بازار سیاه، رحم اجاره‌ای را هم در برگرفت

شاید وقتی‌که لوئیس براون، نخستین کودک به دنیا آمده از طریق روش آزمایشگاهی (I.V.F) ، به دنیا می‎‏آمد کسی فکرش را هم نمی‎کرد که زمانی علم پزشکی آن‌قدر درباره مسائل ناباروری پیشرفت کند که به‌جز تولید نطفه جنین در محیط آزمایشگاه، انتقال آن به رحم زن دیگری امکان‌پذیر باشد. اتفاقی که می‌تواند زوج‎های جوان را به داشتن کودکی از ژن خود امیدوار کند، اما هر پدیده نوظهوری تلفات و پیامدهای خود را دارد.

به گزارش صبح نو، وقتی موضوع رحم اجاره‎ای مطرح می‏‌شود، خواه‌ناخواه مانند هر اتفاق پزشکی دیگری، حرف بازار سیاه و دلالان هم به وسط می‏آید. دلالانی که البته نام خود را «واسط» گذاشته‏اند. واسط‌ها کارشان شناسایی و معرفی زنانی است که 9 ماه نقش مادر جایگزین را برای زوج‎های ناباروری که از همه‎جا ناامید شده‏اند، ایفا می‎کنند. کسانی که از شروع تصمیم‎گیری تا تحویل دادن کودک به آغوش گرم خانواده در کنارشان هستند. واسطان این عمل را برای هر دو طرف قضیه برد-‌برد می‎دانند. زوج متقاضی به بچه‎ می‏رسند، زن اجاره‌دهنده به پولش و البته واسط هم با استفاده از نیاز هر دو طرف پول خوبی به جیب می‏زند.

تجارت خانوادگی

 از پشت تلفن با اشتیاق صحبت می‌کنند. مشاوره انواع مشکلات ناباروری و معرفی متخصصان زنان و زایمان از کارهای حاشیه‎ای آنهاست. تخصص اصلی‌شان اما واسطه‎گری یا به قول خودشان، استفاده از گامت واسط است. اغلب واسطانی که هدایت‌کننده این تجارت نون و آب‎دارند، یا مدتی برای پزشکان زنان و زایمان کارکرده‌اند یا خودشان قبلاً مادر جایگزین بودن را تجربه کرده‎اند و بعد از آن‎که چم‌وخم کار دست‌شان آمد، با سازمان‎دهی کردن زنان دیگر، کسب‌وکار خود را راه انداخته‎اند: «من خودم دو بار رحمم را اجاره داده‎ام. الآن هم 10سال است توی این کار هستم و واسطه‎گری می‎کنم.»

خانم «مینا» واسطه‎گر گزارش ما، شرط اولیه برای گامت جایگزین بودن را سلامت مادر می‏داند. واسطان باید از هر نظر خیال پدرومادرهای متقاضی را راحت کنند تا به بیماری‌های واگیرداری مثل ایدز یا هپاتیت مبتلا نباشند. برای این کار هم هر واسطی روش خاص خودش را دارد. بعضی از آن‌ها، آزمایش‌های دوره‌ای مادر جایگزین را رو می‌کنند، بعضی هم فقط با آشناها کار می‌کنند. مینا تعریف می‏کند: «من فقط با آشناها کار می‌کنم. دوستانم، دخترخاله، دخترعمه‌های خودم گامت‎های من هستند. اگر کسی هم از طرف آشنا معرفی شود که من نشناسمش باید صلاحیتش برای من ثابت شود، هر چه باشد، سلامت جنین برای ما مهم است.»

تعرفه ثابت و مشخصی از طرف وزارت بهداشت برای اجاره رحم تعریف ‌نشده است، قیمت ثابتی هم برای رحم اجاره‌ای وجود ندارد اما معمولاً قیمت پایه از 30میلیون تومان شروع می‌شود: «بعد از انجام آزمایش‌ها و تاییدهای اولیه، برای انتقال 2 میلیون تومان به گامت واسط داده می‌شود. در زمان قرارداد بستن 2 میلیون تومان، موقع شنیدن قلب جنین 5/1میلیون تومان، در سه‌ماهگی 3 میلیون تومان، 5 ماهگی 3 میلیون تومان دیگر و در 7 ماهگی هم 5/2میلیون تومان زوج متقاضی باید به گامت واسط بدهند. بعد از زایمان هم بقیه پول توافقی داده می‌شود.»

