کلیات
سدّ گُتوَند عُلیا یکی از بزرگترین سدهای ایران بر روی رودخانه کارون در جنوب غربی ایران است. این سد، در فاصله ۳۸۰ کیلومتری از سرچشمه های حوضه آبریز کارون، در فاصله ۲۵ کیلومتری شمال شهرستان شوشتر و در ۱۰ کیلومتری شمال شرقی شهر گتوند در استان خوزستان قرار دارد.
ویژگی های انحصاری
سد گتوند آخرین سد قابل احداث بر روی رودخانه کارون است. دریاچه این سد با مخزنی ۴ میلیارد و ۵۰۰ میلیون مترمکعبی دومین دریاچه مصنوعی بزرگ کشور پس از کرخه است. ارتفاع این سد سنگریزه‌ای با هسته رسی ۱۸۲ متر است که بلندترین سد خاکی کشور محسوب می‌شود.
آغاز عملیات اجرایی
عملیات اجرایی این طرح در سال ۱۳۷۶ آغاز شده‌است. این سد در میان سدهای ساخته‌شده و در دست ساخت بر روی کارون، از همه پایین‌دست‌تر قرار دارد. مطالعات طرح را شرکت مهاب قدس (وابسته به آستان قدس رضوی) و اجرای آن را شرکت سپاسد (وابسته به سپاه پاسداران انقلاب اسلامی) به عهده داشته‌اند.
اهداف ساخت سد
هدف از احداث سد و نیروگاه گتوند، تأمین بخشی از برق مورد نیاز ایران (۴٬۵۰۰ گیگاوات‌ساعت در سال)، کنترل سیلاب‌های فصلی کارون و نیز تنظیم آب کشاورزی پایین‌دست است. همچنین دریاچه سد، پس از آبگیری می‌تواند به عنوان یک جاذبه گردشگری برای منطقه درآید.
مسائل زیست‌محیطی
یکی از مهمترین چالش‌های ایجاد شده پیرامون این سد، بحث وجود گنبد‌ها و رگه‌های نمکی در اطراف محل آبگیری سد است که پس از آبگیری سد به زیر آب رفته و منجر به افزایش شوری آب در پایین‌دست این سد شده‌است. پاره‌ای از کارشناسان محیط زیست و نظام مهندسی اعتقاد دارند که نزدیکی معدن نمک به محل سد گتوند علیا، در پروژه مطالعاتی این سد در نظر گرفته نشده‌است و وجود این معدن که در فاصله ۵ کیلومتری سد واقع شده باعث شده‌است که پس از آبگیری و تشکیل دریاچه پشت سد، این معدن عظیم نمک که ذخیره نمک آن تا صد‌ها میلیون تن برآورد شده‌است به کلی به زیر آب دریاچه فرورفته و این امر شوری آب رودخانه کارون را افزایش دهد.
از طرف دیگر، به زیر آب رفتن مقدار زیادی از زمین‌های مرغوب و حاصلخیز دشت عقیلی و برخی از آثار باستانی و تخریب صد‌ها اصله درخت از دیگر حاشیه‌های پیرامون آبگیری این سد هستند. با این حال، مدیر مطالعات طرح سد و نیروگاه گتوند علیا، در این مورد اعلام کرد که رگه‌های موجود نمک با محل ساخت بدنه سد، در حدود ۴٫۵ کیلومتر فاصله داشته و به دلیل دوری زیاد این سازند از محل بدنه سد، هیچ گونه مشکلی در این زمینه وجود ندارد.
رضازاده، مدیرعامل وقت شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران هم، دغدغه‌های فعالان محیط زیست را با عنوان «اعلام نگرانی برخی محافل» تعبیر کرد و گفت: «ما با یک ضریب اطمینان بالاتر از حد لازم فعالیت‌های کنترلی را با ایجاد پوششی روی این سازند و نیز با پر کردن حفره‌هایی که حتی فاصله زیادی هم از مخزن دارند، انجام می‌دهیم.
