مردم ایران در شهر‌ها و روستا‌های مختلف توجه خاصی به ایام شهادت معصومین اهل بیت (ع) دارند. برنامه‌های سوگواری خاندان عصمت و طهارت هم سال‌هاست که در استان‌های مختلف کشورمان به یکی از جاذبه‌های مذهبی و فرهنگی تبدیل شده است و گردشگران زیادی از داخل و حتی شهر‌های خارج از استان‌ها برای حضور در این مراسم برنامه‌ریزی می‌کنند. از تبریز گرفته تا اصفهان، زنجان، مشهد، یزد، قم و... در ایام فاطمیه مجالس گوناگون مذهبی به فراخور امکانات و شرایط مخصوص به خود برگزار می‌کنند که برخی از آن‌ها قدمتی بیش از یک سده دارد.
ثبت ملی مراسم مذهبی بازار تبریز
اوج شکوه برنامه‌های سوگواری سنتی در بازار تبریز از ۷ تا ۱۲ محرم است. جمعیت حاضر در این برنامه‌ها به ۵۰۰ هزار نفر هم می‌رسد. بر اساس اهمیت این سبک عزاداری است که از سال ۹۱ عزاداری بازار تبریز ثبت ملی شد. اما در روز‌های دیگری از سال هم در بازار تبریز برنامه سوگواری برگزار می‌شود که در اهمیت و قداست کم از ایام محرم ندارد. یکی از مهمترین این برنامه‌ها عزاداری ایام فاطمیه در دو دهه اول و دوم است. جعفر موحدپوری، از بازاریان تبریز و از ریش‌سفیدان هیات عزاداری محله چرنداب تبریز، درباره اشکال مختلف عزاداری در بازار تبریز می‌گوید: در سوگواری ایام فاطمیه هر محله ۳ دسته عزاداری عرب، عجم و سینه‌زن دارد که هر یک به ترتیبی خاص عزاداری می‌کنند. نخست دسته عرب محله با لباس‌هایی سر تا پا سیاه که شامل پیراهن و دامنی بلند است وارد بازار می‌شوند و با نظم و سبک خاص سینه‌زنی می‌کنند. سپس دسته عجم، که کت و شلوار بر تن دارند، آرام و منظم بر سینه می‌زنند و در پایان زنجیرزنان آن محله با پیراهن سیاه و دامنی بلند زنجیرزنی می‌کنند. در میان این ۳ نوع سبک عزاداری، روش سینه‌زنی عجم ظرافت خاصی دارد و بسیار منظم است به نحوی که اکنون تعداد افرادی که بتوانند اینگونه عزاداری کنند بسیار کمتر شده و جز ریش‌سفیدان و افراد قدیمی کمتر کسی این روش را به یاد دارد و اغلب محلات دیگر دسته عجم ندارند و فقط چند محله دسته سینه‌زنی عجم دارند.
پذیرایی بازاریان از عزاداران
محسن رنگاور از بازاریان قدیمی تبریز است که، به گفته خودش، ۶۰ سال در بازار تبریز و در سرای مظفریه به سوگواران اهل بیت (ع) خدمت کرده است. وی که در ایام محرم و فاطمیه در حجره فرش‌فروشی خود با چای و خرما از عزاداران پذیرایی می‌کند، می‌گوید: در سالروز شهادت ام‌ابیها، حضرت فاطمه (س)، بازار مظفریه برای کسب و کار تعطیل است، اما بازاریان این تیمچه در خدمت سوگواران آن بانوی مکرم هستند. نه تنها سوگواران بلکه دیگر شهروندان تبریزی و مسافران هم میهمان ما هستند و می‌توانند هرقدر که بخواهند در این حجره‌ها بنشینند و همزمان با صرف چای و خرما و نذور دیگر مراسم را تماشا کنند. طبقه بالای تیمچه هم پذیرای محبان اهل بیت (ع) است و سالانه عکاسان و محققان مذهبی زیادی از این مراسم عکس و مطلب تهیه می‌کنند.