زوج متقاضی باید مراقب خورد و خوراک مادر جایگزین و جنین‌شان هم باشند، واسط تعریف می‏کند: «نفقه از ماهی 400 هزار تومان شروع می‌شود. سقفش هم 700 هزار تومان است. حالا اگر وضع مالی گامت واسط بد باشد، ممکن است که زوج کمک بیشتری هم بکنند، مثلاً تهیه خانه برای گامت جزء بند قراردادی ما نیست ولی من خودم چند مورد داشتم که چون خانه‌ای که گامت در آن زندگی می‌کرده، مناسب نبوده، زوج متقاضی برایش خانه هم اجاره کرده بودند.» اغلب مادرانی که «آی‎وی‌اف» می‏کنند، دوقلو به دنیا می‏آورند. اگر بچه دوقلو باشد به این هزینه‌ها اضافه می‌شود. مینا توضیح می‎دهد: «اگر بچه دوقلو باشد -که اغلب هم همین‌طور است- ما دیگر هزینه‌ها را دو برابر نمی‌کنیم. 6 میلیون تومان به قیمت توافقی اضافه می‌شود، مثلاً می‌شود 40 میلیون. به‌اضافه اینکه به نفقه هم 200 هزار تومان اضافه می‌شود.»

با یک حساب سرانگشتی، هزینه‌های دارو، آمپول تا هزینه لقاح مصنوعی، هزینه زایمان، هزینه نفقه مادر جایگزین تقریباً 60 میلیون تومان تا 70 میلیون تومان برای متقاضیان آب می‌خورد. البته نباید خوش‌خدمتی واسطان را هم فراموش کرد. مینا می‎گوید: «وقتی‌که صدای قلب جنین شنیده شد، پدر و مادر بچه باید حق واسطه‌گری ما را بدهند که فقط چهار میلیون تومان است.»
 
کار ما قانونی است


پشیمان نیستم

به نظر می‎رسد، برای زن‌وشوهری که در همه راه‎ها برای بچه‏دارشدن به بن‌بست خورده‌اند، تنها راه بچه‎دارشدن، اجاره رحم واسط است. راهی که مشکلات زیادی را به همراه دارد، از حرف مردم، فشارها و استرس‎ها تا هزینه‏های سرسام‌آور. گرچه با آغوش گرفتن بچه به دنیا آمده از این روش، تمامی مشکلات به فراموشی سپرده می‎شود. خانم «مریم میبدی» و همسرش یکی از این زوج‏ها هستند که بعد از تحمل مشکلات فراوان از این راه بچه‏دار شده‏اند. بچه‏ای که البته بعد از گذشت چهار سال از تولدش، هنوز قادر به راه رفتن نیست، بااین‌حال میبدی و همسرش از داشتن پسر راضی هستند. او دلایل اولیه برای انتخاب رحم اجاره‎ای را این‌طور عنوان می‏کند: «من تقریباً همه راه‎ها را رفته بودم، کلی دوا و درمان کردیم. سه بار «آی‎وی‎اف» کردم، یک‌بار هم جواب داد ولی در چهارماهگی بچه از بین رفت. بعد از 15سال که از ازدواج‌مان گذشت، دکترها گفتند که به خاطر بالا بودن سن و به خاطر ضعف تخمدان‌ها دیگر نمی‌توانیم کاری انجام دهیم. تنها راه برای بچه‏دار شدن، رحم اجاره‏ای بود.» مریم البته از همان ابتدا موافق این کار نبوده است، او تعریف می‏کند: «من در ابتدا مخالف شدید بودم. نمی‎خواستم مردم پشت سرم حرف بزنند. هر چه باشد مردم ما هنوز این مساله را قبول نکرده‌اند، اما پزشکم وقتی اشتیاق مرا برای داشتن بچه دید، پیشنهاد داد تا مشاوره کنم. بعد از چند جلسه مشاوره قبول کردم.» بعد از مشاوره و قبول انجام این کار، میبدی به دنبال انجام کارهای اولیه می‏رود: «در کلینیک ناباروری یک لیست جلوی من گذاشتند و گفتند که یکی را انتخاب کن، با او صحبت کن و به توافق برس. بعد از تماس با آن خانم متوجه شدم که خودش سرپرست خانوار است.

دو تا بچه دارد و شوهرش در یک تصادف رانندگی فلج شده است. در خانه‎های مردم کار می‎کرد. برای پول پیش خانه‎اش به مشکل برخورده بود، چهار سال پیش قیمت پایه 20میلیون تومان بود ولی آن خانم 9 میلیون تومان برای نگهداری بچه از من خواست. هر سه ماه 3 میلیون تومان به او می‌دادیم به‌اضافه نفقه که ماهی 500 هزار تومان بود. با داروها، آمپول‎ها و خرج بیمارستان 23 میلیون تومان هزینه داشت.» میبدی تعریف می‏کند که بعد از به دنیا آمدن بچه، دل کندن برای گامت واسط سخت بود: «برای واسط خیلی سخت بود، نخستین بارش بود که رحمش را اجاره می‌داد، هر چه باشد 9 ماه با بچه من اخت شده بود اما خودش بچه داشت، به پولش هم نیاز داشت. مجبور بود. تازه ما 3 ماه هم گذاشتیم، بچه‌مان را شیر دهد. روزهای سختی بود، از صبح تا شب پیشش بودم. برای پسرم هم سخت بود وقتی‌که از آن خانم جدایش کردم، کلی اذیت شد. تا 6‌ماهگی بچه‌ام هم با آن خانم تلفنی صحبت می‎کردم ولی برای هردوی ما سخت بود. توافق کردیم تا دیگر ارتباطی نداشته باشیم. بعدازآن هم می‎دانم که دیگر رحمش را اجاره نداد.»

