چرنوبیل شهری در اوکراین است که در استان کیف پایتخت اکراین و در نزدیکی مرز بلاروس قرار دارد. این شهر به علت حادثه چرنوبیل که در نیروگاه هستهای چرنوبیل که در ۱۴.۵ کیلومتری این شهر قرار داشت رخ داد خالی از سکنه شد. این حادثه در 26 اپریل 1986 میلادی (دقیقا 25 سال پیش در چنین روزی) در رآکتور شماره ۴ نیروگاه چرنوبیل اوکراین که از نوع رآکتورهای RBMK بود رخ داد. از حادثه اتمی چرنوبیل بعنوان بدترین حادثه اتمی غیرنظامی تاریخ جهان نام برده شده است. در زیر مختصری از جزئیات رخ داده در این فاجعه بزرگ را به همراه تصاویر مربوطه خواهید دید.
استفاده از انرژی هستهای برای مصارف صلح آمیز، در كنار منافع و مزایای بسیاری كه برای كشورها به ارمغان میآورد، خطرات و چالشهای بهداشتی و زیست محیطی متعددی را نیز ممكن است با خود در پی داشته باشد، به خصوص زمانی كه به كارگیری انرژی هستهای از قالب كنترل شده خارج شود و اصول ایمنی و حفاظتی مربوطه رعایت نشود. هر گونه كوتاهی و اهمال كاری در این خصوص، عوارض جبران ناپذیری برای سلامت انسان و محیط زیست به همراه خواهد داشت. یك انفجار هستهای ناخواسته یا تعمدی، نشت مواد رادیواكتیو از رآكتورهای آسیب دیده یا فرسوده نیروگاهها یا مراكز فناوری هسته ای، بروز آلودگی رادیواكتیو در حین حمل، جابه جایی و ذخیره سازی سوخت و زباله اتمی و آلوده شدن محیط و افراد درگیر عواقب فاجعه باری خواهند داشت. تشعشعات ساطع شده از هسته اتمهای رادیواكتیو یا انفجار كنترل نشده ناشی از هم جوشی (fusion) یا شكافت (fission) هسته ای، خطرهایی برای انسان و محیط زیست به دنبال دارد كه به خطرات هستهای (nuclear hazards) معروف است.
و اما چگونگی حادثه چرنوبیل
بیشتر ما درباره حادثه چرنوبیل چیزهایی شنیده ایم؛ 26 اپریل 1986 ساعت 1:24 صبح، شعلهای رنگین كمانی به اوج 1000 متری آسمان اوكراین زبانه كشید. راكتور چهارم نیروگاه اتمی چرنوبیل منفجر شده بود. نشان از این واقعه بود که نبرد چرنوبیل آغاز شده بود. 8 ماه، 800 هزار سرباز جوان، معدنكاران و حتی شهروندان عادی از گوشه و كنار اتحاد جماهیر شوروی تلاش میكردند تشعشعات را كنترل كنند، مقبرهای سنگی دورتادور راكتور ویران شده بسازند و مهم تر از همه اینكه دنیا را از انفجاری دیگر نجات دهند. انفجار اتمی ثانویه، ناشی از واكنشهای زنجیرهای مهیب، 10 برابر قوی تر از هیروشیما، هر لحظه تهدید میكرد كه نه تنها كل اوكراین بلكه نیمی از اروپا را از چهره زمین محو كند! رقابتی علیه زمان كه اولین شركت كنندگان نبرد چرنوبیل هرگز فراموش نخواهند كرد. اروپا در آستانه فاجعه بود. این حادثه با هزینهای بالغ بر 200 میلیارد دلار پرخرج ترین حادثه تاریخ به شمار میرود.