پیرغلامان فاطمی
ناصر بخت‌شکوهی از سوگواران محله اهراب تبریز است که در دسته سینه‌زن عرب این محله سوگواری می‌کند. شاخصه مهم دسته‌های سوگواری بازار به‌ویژه در ایام فاطمیه احترام به پیرغلامان مخصوصا ساداتی است که سال‌ها در این کسوت هستند و در سوگواری موی خود را سپید کرده‌اند. مداحان در نوحه‌های فاطمی خود از این افراد با عنوان نواده‌های آن حضرت کسب اجازه می‌کنند و احترام خاصی به این پیرغلامان سادات دارند.
رئیس مجمع دسته‌های حسینی تبریز هم عنوان می‌کند: عزاداری فاطمی در بازار تبریز بیش از ۱۵۰ سال قدمت دارد و در گذشته ۳ روز در ایام فاطمیه این مراسم در بازار برگزار می‌شد، اما اکنون محدود به یک روز شده است. حسن شادرس ادامه می‌دهد: سوگواری‌ها در گذشته با حضور ۵۰ محله و ۱۵۰ دسته عرب، عجم و سینه‌زن برگزار می‌شد که اکنون در حدود ۲۰ محله از جمله کوچه‌باغ، اهراب، چرنداب، نوبر، ششگلان و لیل‌آبادمحله به اجرای مراسم سوگواری فاطمی می‌پردازند و تنها ۱۲ محله سینه‌زنی به سبک عجم دارد و در مجموع حدود ۵۰ دسته عزاداری در بازار حضور خواهند داشت.
وی به برنامه‌های سوگواری روز چهارشنبه ۹ بهمن مصادف با سالروز شهادت حضرت زهرا (س) اشاره و بیان می‌کند: پس از قرعه‌کشی که در روز دوم بهمن و با حضور روسای این هیات‌ها برگزار شد، نوبت حضور در بازار و اجرای مراسم مشخص شده و دسته‌ها پس از اقامه نماز ظهر و عصر برنامه خود را شروع می‌کنند و معمولا مراسم تا پاسی از شب ادامه پیدا می‌کند. وی به نظم مراسم و همراهی بازاریان و محبان اهل بیت (ع) در برگزاری باشکوه این مراسم اشاره می‌کند و می‌افزاید: آنچه موجب تداوم با شکوه این برنامه‌ها با وجود برودت هوا می‌شود عشق به اهل بیت (ع) است و هیچ انگیزه دیگری نمی‌تواند این برنامه‌های با شکوه را در چند دهه اخیر تداوم دهد.
بوی حلوا در هوای زنجان
امسال هم همچون سال‌های گذشته مراسم عزاداری و سوگواری ویژه ایام فاطمیه در مسجد حسینیه اعظم زنجان برپا شده و همچنان ادامه دارد. نوع و شیوه عزاداری مردم استان زنجان از قدیم‌الایام نسل به نسل ادامه یافته و به میراث معنوی ماندگار تبدیل شده است. همانند ۲ ماه محرم و صفر، در ۲ دهه فاطمیه هم نذری و خیرات در خیابان‌های مختلف شهر پخش می‌شود. حلیم هم غذایی است که عطر و بویش این روز‌ها در کوچه‌ها و محله‌های زنجان به مشام می‌رسد. پختن حلوا نیز از دیگر غذا‌های رایج بین مردم زنجان است که با پخت و پخش حلوا کام عزاداران را شیرین می‌کند. افرادی هم که نذر دارند آب‌میوه، شربت، شیر، شیرکاکائو و چایی پخش می‌کنند.
آیین سمنوپزی در اصفهان
اهالی بادرود نطنز سال‌هاست که برای مراسم شهادت حضرت زهرا (س) جوانه‌های گندم را به همراه سلام و صلوات در دیگ‌های مسی می‌ریزند و با چوب‌های بلند مدام هم می‌زنند و حین پخت سمنو ذکر حضرت زهرا (س) را با مراسم عزاداری و نوحه‌سرایی همراه می‌کنند. عباس اعرابی هر سال در منزلش دیگ‌های سمنو را با بادرودی‌ها در ۳ وقت اذان در مراسم آیینی عزاداری حضرت زهرا (س) می‌پزد. او می‌گوید: وزن هر دیگ سمنو حدود یک تن است و از سر ارادت به اهل بیت (ع) و به‌ویژه بانوی دوعالم در روز شهادت حضرت فاطمه زهرا (س) سمنوی سنتی می‌پزیم.