عیسی کلانتری، مشاور معاون اول رئیس‌جمهوری در امور آب، کشاورزی و محیط‌زیست و دبیر ستاد احیای دریاچه ارومیه با توجه به اتفاقی که در ساخت و آبگیری سد گتوند افتاد، معتقد است که مجریان این پروژه به خاطر اجرای آن باید محاکمه شوند «پیش از انقلاب، آمریکایی‌ها سد گتوند را از نظر زیست‌محیطی بررسی و محل احداث سد را ۱۵ کیلومتر بالاتر تعیین کردند. بعد از انقلاب در بررسی‌های صورت گرفته، مسئولانی که طرح را بررسی کردند، گفتند که آمریکایی‌ها می‌خواستند مخزن سد کوچک باشد به همین دلیل جای آن را نادرست تعیین کردند. به همین دلیل مکان سد را جابه‌جا کردند. قرار شد سد در جای جدید ساخته شود. جای جدید سد انتقاد‌های بسیاری را با خود همراه کرد؛ زیرا در نزدیکی آن گنبدی نمکی قرار داشت.
شرکت زیرمجموعه وزارت نیرو در دولت احمدی‌نژاد اعلام کرد که روی تپه نمکی نزدیک سد پتوی رسی کشیده می‌شود، تا مشکل حل شود.» او در جمع دانشجویان دانشکده جغرافیای دانشگاه تهران و فعالان محیط زیست در ادامه با اشاره به این‌که پتوی رسی فایده‌ای نداشت و حالا آب پشت سد به‌حدی شور شده که نمی‌توان برای آن کاری کرد، گفت: «شوری آب زیر سد، ۵٬۵ برابر شوری آب خلیج‌فارس است؛ اگر قرار باشد سد دور زده شود، ۸ سال طول می‌کشید و در این مدت محیط‌زیست خوزستان خسارت بسیاری خواهد دید و اراضی آن از بین می‌رود. به همین دلیل، به نظر من مجریان این پروژه به خاطر اجرای آن باید محاکمه شوند.»
شوری آب این رودخانه طی سالیان گذشته پیش ار آبگیری، روندی نوسانی را در طی سال تجریه می‌کرده‌است. به‌طور متوسط آب شیرین با کیفیت EC بین ۷۰۰ تا ۲۷۰۰ با متوسط (شوری) ۹۰۰ میلی‌موس در آن جریان داشت و با آبگیری سد گتوند نمک موجود در رگه‌های نمکی پست مخزن سد شروع به حل شدن در مخزن سد نمود. مقدار انحلال نمک در مخزن سد گتوند در سال ۱۳۹۱ به بیشینه ۶ میلیون تن بوده‌است. این روند به تدریج کاهش یافته و در طی سال ۱۳۹۶ به ۲ میلیون تن کاهش داشته‌است. طی ۵ سال اول پس از آبگیری سد، حدود ۲۴ میلیون تن نمک در مخزن سد حل شده‌است که از این میزان ۱۷ میلیون تن از این سد خارج شده و وارد کارون شده‌است و هفت میلیون تن نمکی است که در مخزن سد وجود دارد.
افزایش شوری آب دریاچه
انباشته شدن تدریجی نمک محلول طی سال‌های اولیه پس از آبگیری کاهش کیفیت آب و روند افزایش شوری آب پشت سد گتوند تا سال ۱۳۹۵ را به دنبال داشته‌است. به تدریج با کاهش میزان انحلال نمک به ۲۰ درصد مقادیر سال‌های اول پس از آبگیری، EC آب خروجی از سد گتوند از سال ۹۵ شروع به بهبود نموده‌است که نشان‌دهنده این است که تعادل به مخزن بازگشته است. ایستگاه هیدرومتری سد گتوند تغییرات EC در سال ۸۰ تا ۸۴ پیش از آبگیری سد حدود ۹۰۰ میکروموس بود با آبگیری سد سال ۹۰ به ۱۳۱۴، در سال ۹۳ به ۱۴۱۸، در سال ۹۴ به ۱۳۶۲ رسید. روند بهبود آب خروجی سد از سال ۹۵ آغاز شد و در سال ۹۵ به ۱۰۳۰ کاهش پیدا کرده‌است. آب خروجی سد با بهبود کیفیت در سال ۱۳۹۶ به عدد پیش از آبگیری حدود ۹۰۰ رسیده‌است.
این روند در سال ۱۳۹۷ هم ادامه داشته و کیفیت آب حتی نسبت به سال‌های پیش از آبگیری بهبود کیفیت را نشان می‌دهد. در سال مهر ماه سال ۱۳۹۷ کیفیت آب خروجی از سد عدد ۷۷۰ را در تیر ماه نشان می‌دهد. این عدد در یک سال پیش از آبگیری سد در سال ۱۳۸۹ برابر ۱۲۷۵ و در سال ۱۳۸۸ برابر ۱۱۸۰ بوده‌است.