چگونگی بروز حادثه
در 25 و 26 آوریل 1986 متصدیان راکتور برای انجام آزمایشی سیستم ایمنی راکتور را غیر فعال کردند (کندکنندههای نوترون را از آن خارج کردند). نتیجه آن راکتوری بدون کندکننده مناسب و از کنترل خارج شدن آن بود. بدون توانایی در کنترل رآکتور، دمای آن به حدی رسید که بیشتر از حرارت خروجی طرح ریزی شده بود. حادثه زمانی آغاز شد که در 10:11 شب 25 آوریل 1986نیروگاه چرنوبیل دستور کاهش میزان قدرت رآکتور برای تست را دریافت نمود و نیروگاه شروع به کاهش قدرت رآکتور شماره چهار تا 30 درصد نمود. دو اشتباه واقعه مهلک چرنوبیل را رقم زد اولین اشتباه زمانی بود که کنترل کننده رآکتور به اشتباه و بر اثر عدم تنظیم کردن میلههای جذب نوترون نیروی راکتور را تا یک درصد کاهش داد و رآکتور بیش از پیش افت قدرت پیدا کرد. در اینجا بود که پرسنل دومین اشتباه خود را انجام دادند و تقریبا تمامی میلههای کنترل را از داخل رآکتور بیرون کشیدند. این همانند زمانی است که اتومبیلی را در آن واحد هم گاز داد و هم ترمز گرفت. در این زمان و با وجود نبود میلههای کنترل کننده قدرت در داخل منطقه فعال نیروی رآکتور به 7درصد افزایش پیدا نمود.
در 1:24 صبح یک انفجار اولیه پوشش 1000 تنی بالای رآکتور را بلند و راه را برای خروج مقدار زیادی بخار آب داغ هموار کرد و این مقدمهای بود بر انفجار دوم ناشی از هیدروژن، که ممکن است حاصل ترکیب بخار آب لولههای پاره شده و زیرکونیوم و یا حتی گرافیت هسته رآکتور بوده باشد. انفجار دوم سقف رآکتور را پاره کرد و 25درصد از تأسیسات هسته رآکتور را از بین برد. گرافیت (کندکننده) سوزان و مواد داغ هسته که در اثر انفجار بیرون ریخته بود، باعث ایجاد حدود 30 آتش سوزی جدید شد، و این شامل سقف قیر اندود و قابل اشتعال واحد 3نیز میشد که مجاور واحد4 واقع شده بود.
عواقب حادثه چرنوبیل
تعداد زیادی از کارکنان تأسیسات در عرض چند ساعت نشانههای دریافت تشعشع رادیو اکتیو را نشان دادند. عده زیادی کارمند و آتش نشان که بدون محافظ مشغول به کار بودند، بیشتر بخاطر شروع آتش سوزی در سقف واحد 3 بود که پیش بینیهای ایمنی را نادیده گرفتند. عده افرادی که در بیمارستانها بستری شدند، تا ساعت6 صبح به 108 و تا پایان روز اول به 132نفر رسید. پس از انفجار ابتدا محیط اطراف تاسیسات به امواج رادیواکتیو آلوده گشت و بعد به تدریج ابرهای آلوده به نواحی دورتر سرکشیدند و بارش باران سبب شد که بخشهای وسیعی از اروپا به مواد رادیواکتیو آلوده شود. در اثر انفجار در راکتور بلوک چهار تاسیسات اتمی چرنوبیل، مواد رادیواکتیو برای ساختن حدود 100 بمب اتمی آزاد شدند. اگرچه در آن سال مقامات اتحاد جماهیر شوروی سابق در آن زمان، پخش هر گونه خبری را در مورد این فاجعه به شدت ممنوع ساختند اما در مقایسه جوامع بشری، فاجعه چرنوبیل دهشتناک ترین فاجعه تکنوژنیک انسانی در تمام تاریخ به شمار میآید.
هیچ کس دقیقا نمیداند بر اثر این انفجار، از 180 تن سوخت هستهای موجود چه میزان آن وارد اتمسفر شد. با وجود گذشت 25 سال از این فاجعه حدود 9 میلیون نفر در نواحی آلوده به رادیواکتیو چرنوبیل سکونت دارند و پیش بینی کارشناسان انگلیسی گویای این مسئله تلخ است که حدود 66 هزار نفر دیگر به علت ابتلا به سرطان كه انفجار نیروگاه هستهای چرنوبیل باعث آن شده است در سالهای آینده جان خود را از دست خواهند داد كه این میزان 15 برابر پیش بینیهای سازمان ملل است.