این خادم اهل بیت (ع) عنوان می‌کند: مراسم سمنوپزان اغلب بعد از نماز مغرب و عشا شروع می‌شود و تا اذان صبح روز بعد ادامه دارد و در جریان این مراسم شرکت‌کنندگان به همراه مداحی و عزاداری و سینه‌زنی ضمن ذکر صلوات برای حضرت فاطمه (س) دعا می‌کنند. صاحب اصلی مراسم سمنوپزان حضرت زهرا (س) است و در این مراسم با هم‌زدن و ذکر دعا و عزاداری و حاجت‌طلبی سمنو را هم‌می‌زنند. اعرابی با بیان این‌که با قرائت قرآن، حدیث شریف کسا و مداحی، سمنو بین اهالی تقسیم می‌شود، می‌گوید: سمنوپزان در بادرود نطنز سابقه ۵۰ ساله دارد و طایفه‌ای در حسینیه مرکز شهر دیگ‌های مسی سمنو را با همراهی مردم می‌پزد. حاج عبدالله جلیلی، یکی از اهالی روستای تلک‌آباد زواره، که بزرگترین روستای شهرستان اردستان است، می‌گوید: هرسال در روز شهادت حضرت فاطمه (س) اهالی روستا هزینه پخت سمنو را می‌دهند و در حسینیه تلک‌آباد پس از پختن سمنو، آن را بین اهالی روستا، همسایه‌ها و دوستان تقسیم می‌کنیم و با مراسم نوحه‌خوانی و سینه‌زنی برای شهادت حضرت فاطمه زهرا (س) عزاداری می‌کنیم. مدیر امامزاده شاه‌رضا (ع) با بیان این‌که این امامزاده که نام شهرستان شهرضا نیز از آن وام گرفته شده و نسب آن به حضرت موسی‌بن جعفر می‌رسد، می‌گوید: در شهرستان شهرضا به نیت نذر پنج‌تن آل عبا و حضرت زهرا (س) هر سال در مراسم شهادت بانوی دوعالم پخت سمنوی سنتی انجام می‌شود و این آیین قدمتی ۵۰۰ ساله دارد. امسال نیز قرار است در روز پنجشنبه به مناسبت شهادت حضرت زهرا (س) ۹ دیگ مسی سمنو با هزینه خیری پخته شود.
محمد انصاری‌پور با اشاره به این‌که یکی از آداب و رسوم سنتی و آیینی مردم شهرضا پختن سمنو است، ادامه می‌دهد: مراسم سمنوپزان در شهرضا بی‌نظیر است و همین باعث شده خیری از شهر اصفهان شرایط پخت سمنو را در آستان امامزاده شاه‌رضا که محل دفن بیش از ۷۵۰ شهید این شهرستان است، فراهم کند.
وی می‌افزاید: مردم شهرضا هر سال ۲ هزار دیگ سمنوی سنتی می‌پزند که با همان آداب و رسوم چند صدساله در دیگ مسی و با چوب و هیزم و فقط به نیت نذر پنج‌تن آل عبا و حضرت زهرا (س) انجام می‌شود.
نخل‌برداری در یزد
آیین نخل‌برداری در عزاداری‌ها بیش از ۴ قرن است که در استان یزد اجرا می‌شود. مراسم نخل‌برداری یزد در طول قرن‌ها، ویژه شهادت امام حسین (ع) و مراسمی سنتی در روز‌های تاسوعا و عاشورای حسینی بوده است، اما از یک دهه پیش، این مراسم سنتی در سالروز شهادت حضرت علی (ع)، حضرت فاطمه زهرا (س) و شهادت امام رضا (ع) نیز برگزار می‌شود. امسال نیز در روز شهادت حضرت فاطمه زهرا (س) مراسم نخل‌برداری در مناطق مختلف استان یزد از جمله شهرستان تفت برگزار می‌شود.
