کلیات

روان‌کاوی یا روان‌تحلیل‌گری، نظریه‌ای دربارهٔ عملکرد ذهن، اختلال‌های روانی و نام شیوه‌ای روان‌درمانی است که بر این فرض اساسی استوار است که بیشتر فعالیت‌های ذهنی و پردازش آن‌ها در ناخودآگاه رخ می‌دهد. ولی ژاک لاکان می‌گوید روان‌کاوی کاری است که یک روان‌کاو می‌کند.

واژهٔ «روان‌کاوی» را اولین بار ابراهیم خواجه‌نوری برساخت و سپس این واژه به همراه بسیاری دیگر از برساخته‌های او به سرعت مقبولِ نویسندگان و مترجمان قرار گرفت.
«روان‌کاوی یکی از انواع روان درمانی نیست و اساساً با تمام آن‌ها متفاوت است. درست است که در بسیاری از کتاب‌های معتبر دانشگاهی روان‌کاوی یکی از انواع روان درمانی قلمداد شده‌است ولی این کتاب‌ها را روان‌کاوان ننوشته‌اند بلکه روانشناسان یا روانپزشکان به رشته تحریر درآورده‌اند و برداشت خودشان را از روان‌کاوی ارائه داده‌اند.»
سوءتفاهم در مورد مفاهیم فروید بقدری جدی شد و این مفاهیم ارزشمند تا اندازه‌ای دستخوش تحریف شد که «لکان قسمت اعظم عمر خود را صرف سه کلمه کرد: بازگشت به فروید و با این تلاش تئوری فروید را به منتها درجه گسترش داد.» و فروید می‌گوید: «ما نمی‌توانیم بگوییم چه وقت یا کجا هر قطعه کوچک از دانش تبدیل به قدرت و به علاوه تبدیل به قدرت درمانی خواهد شد.» «همان‌طور که می‌دانید آنالیز به عنوان یک روش درمان پایه‌گذاری شده؛ ولی حالا خیلی از آن سرریزتر شده‌است اما اساس خود را ترک نکرده و هنوز به ارتباطش با بیماران، برای عمیق‌تر کردن آن و رشد بیشتر، ادامه می‌دهد.» «به شما گفته‌ام که روان‌کاوی به عنوان یک روش درمان آغاز شد؛ اما من نمی‌خواهم آن را به عنوان یک روش درمان به شما توصیه کنم؛ بلکه بر اساس حقایقی که در آن وجود دارد، بر اساس اطلاعاتی که در مورد بیشترین دغدغه‌های بشر به ما می‌دهد ـ یعنی ماهیت خودش ـ و بر اساس ارتباطاتی که بین فعالیت‌های بسیار متفاوت انسان آشکار می‌کند.
برای آشنایی با روان‌کاوی نیاز به منابع دقیق در مورد روان‌کاوی به زبان پارسی داریم. بخش متون جهت‌نما، درسنامه‌های دکتر کدیور، و سایر بخش‌های سایت انجمن فرویدی معتبرترین منابع روان‌کاوی به زبان فارسی هستند.

در سال‌های اخیر منابع متعددی در این زمینه در بازار کتاب منتشر شده‌است که کیفیت‌های متفاوتی دارند. با این وجود هنوز منابع علمی به زبان پارسی در مورد روان‌کاوی، محدود است، بنابراین، ترجمه فارسی مقالات فروید، زیگموند فروید، ۱۶–۱۹۱۵ و روش روان‌کاوی فروید، زیگموند فروید، ۱۹۰۳، و کتاب‌های منتشر شده دیگر از فروید می‌تواند اطلاعات اولیه ای در مورد آشنایی با روش روان‌کاوی ارائه دهد.

به بیان دیگر، روان‌کاوی علمی برای پرداختن عمیق‌تر و متمرکزتر به ذهن ناخودآگاه است. منظور از ناخودآگاه آن بخش از روان است که از دسترس آگاهی خارج شده‌است ولی به کنترل رفتار فرد ادامه می‌دهد.

این اصطلاح نخست در سال ۱۸۹۶ توسط فروید استفاده شد. در یکی از جنبه‌های روان‌کاوی یعنی درمان، درمانگر که روان‌کاو نامیده می‌شود می‌کوشد درمان جو را نسبت به تعارض‌های ناخودآگاهش آگاه کند. در روان‌کاوی، روان‌کاو داده‌های خود را از مصاحبه‌های بالینی کسب می‌کند.

روان‌کاوی کلاسیک بر پایهٔ این عقیدهٔ اصلی زیگموند فروید استوار است که تعارض‌های ناخودآگاه میان بخش‌های مختلفِ روان - نهاد، خود، فراخود - علت اصلی رفتار نابهنجار هستند.