با حل شدن تدریجی رخنمون‌های نمک در سطح مواجه شده با آب مخزن در سال‌های اولیه (سال‌های ۹۱ تا ۹۵) لابه از مواد نامحلول باقی می‌ماند که روی نمک‌های زیرین را پوشانده‌است. در گذشته که لابه آب محزن وجود نداشت، این لابه‌های مواد نامحلول در آب به همراه آب رودخانه و در طی بارش‌های جوی شسته می‌شود و سبب نمایان شدن لایه‌های جدید نمک می‌شد، اما به دلیل سکون آب مخزن سد در حال حاضر امکان نمایان شدن رخنمون‌های جدید نمک وجود ندارد و این خود باعث بهبود چشمگیر کیفیت آب حتی نسبت به سال‌های پیش از آبگیری سد شده‌است.
بلندترین سد خاکی کشور، دارای بزرگترین مخزن آبی بر روی رودخانه کارون، دارای بیشترین میزان تولید انرژی برق آبی در میان نیروگاه‌های آبی کشور، دارای بزرگترین تونل‌های انحراف و آب‌رسان کشور از لحاظ طول و سطح مقطع، دارای سیستم آب‌بندی ترکیبی دیوار و پرده آب‌بند و احداث یک دستگاه پل روی رودخانه کارون داخل کارگاه و یک مسیر جایگزین بانضمام پل کابلی بزرگ جهت تردد وسائل نقلیه و عبور لوله‌های نفت و گاز از دیگر ویژگی های انحصاری سد گتوند است.
تأثیرات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی طرح
افزایش پتانسیل برق کشور، رشد صنعت و تکنولوژی انرژی برق‌آبی، افزایش قدرت عمل و ارتقاء مشاوران و پیمانکاران داخلی، فعال کردن کارخانه‌های سازنده تجهیزات انرژی، ارتقاء جایگاه بین‌المللی کشور از طریق ارتقاء صنعت برق آبی، ایجاد منبع بزرگ آبی جهت استفاده و بهره‌برداری‌های مختلف از قبیل: تأمین آب آشامیدنی، آبیاری زمین‌های کشاورزی، گسترش صنعت ماهیگیری و …، ایجاد اطمینان در زمین‌های پائین‌دست و کنترل آب رودخانه، اشتغال‌زائی، محرومیت‌زدائی غیر مستقیم از طریق رشد منابع برق کشور و ایجاد جاذبه‌های گردشگری از جمله تأثیرات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی طرح است که مجریان سد به آن اشاره و تأکید می کنند.
اشتباه ملی نامیدن طرح توسط اساتید دانشگاه تهران
پیشتر بنی هاشمی مدیر پروژه مطالعاتی سد گتوند و رئیس سابق موسسه آب دانشگاه تهران در رابطه با این پرسش که شما کلیت سد را تأیید می‌کنید یا خیر، به «تابناک» گفت: «پاسخ به این سؤال، نیازمند مقایسه نظام‌مند نکات مثبت و منفی سد است. چنین مطالعه‌ای نه توسط ما و نه توسط مشاور سد انجام نشده است. لذا من نمی‌توانم در مورد موضوعی که مطالعه نداشته‌ایم نظر بدهم. خوب است عرض کنم که معمولا سد نمی‌سازند که آب را شور کنند و بعد بیایند مشکلات ناشی از شوری را با مزایای قابل ملاحظه نظیر تولید برق و کنترل سیل و تنظیم آب کشاوری مقایسه کنند. وقوع چنین وضعیتی آن هم در مقیاس رودخانه کارون، خاص سد گتوند و در حد اطلاع ما در دنیا بی‌نظیر است، لذا ما در گزارش خود وقوع چنین مسأله‌ای را اشتباه ملی خواندیم.»
رئیس مؤسسه آب دانشگاه تهران اضافه کرد: «بنده به عنوان یک مهندس عمران باید اعتراف کنم که غالب ما مهندس‌ها در فعالیت‌های مهندسی و عمرانی کشور نظیر اجرای سد‌ها مسائل زیست محیطی را رعایت نمی‌کنیم. دلیل آن هم این است که در سیستم آموزشی دانشگاهی به این موضوع توجه نشده است.»
عضو هیأت علمی دانشگاه تهران در بخش دیگری از سخنان خود ادامه داد: «شمسایی مدیرعامل وقت سازمان آب و برق استان خوزستان در سال ۸۳ طی نامه ای به مسئولین نسبت به وجود سازند گچساران هشدار داد ولی دولت که عوض شد او مجری پروژه شد، و اجرای سد را در پیش گرفت.»