15 پرسش و پاسخ در مورد فاجعه چرنوبیل
1. چه عاملی باعث حادثه چرنوبیل شد؟
26 آوریل 1986، قسمت چهار راكتور RBMK در نیروگاه هستهای چرنوبیل در اوكراین در جریان یك آزمایش از كنترل خارج شد و انفجار عظیمی را در ساختمان راكتور ایجاد كرد. قسمتی از ساختمان تخریب شد و مقدار زیادی پرتو در آن ناحیه آزاد شود ضرایب ایمنی دیگر به كار نمیآمدند، سوخت اورانیوم موجود در راكتور بیش از حد گرم شد و به صورت مذاب در موانع حفاظتی جریان پیدا كرد. راكتورهای RBMK در آن زمان، از سیستمی كه الان به آن نگهدارنده میگویند برخوردار نبودند.
این سیستم در واقع یك گنبد ساخته شده از سیمان و فولاد است كه علاوه بر سقف راكتور روی آن قرار میگیرد و باعث میشود تا در صورت بروز چنین حادثهای پرتوها داخل راكتور بمانند و در فضای خارج پخش نشوند. با گذشت زمان، عناصر رادیواكتیوی مثل پلوتونیوم، ید، استرانتیوم و سزیوم در كل منطقه پخش شده بودند. علاوه بر این بلوكهای گرانیتی كه به عنوان متعادل نگهدارنده درRBML نگهداری میشوند با ورود هوا به راكتور و گرمای ناشی از انفجار آتش گرفتند كه این قضیه هم باعث شد پرتوهای موجود در مركز راكتور به بیرون تابیده شوند
2. بلافاصله پس از حادثه، چند نفر از مردم كشته شدند؟
انفجار اولیه منجر به مرگ دو نفر از كارگران شد اما 28 آتشنشان و كارگرانی كه راكتور را تمیز كردند تنها در فاصله سه ماه بعد از حادثه به دلیل بیماریهای ناشی از پرتوهای رادیواكتیو و ایست قلبی جان سپردند.
3. چند نفر از منطقه حادثه تخلیه شدند؟
همه ساكنان شهر پریپیات با جمعیت بیش از 49 هزار نفر كه در فاصله سه كیلومتری نیروگاه قرار داشتند در ظرف 36 ساعت تخلیه شدند. در هفتهها و ماههای بعد 67 هزار نفر از ساكنین منطقه جابجا شدند و به جاهایی كه دولت برایشان در نظر گرفته بود رفتند. بهطور كلی، تخمینزده شده كه نزدیك به 200 هزار نفر در اثر حادثه چرنوبیل مجبور به تغییر مكان شدند.
4. تأثیرات حادثه چرنوبیل بر سلامت افرادی كه در معرض پرتوهای رادیواكتیو قرار گرفته بودند چه بود؟
حداقل 1800 مورد سرطان تیروئید كودكان در بین جوانان 14-0 ساله گزارش شد. این میزان سرطان تیروئید خیلیخیلی بیشتر از میزان طبیعی آن است. غده تیروئید كودكان به شدت تحتتأثیر پرتوهای رادیواكتیو عنصرید است. این قضیه باعث میشود سرطان به راحتی در كودكان آغاز شود و آن را میشود هم با جراحی و هم با دارو درمان كرد. مطالعات وضعیت سلامت روی كارگرانی كه وظیفه تمیز كردن راكتور را برعهده داشتند نشان داد ارتباط مستقیمی بین در معرض پرتوهای رادیو اكتیو قرار گرفتن و بروز سرطان در آنها وجود دارد. تأثیرات روانشناختی حادثه چرنوبیل نه تنها در آن زمان بلكه هنوز هم ادامه دارد. بلافاصله بعد از حادثه خودكشیهای زیادی انجام شد. افراد زیادی به الكل معتاد شدند و افسردگی افزایش پیدا كرد.