پوش‌کشی در حسینیه شاه ابوالقاسم
یزدی‌ها در دهه فاطمیه آیین ۱۲۰ ساله پوش‌کشی را در حسینیه شاه‌ابوالقاسم و با مراسمی خاص برگزار می‌کنند. امیرعلی محبیان یکی از اهالی قدیمی محله شاه‌ابوالقاسم یزد با اشاره به این‌که حسینیه هر سال در مراسم مذهبی به‌ویژه در فصل زمستان پوش‌کشی می‌شوند، عنوان می‌کند: سینه‌زنی‌ها و مراسم روضه‌خوانی ویژه ایام فاطمیه با کمک وقفیات و کمک‌های مالی مردم محله به مدت ۱۰ روز در این مکان برگزار خواهد شد. وی با اشاره به این‌که مردم نیز روضه‌خوانی‌ها و نذور خود را نیز در این ایام ادا می‌کنند، تاکید می‌کند: پس از برگزاری مراسم مذهبی و اتمام روضه‌خوانی‌ها، پوش حسینیه توسط اهالی محل پایین کشیده می‌شود.
آیین سنتی پخت حلیم نذری
برخی هیات‌های عزاداری شهر الوند قزوین هم در شب شهادت حضرت فاطمه زهرا (س) اقدام به پخت حلیم نذری می‌کنند و بین عزاداران توزیع می‌شود. پختن حلیم یکی از سخت‌ترین و پرهزینه‌ترین غذا‌های نذری است که پخت آن از اوایل شب تا صبح طول می‌کشد. مردم هم از ساعات ابتدایی صبح شهادت ام ابی‌ها (س) قبل از اذان صبح، برای تهیه حلیم نذری در کوچه‌ها و خیابان‌ها صف می‌کشند.
تشییع نمادین حضرت زهرا (س) در ورامین
آیین تشییع نمادین حضرت زهرا (س) در شهرستان ورامین هم عمری بیش از ۲ دهه دارد و امسال هم برگزار خواهد شد. مراسمی که بیش از هزاران نفر از مردم شهرستان ورامین در آن حضور دارند. این تشییع نمادین از مصلای بزرگ صاحب‌الزمان (عج) آغاز می‌شود و به سوی گلزار شهدای گمنام ادامه خواهد یافت.
نذر آبگوشت در اردبیل
همه ساله به رسم یک سنت دیرینه و طبق یک آیین ویژه، در سالروز وفات حضرت زهرا (س)، روستای چلک شهرستان گرمی پذیرای خیل عاشقان و شیفتگان بانوی مکرم اسلام از بسیاری شهر‌های کشورمان است. در این روز اهالی روستا با برپا کردن سفره‌های احسان و نذری و پختن آبگوشت از هزاران نفر پذیرایی می‌کنند. شرکت‌کنندگان در این مراسم با سینه‌زنی و عزاداری در غم فراق آن حضرت اشک ماتم می‌ریزند. یکی از معتمدان روستای چلک درباره برگزاری این مراسم عنوان می‌کند: براساس یک سنت دیرینه اهالی روستای چلک، چند روز مانده به ایام فاطمیه، با همکاری و همیاری یکدیگر چندین راس گاو قربانی را خریداری و در روز‌های سوگواری با برپایی سفره‌های نذر و احسان از عزاداران دختر پیامبر اسلام (ص) پذیرایی می‌کنند. رضا سعیدی با بیان این‌که این مراسم نزدیک ۳۵ سال است که در این روستا برگزار می‌شود، می‌افزاید: مراسم از شکوه خاصی برخوردار است. در این روز مسجد جامع چلک پذیرای عزاداران کثیری از نقاط مختلف استان و حتی سایر استان‌ها است.
شترگردانی در کرمان
آیین سنتی شترگردانی نیز هر سال به مناسبت ایام فاطمیه در زرند کرمان و در روستای علی‌آباد علیا برگزار می‌شود. در این مراسم عزاداران در قالب هیات پیاده‌روی فاطمی به عزاداری می‌پردازند و یک شتر را در روستا و گاهی در روستا‌های مجاور می‌گردانند. در پایان مراسم نیز شتر ذبح می‌شود و برای پذیرایی از عزاداران حضرت زهرا (س) استفاده می‌شود.
عزاداری فاطمی در بازار تبریز بیش از ۱۵۰ سال قدمت دارد و در گذشته ۳ روز در ایام فاطمیه این مراسم در بازار برگزار می‌شد، اما اکنون محدود به یک روز شده است
در شهرستان شهرضا به نیت نذر پنج‌تن آل عبا و حضرت زهرا (س) هر سال در مراسم شهادت بانوی دوعالم پخت سمنوی سنتی انجام می‌شود و این آیین قدمتی ۵۰۰ ساله دارد
