روزنامه خراسان در یادداشتی نوشت:
بسیاری از مردم و حتی کارشناسان گمانشان این است که ایران به همه تعهدات فنی خود در چارچوب برجام تا قبل از روز اجرای این توافق در 27 دی 94 عمل کرده است در حالی که رئیس جمهور هفته گذشته در مصاحبه تلویزیونی خود با اشاره به نزدیک شدن به سالگرد اجرای برجام ، گفت :«آخرین قسمت تعهداتی که در برابر برجام داریم در همین سالروز برجام (27 دی ماه 95) نهایی می‌شود و در فردو یک بخش تعهداتی داریم که هنوز انجام نشده و در حال انجام است. چون قول ما یک ساله است و 27 دی ماه امسال ان‌شاء ا... اجرایی می‌شود.»
سایت غنی سازی شهید علی محمدی که به فردو معروف بوده و در 25 کیلومتری شمال شهر قم در کرانه دریاچه حوض سلطان قرار دارد از سال 1389 به عنوان مهم ترین مرکز غنی سازی کشورمان در جهان معروف شد. علت این شهرت نه حجم بالای غنی سازی در این مرکز که میزان غنای سانتریفیوژهای آن بود چرا که پس از آن که غربی ها از تامین سوخت مورد نیاز برای تولید رادیو داروهای حیاتی تشخیصی و درمانی ضدسرطان سر باز زدند، کشورمان در این سایت، برخلاف خواسته غرب و با اتکا به دانشمندان ایرانی پروژه ای را طراحی می کند که حاصلش تولید اورانیوم غنی شده در حدود 20درصد برای تولید صفحات سوخت رآکتور تهران و در نهایت تولید رادیوداروهای حساس برای بیماران خاص کشورمان است.
غنی سازی بالای این مرکز در کنار پدافند نظامی و طبیعی فوق العاده آن که فردو را به دژ تسخیر ناپذیر تبدیل کرده باعث شد تا از آن زمان موضوع فردو یکی از بحث های اصلی در مذاکرات هسته ای کشورمان باشد. در برجام نیز در بخش های مختلف در متن اصلی و پیوست های توافق به فردو اشاره شده و به ویژه در یک تحول مثبت ضمن حفظ این مرکز هسته ای با بخشی از زیرساخت های مورد نیاز برای غنی سازی در صورت نقض عهد طرف مقابل، فردو با همکاری روسیه در آینده ای نزدیک به یک مرکز پیشرفته فیزیک هسته ای برای تولید ایزوتوپ های پایدار حساس و بسیار کاربردی بدل خواهد شد.
اما در کنار بندهایی که باید در فردو تا قبل از شروع اجرای برجام (دی 94) انجام می شد طبق پاراگراف 12 پیوست 5 برجام تعهدی وجود داشت که برای اجرای آن زمانی یک ساله پیش بینی شده بود که این روزها به موعد انجامش نزدیک می شویم. در این پاراگراف آمده است : «ظرف یک سال از «روز اجرا» ایران اقدامات مصرح در بندهای 47.2 و 48.2 از بخش (ح) راجع به "کارخانه غنی سازی سوخت فردو" را کامل خواهد کرد.» اما این دو بند چیست که رئیس جمهور در نشست خبری خود به آن ها اشاره کرده و باید ایران تا روز 27 دی ماه آن ها را نیز اجرایی کند؟ سالن A در مجتمع فردو 2 بال شمالی و جنوبی دارد که در مجموع حدود 2900 سانتریفیوژ نسل یک را در خود جای می دادند. از این دو بال، یک بال با 1044 سانتریفیوژ و سکوها و زیرساخت های موجود باقی مانده اند و قرار است بخشی از ماشین های آن با تغییراتی برای تولید ایزوتوپ های پایدار اصلاح شوند اما در بالی که سانتریفیوژهایش جمع آوری شده دو اقدام همچنان باقی است که باید طبق برجام در یک فاصله یک ساله انجام می شد. این دو اقدام در بند 2 ماده 47 و بند 2 ماده 48 مورد اشاره قرار گرفته است. در بند یک این دو ماده بر برچیده شدن ماشین های سانتریفیوژ در این بخش فردو به همراه لوله های UF6، خطوط فرعی، شیرآلات، فشارسنج ها، ایستگاه های تزریق و جمع آوری مواد و مبدل های فرکانس تاکید شده اما بندهای دوم این دو ماده کار را نهایی کرده و زیرساخت های موجود را نیز شامل می شود. به این شکل که در بند 2 ماده 47 تصریح شده: «ایران متعاقباً کابل های برق زنجیره، تابلو های مخصوص کنترل زنجیره و پمپ های خلأ را جمع آوری خواهد کرد.