باآنکه میبدی در پروسه طولانی بچه‏دار شدنش سختی‏های زیادی را متحمل شده است و درنهایت فرزند معلولی نصیبش شده است اما راضی است. او می‏گوید: «اگر تنها راه بچه‎‌دار شدن این باشد به سختی‌ها و هزینه‎اش می‎ارزد، برای من که 15سال در حسرت بچه بودم، مفید بود. من به دیگران هم پیشنهاد می‎دهم که این کار را انجام دهند. الآن هم به دیگران مشاوره می‌دهم تا راه درست برای بچه‎دار شدن را انتخاب کنند، هرچند خیلی‎ها از مشکلاتش که باخبر می‎شوند وسط راه پشیمان می‌شوند. به پسرم هم می‎گویم. اصلاً ایرادی ندارد، تازه تا محمدحسین من بزرگ شود راه‌های دیگری هم برای بچه‎دار شدن کشف‌شده است. شاید آن موقع این راه آن‌قدرها که الآن دردسر دارد، سخت نباشد.»

نخستین‌بار در سال 1976 در آمریکا بود که وکیلی به‌نام نوئل کین بین یک زوج نابارور و یک مادر جایگزین قرارداد بست تا پس از به‌دنیا آمدن بچه، نوزاد به پدر و مادری که او را خریده بودند، برسد. در ایران اما هنوز قانونی که مختص رحم اجاره‎ای باشد وجود ندارد. بنابراین اغلب حقوقدانان به ماده قانون‎های مشابه رجوع می‎کنند. از طرف دیگر، بر طبق قانون اساسی کشورمان، درصورتی‌که عملی در قانون به جزء تفسیر نشده باشد، این ولی‌فقیه است که باید گره از این مشکل باز کند. نظر فقها درباره رحم اجاره‏ای متفاوت است. در مواجهه با رحم اجاره‏ای سؤالات زیادی وجود دارد اما مشهورترین آنها درباره جایز بودن یا نبودن، مالکیت فرزند، ارث و محرم بودن است. نظرات فقها در این‌باره البته متفاوت است. آیت‎الله العظمی خامنه‎ای درباره احکام رحم اجاره‏ای می‏فرماید: «این کار فی‌نفسه اشکال ندارد ولی باید از مقدمات حرام از قبیل نگاه، لمس حرام و غیر آنها اجتناب شود. به‌هرحال درصورتی‌که با این روش کودکی به دنیا بیاید ملحق به شوهر زنی که صاحب رحم است نمی‌شود بلکه ملحق به صاحب نطفه و به زنی است که صاحب تخمک است.»

آیت‎الله مکارم شیرازی نیز در مواردی موافق این عمل است: «این امر ذاتاً جایز است ولی چون غالباً مستلزم نگاه و لمس حرام است جز در موارد ضرورت جایز نیست. این فرزند متعلق به صاحبان نطفه و با آنها محرم است و از آنها ارث می‎برد و در مورد جانشین به ‌منزله فرزند رضاعی است بلکه از آن در بعضی جهات اولویت دارد چراکه تمام گوشت و استخوان او از وی روییده است بنابراین حرام است که بعداً با آن زن و فرزندان او ازدواج کند اما ارث نمی‎برد.» البته بعضی از فقها هم ‌نظر مساعدی در این‌باره ندارند. آیت‎الله بهجت در رساله خود می‏فرماید: «این کار حرام است و فرزند ملحق به صاحب نطفه است و نسبت به صاحب رحم احتیاط مناسب، ترک نشود.» آیت‎الله تبریزی نیز در این‌باره می‎فرماید: «عمل مذکور جایز نیست، واجبات هم باطل است.» خارج از قانونی بودن یا نبودن این عمل، مساله‏ای که می‏تواند در آینده مشکل‎ساز باشد، مشکلات روحی است که می‏تواند برای گامت جایگزین و حتی فرزند به دنیا آمده به‌وجود بیاید، نتیجه‏ای که شاید تأمل‌برانگیز باشد.