5. چه عناصر رادیواكتیوی وارد محیط اطراف شدند؟
بیشتر از 100 عنصر رادیو اكتیو بعد از انفجار چرنوبیل وارد منطقه شدند. البته اكثر این عناصر نیمه عمر كوتاهی داشتند و خیلی زود پرتوزایی خود را از دست دادند. ید، استرانسیوم و سزیوم خطرناكترین عناصری بودند كه آزاد شدند و به ترتیب نیمه عمری برابر با 8 روز، 29 سال و 30 سال داشتند. به همین دلیل ایزوتوپهای استرونتیوم – 90 و سزیوم – 137 هنوز در منطقه موجود هستند. همانطور كه ید باعث سرطان تیروئید میشود، استرونتیوم هم لوسمی یا سرطان خون ایجاد میكند. سزیوم هم عنصری بود كه بیشتر از همه عناصر پراكنده شد و بیشتر از همه آنها هم در طبیعت باقی میماند. این عنصر بقیه اعضای بدن را تحت تأثیر قرار میدهد و كار كبد و طحال را مختل میكند.
6. منطقهای كه تحت تأثیر پرتوها قرار گرفت چقدر بزرگ بود؟
منطقهای در حدود 150 هزار كیلومتر مربع در بلاروس، روسیه و اوكراین آلوده شد. این منطقه فضایی به شعاع 500 كیلومتر در شمال نیروگاه را تشكیل میداد. منطقهای به شعاع 30 كیلومتر دورتادور نیروگاه هم به عنوان "منطقه ورود ممنوع" تعیین شده و هیچكس حق زندگی در آن را ندارد. پرتوهای رادیواكتیو در كل نیمكره شمالی به وسیله باد و طوفانها پراكنده شدند كه البته میزان آنها چندان قابل توجه نیست.
7. بعداز وقوع حادثه چگونه منطقه را پاكسازی كردند؟
كارگران امداد برای پاكسازی منطقه و نیروگاه بلافاصله دست بهكار شدند. اكثر این كارگران، كارمندان نیروگاه و آتشنشانهای اوكراینی به علاوه سربازان و معدنكاران روسی، بلاروسی، اوكراینی و معدنكاران دیگر نقاط اتحاد جماهیر شوروی بودند. تعداد امدادگران دقیقاً مشخص نیست چون افراد زیادی درگیر پاكسازی شدند. آمار ثبتنامهای روسیه تقریباً 400 هزار كارگر بود كه البته 600 هزار نفر به عنوان كارگر روزمزد در این پروژه شركت كردند. برای این افراد خدمات ویژهای به عنوان كسانی كه در پاكسازی شركت كرده بودند در نظر گرفته شد.
وظایف این كارگران متفاوت بود. آنها روی ساختمانها و شهرها كار میكردند. به مردمی كه مجبور به تخلیه شده بودند یاری میرساندند. سیستمهای تصفیه آب، زبالهدان و … درست میكردند و مهمترین كارشان ساخت پوششی برای قسمت چهار نیروگاه بود تا عناصر پرتوزا در آنجا بمانند و از پرتوزایی آنها جلوگیری شود.
8. آیا بقیه كشورهای اروپایی هم تحتتأثیر پرتوها قرار گرفتند؟
كشورهای اسكاندیناوی و دیگر قسمتهای جهان هم تحتتأثیر پرتوهای رادیواكتیو قرار گرفتند. سزیوم و دیگر ایزوتوپهای رادیواكتیو توسط باد به شمال یعنی كشورهای سوئد، فنلاند و دیگر كشورهای نیمكره شمالی رفتند. در سه هفته اول پس از زلزله اتمی، میزان پرتوها در نقاط مختلف جو در سراسر جهان بیش از حد معمول بود. اما این پرتوها خیلی زود كاهش یافتند. هیچ تحقیقی نتوانست رابطه مستقیمی بین حادثه چرنوبیل و افزایش خطر سرطان و دیگر مشكلات را در كشورهای اوكراین، بلاروس و فدراسیون روسیه برقرار كند.