فروید بر این باور بود که آگاهی یافتن از یک تعارضِ دردناک موجب کاهش اضطراب می‌شود. وی مشاهده کرد که هرگاه بیمارانش تجربه تلخ و تکان دهنده‌ای را همراه با هیجان‌های اضطراب‌آور آن به یاد می‌آورند، ظاهراً از تأثیر آن تعارض بر رفتار فرد کاسته می‌شود.

البته دست‌یابی به تعارض‌های ناخودآگاه کار ساده‌ای نیست. خود، به کمک سازوکارهای دفاعی مانع از هشیاری نسبت به افکار ناخودآگاه می‌شود. کسب بینش نسبت به ناهشیاری مستلزم فریب دادن خود و تضعیف حالت دفاعی آن است. تداعی آزاد، تفسیر، تحلیل رؤیا، مقاومت و انتقال پنج فن اصلی روان‌کاوی کلاسیک فروید برای آگاهی یافتن به تعارض‌های ناخودآگاه هستند.

1. تفسیر. در روان‌کاوی، روان کاو صرفاً تفسیری از آنچه بیمار اظهار داشته یا انجام داده‌است، ارائه می‌کند. برای مثال، اگر بیمار با عصبانیت و از روی خشم از پدرش صحبت می‌کند، روان کاو ممکن است نشانه‌های کنونی بیماری را نشانی از احساس‌های سرکوب شدهٔ شخص نسبت به پدرش بداند.
2. تحلیل رؤیا. فروید رؤیا را شاهراهی که به ناخودآگاه ختم می‌شود می‌دانست، چراکه درمیان خواب، خود قادر به دفاع کردن از خویش دربرابر تعارض‌های ناخودآگاه که به صورت‌های گوناگونی در خواب نمود می‌یابند، نیست.
3. مقاومت. روان‌کاو با مشاهدهٔ گفته‌های بیمار به کاوش پیرامون نمونه‌های مقاومت، یعنی تمایل به بازداری از ابراز آزادانهٔ مطلب ناخودآگاه آن‌ها می‌پردازد؛ مثلاً اگر بیمار در مورد گفتگو دربارهٔ یک موضوع مقاومت می‌کند، در این صورت روان کاو سعی می‌کند با دنبال کردن موضوع دلیل مقاومت را دریابد.
4. انتقال. درمیان روان‌کاوی، بیمار ممکن است احساس‌هایی را که در سال‌های گذشتهٔ زندگی خود به خصوص در مورد پدر، مادر یا سایر افراد بااهمیت تجربه کرده‌است، در روابط خود با درمانگر، انعکاس دهد. این پدیده انتقال نام گرفته‌است. روان کاو این واکنش‌های هیجانی را واقعی نمی‌پندارد و آن‌ها را از زاویهٔ تعارض‌های حل نشدهٔ دوران کودکی یا روابط قبلی بیمار می‌نگرد و مورد تفسیر قرار می‌دهد.

رویکردهای روان‌کاوانه

این جمله نقل به مضمون از کدیور است که: «روان‌کاوی یعنی فروید و فروید یعنی روان‌کاوی» و ادعایی به عنوان «شاخه‌های متعدد» بی معناست چنانچه فروید در مقاله توضیحات، کاربردها و راهکارها، ۱۹۳۳، می‌گوید: «این تقریباً ویژگی جهان‌شمول این «جنبش‌های جدایی طلبانه» است که هر یک جزئی از گنجینه موضوعات روان‌کاوی را برمی‌دارد و خود را بر اساس این قاپیدن مستقل می‌کند».
روان‌کاوی پس از فروید توسط روان‌کاوان و پژوهشگران این عرصه به شاخه‌های متعددی تقسیم شد:

• روان‌شناسی تحلیلی توسط کارل گوستاو یونگ
• روان‌شناسی فرد نگر توسط آلفرد آدلر
• روان‌شناسی ایگو که در آمریکا رایج شد و چهره‌های مشهور آن آنا فروید، اریک اریکسون و هارتمن هستند
• روان‌شناسی سلف توسط کوهوت
• روان‌کاوی روابط موضوعی که در بریتانیا و چهره‌های مشهور آن ملانی کلین، دونالد وینیکات و جان بالبی هستند
• روان‌پویشی فشرده و کوتاه مدت توسط حبیب دوانلو
• روان‌شناسی تحلیل رفتار متقابل توسط اریک برن
• عصب روان‌کاوی توسط مارک سولمز
• نظریه دلبستگی توسط جان بالبی