تمام این ماشین های سانتریفیوژ اضافی و زیر ساخت های آن ها در سالن Bتحت نظارت پیوسته آژانس قرار خواهد گرفت». در بند 2 ماده 48 نیز آمده است: «ایران همچنین متعاقباً کابل های برق زنجیره، تابلو های مخصوص کنترل زنجیره، پمپ های خلأ و سکوهای نصب سانتریفیوژ را جمع آوری خواهدکرد. تمام این ماشین های سانتریفیوژ اضافی و زیر ساخت های آنها در سالن Bتحت نظارت پیوسته آژانس قرار خواهد گرفت». با این اقدام که ایران متعهد شده تا روز 27 دی ماه 95 انجام دهد، تعهدات فنی ما به پایان خواهد رسید و نیمی از فردو به طور کامل از ماشین های غنی سازی و زیرساخت های آن خالی و برای ایجاد پیشرفته ترین مرکز فیزیک هسته ای غرب آسیا آماده خواهد شد.
جزئیات فردوی آینده
طبق ماده 44 پیوست یک برجام ، مرکزغنی سازی فردو به مرکز تحقیقات هسته ای ،فیزیک و فناوری تبدیل و همکاری های بین المللی در این مرکز تشویق خواهد شد. با توجه به جزئیاتی که تاکنون درباره آینده این مرکز منتشر شده به نظر می رسد در صورت تحقق همه این برنامه ها بتوان گفت فردو در آینده، بسیاری از گره های مطالعاتی کشور در بخش های مختلف علم فیزیک را باز خواهد کرد. پیشتر علی اکبر صالحی ، رئیس سازمان انرژی اتمی در خصوص ویژگی های سایت فردو در آینده گفته بود: قرار است با همکاری روسیه در قالب این پروژه تغییراتی در ماشین‌های سانتریفیوژهای IR۱ ایجاد شود تا بتوانند ایزوتوپ‌های پایدار تولید کنند. وی تصریح کرده بود : همان طور که در برجام آمده درصدد هستیم بخشی از فردو را تبدیل به آزمایشگاه فنی و علمی بسیار پیشرفته ای کنیم که در این زمینه با اتحادیه اروپا درخصوص نوع آزمایشگاه در حال مذاکره هستیم و می‌خواهیم این آزمایشگاه در نوع خود بی‌نظیر باشد و بتواند علاوه بر ارائه خدمات علمی و فنی به داخل کشور و به کار گیری مجموعه‌ای از دانشمندان هسته‌ای، خدمات علمی و فنی خود را در منطقه و جهان هم ارائه دهد.
صرفه جویی ده ها میلیون دلاری با راه اندازی مرکز پیشرفته در فردو
رئیس سازمان انرژی اتمی با بیان این که کشورهای بسیار اندکی تولیدکننده ایزوتوپ‌های پایدار هستند، تاکید کرد : علاوه بر این قیمت‌های ایزوتوپ‌های پایدار بسیار بالاست و باعث صرفه جویی هزینه ده ها میلیون دلاری ما برای واردات این ایزوتوپ های پایدار می شود.سانتریفیوژی که برای تولید ایزوتوپ‌های پایدار به کار می‌رود، با توجه به اختلاف وزنی که با اورانیوم دارد باید متفاوت از سانتریفیوژهای غنی‌سازی اورانیوم باشد و به همین لحاظ این خود یک نوع توسعه فناوری و درک ما از فناوری سانتریفیوژ است. در خصوص این دستاورد بزرگ برجام باید گفت تولید ایزوتوپ های پایدار در ایران قرار است از طریق به کارگیری چند صد سانتریفیوژ مدرن انجام شود، تولید سانتریفیوژهایی که در کشورمان بومی شده است و دانشمندان هسته ای کشورمان با همکاری دانشمندان روسی برای نخستین بار این فناوری را علاوه بر انجام غنی سازی با تغییراتی برای تولید ایزوتوپ های پایدار به کار خواهند گرفت در مجموع نیز آخرین گام عملیاتی کشورمان در برجام که به فردو مربوط بوده و این سایت را آماده برای تحقق ساخت مرکز پیشرفته فیزیک هسته ای می کند می تواند به عنوان یکی از دستاوردهای مهم و حساس برجام در عرصه فنی به شمار رود که علاوه بر تامین نیازهای ما در داخل ، ایران را در این حوزه نیز به عنوان یکی از کشورهای پیشرو مطرح سازد.