9. بعد از حادثه برای حیوانات و محیطزیست چه اتفاقی افتاد؟
در گیاهان و حیوانات جهشهای ژنتیكی رخ داد. شكل برگها عوض شد و حیوانات ناقص الخلقه به دنیا میآمدند. با وجود بالا رفتن پرتوزایی در منطقه پس از حادثه، بعضی حیوانات هنوز در آنجا زندگی میكنند. گوزن، گرگ، گراز و بعضی پرندگان هنوز در منطقه موجودند.
10. آیا الان امكان دارد كه از منطقه بازدید كرد؟
منطقه چرنوبیل را میشود بازدید كرد. حتی منطقه ممنوعه را كه در واقع دایرهای به شعاع 30 كیلومتر دور نیروگاه است و البته الان همه راكتورها بسته هستند. هرچند هنوز بعضی ایزوتوپها در فضای منطقه وجود دارند و از خودشان پرتو ساطع میكنند. اگر به مدت كوتاهی در معرض این پرتوها قرار بگیرید زیاد خطرناك نیستند. بعضی از ساكنان منطقه ممنوعه با اراده و تصمیم خودشان به خانههایشان برگشتهاند و در مناطقی زندگی میكنند كه میزان پرتوهای رادیو اكتیو در آن بیشتر از حد معمول است. هرچند، این چندان كشنده نیست. قرار گرفتن در معرض پرتوها برای مدت كوتاهی خیلی كم خطرناكتر از قرارگرفتن در مقابل حجم عظیمی از پرتوهای رادیواكتیو در یك لحظه است. تا بهحال مطالعات توانستهاند وجود رابطه مستقیم بین پرتوهای كم خطر ابتلا به سرطان را اثبات كنند.
11. چه روشهای ایمنی برای دیگر راكتورهای RBMK درنظر گرفته شده تا دوباره چرنوبیل تكرار نشود؟
درسهایی كه از این حادثه گرفته شد توسط آژانس بینالمللی انرژی اتمی به صورت یك نیروی محركه در طول یك دهه برای كشورهای اروپای شرقی و مركزی و كشورهای اتحاد جماهیر شوروی سابق درآمد. مهمترین كار، تهیه لیستی از ضعفهای راكتورهای VVR و RBMK بود. ارتقای سیستمها و اعمال روشهای ایمنی بیشتر در كلیه راكتورهای RBMK در دستور كار قرار گرفت.
” دسامبر سال 2000، آخرین راكتوری هم كه در چرنوبیل مشغول فعالیت بود بسته شد و پروژه انهدام آغاز گشت. در این پروژه همه سوختها و زبالهها جابهجا و در جای امنی انبار میشوند و تمامی نیروگاه و منطقه اطراف شامل هر ذره آب یا هردانه خاك كه ممكن است رادیواكتیو باشد پاكسازی میشود. "
12. در مقایسه چرنوبیل با انفجار بمب اتمی در هیروشیما و ناكازاكی كدام قویتر بودند؟
حادثه چرنوبیل تقریباً 400 بار قویتر از بمبی بود كه در هیروشیما منفجر شد. هرچند بمبهای اتمی كه توسط كشورهای مختلف به صورت آزمایشی در فاصله سالهای 1960 تا 1970 منفجر شدند، 100 تا 1000 برابر بیشتر از چرنوبیل ماده رادیواكتیو وارد طبیعت كردند.
13. ساكنین قدیمی چرنوبیل الان در چه وضعیتی به سر میبرند؟
187 گروه كوچك از مردم در حال حاضر در منطقه ممنوعه زندگی میكنند. عده كمی از ساكنین خواستهاند كه به این منطقه برگردند اما به كودكان اجازه داده نشد كه در این منطقه زندگی كنند. اكثر مردمی كه كوچ كردند در شهرهایی كه تازه ساخته شده مثل اسلاووتیچ زندگی میكنند و امروز که 25 سال از حادثه چرنوبیل میگذرد، بنظر میرسد که شهر چرنوبیل همچون شهر ارواح خالی از سکونت است.
14. حالا كه نیروگاه كاملاً بسته شده چه اتفاقی برای آن میافتد؟
15 دسامبر سال 2000، آخرین راكتوری هم كه در چرنوبیل مشغول فعالیت بود بسته شد و پروژه انهدام آغاز گشت. در این پروژه همه سوختها و زبالهها جابهجا و در جای امنی انبار میشوند و تمامی نیروگاه و منطقه اطراف شامل هر ذره آب یا هردانه خاك كه ممكن است آلوده به رادیواكتیو باشد پاكسازی میشود. الان 3 راكتور غیرفعال در چرنوبیل وجود دارد كه زمان در نظر گرفته شده برای پروژه پاكسازی آنها چندین دهه است. این پروژه تحت نظارت دولت اوكراین انجام میشود و آژانس بینالمللی انرژی اتمی هم با ارائه خدمات مهندسی، برنامهریزی و مشاورهای به اوكراین كمك خواهد كرد. سرنوشت راكتور چهارم كه باعث حادثه سال 1986 شد هنوز مشخص نیست.
15. وضعیت لایه محافظتی كه روی راكتور چهارم كشیده شده چطور است؟
با وجود هزاران وضعیت خطرناك و پیچیده، هزاران كارگر، این لایه را درست كردند. این لایه در فاصله 6 ماهه بعد از انفجار در حالی كه پرتوهای رادیو اكتیو در حداكثر میزان خود بودند توسط كارگران ایجاد شد. سقف سیمان و فولادی سنگین با آخرین تكنولوژی ساخته شد و تعمیرات و بازسازیهای زیادی هم مثل تهویه و قویسازی سقف روی آن انجام شد. بانك اروپایی برای بازسازی و توسعه برای پروژه این لایه محافظتی در هشت یا نه سال آینده، 765 میلیون دلار در اختیار بنیاد لایه محافظتی چرنوبیل قرار داده است.
فوکوشیما در ژاپن رسما چرنوبیل دوم شناخته شد!
دومین لکه سیاه بر تاریخ هستهای جهان
بعد از زلزله 8.9 ریشتری و سونامی بی سابقه ژاپن، مقامات ژاپنی رسما اعلام کردند بحران هستهای فوکوشیما از کنترل آنها خارج شده و سطح خطر بهاندازه سطح خطر در چرنوبیل 1986 بالا رفته است. دیلی میل به نقل از مقامات ژاپنی نوشت سطح 5 خطر به سطح 7 صعود پیدا کرده و اینک خطر انسانی و زیست محیطی جان مردم را تهدید جدی میکند. مقامات ژاپنی اواخر سه شنبه به وقت محلی تایید کردند که اوضاع از دست آنها خارج شده است. سطح هفت خطر یکبار در تاریخ آنهم در چرنوبیل در زمان تسلط شوروی سابق بر اکراین به سال 1986 رخ داد و اینک فاجعه هستهای چرنوبیل در حال تکرار شدن است.
یک مقام غیر رسمی اعلام کرد میزان رادیو اکتیو پخش شده تاکنون در فوکوشیما معادل 10 درصد میزانی است که در چرنوبیل پخش شد و انتشار همچنان ادامه دارد. مینورا اوگودا از آژانس ایمنی ژاپن در این باره گفت: هوا، سبزیجات و محصولات کشاورزی، آب رودخانهها و اقیانوس آلوده به مواد رادیو اکتیو شده است. به گفته وی مقادیر متنابهی مواد رادیو اکتیوی که از ابتدای حادثه تاکنون در هوا منتشر شده نشان میدهد سطح خطر به هفت رسیده است.