مطمئنا در دنیای پرتلاطم امروزی، یکی از موضوعاتی که می تواند جوامع بشری را از اختلافات شخصی و جمعی در امان بدارد، «آشنایی با حقوق متقابل افراد با یکدیگر و قانون» است که مهمترین اثر این آشنایی و آگاهی را می توان در پیشگیری از وقوع بسیاری از مشکلات حقوقی دانست؛ بنابراین، امروز تلاش داریم تا موضوع «جرایم اطفال و نوجوانان» را بررسی کنیم.
به‌دلیل نقش اطفال و نوجوانان در ساختن جوامع در آینده، در کشور ما و سایر کشورها مقرراتی در خصوص نحوه رسیدگی به جرایم این قشر از جامعه و حدود مسئولیت کیفری آنان وجود دارد که در همه این قوانین و مقررات، با نگاهی اصلاحی تلاش شده است شرایط برای بازاجتماعی شدن این قشر آسیب‌پذیر فراهم شود.
از جمله قوانین و مقرراتی که قانونگذار در آن، جرایم اطفال و نوجوانان را مورد توجه قرار داده، قانون آیین دادرسی کیفری است که علاوه بر اینکه نهادها و مقررات نوینی در مورد دادرسی در بسیاری از جرایم مطرح کرده، مواد متعددی درباره آیین دادرسی ویژه اطفال و نوجوانان نیز در آن پیش‌بینی شده است.قانونگذار آیین دادرسی کیفری، طفل را کسی دانسته که به حد بلوغ شرعی نرسیده و پیش‌بینی کرده است که به تمامی جرایم اطفال و افراد کمتر از هجده سال تمام شمسی در دادگاه اطفال و نوجوانان رسیدگی می‌شود و محکومان بالای 18 سال تمام موضوع ماده 304 این قانون، در بخش نگهداری جوانان که در کانون اصلاح و تربیت ایجاد می‌شود، نگهداری می‌شوند. همچنین مقرر شده است که اگر در حین رسیدگی، سن متهم از 18 سال تمام تجاوز کند، رسیدگی به اتهام وی مطابق این قانون در دادگاه اطفال و نوجوانان ادامه می‌یابد اما چنانچه قبل از شروع به رسیدگی، سن متهم از 18 سال تمام تجاوز کند، رسیدگی به اتهام وی حسب مورد در دادگاه کیفری صالح صورت می‌گیرد. در این صورت متهم از کلیه امتیازاتی که در دادگاه اطفال و نوجوانان اعمال می شود، بهره‌مند می‌شود. در صورتی نیز که اطفال و نوجوانان مرتکب یکی از جرایم مشمول صلاحیت دادگاه کیفری یک یا انقلاب شوند، نیز به جرایم آنان در دادگاه کیفری یک ویژه رسیدگی به جرایم اطفال و نوجوانان رسیدگی می‌شود.
پلیس ویژه اطفال و نوجوانان
یکی از نوآوری‌های این قانون در خصوص دادرسی اطفال و نوجوانان، ایجاد پلیس ویژه اطفال و نوجوانان و رسیدگی به پرونده‌های کودکان و نوجوانان به‌طور مستقیم در دادگاه‌ها است تا اطفال درگیر فرایند رسمی و پیچیده دادرسی نشوند. بر اساس ماده 31 قانون آیین دادرسی کیفری «به‌منظور حسن اجرای وظایف ضابطان در مورد اطفال و نوجوانان، پلیس ویژه اطفال و نوجوانان در نیروی انتظامی جمهوری اسلامی ایران تشکیل می‌شود. وظایف و حدود اختیارات آن به‌موجب لایح‌های است که توسط رییس قوه قضاییه تهیه می‌شود.»
تحقیقات مقدماتی
قانونگذار در ماده 285 قانون آیین دادرسی کیفری، تحقیقات مقدماتی در جرایم اطفال و نوجوانان را مورد توجه قرار داده است. بر این اساس، در معیت دادگاه اطفال و نوجوانان و در محل آن، شعبه‌ای از دادسرای عمومی و انقلاب با عنوان دادسرای ویژه نوجوانان به سرپرستی یکی از معاونان دادستان و با حضور یک یا چند بازپرس، تشکیل می‌شود. تحقیقات مقدماتی جرایم افراد 15 تا 18 سال به جز جرایم موضوع مواد 306 و 340 این قانون، که به‌طور مستقیم از سوی دادگاه صورت می‌گیرد، در این دادسرا به عمل می‌آید.
تحقیقات مقدماتی تمامی جرایم افراد زیر 15 سال به‌طور مستقیم در دادگاه اطفال و نوجوانان به عمل می‌آید و دادگاه مذکور تمامی وظایفی را که طبق قانون بر عهده ضابطان دادگستری و دادسرا است، انجام می‌دهد همچنین در جرایم مشهود، هرگاه مرتکب، طفل یا نوجوان باشد، ضابطان دادگستری مکلفند نسبت به حفظ آلات، ادوات، آثار، علایم و دلایل جرم اقدام کنند اما اجازه تحقیقات مقدماتی از طفل یا نوجوان را ندارند و در صورت دستگیری وی، موظفند متهم را حسب مورد، فوری به دادسرا یا دادگاه اطفال و نوجوانان تحویل دهند. انقضای وقت اداری و نیز ایام تعطیل، مانع از رجوع به دادسرا یا دادگاه اطفال و نوجوانان نیست. همچنین در جریان تحقیقات مقدماتی، مرجع قضایی حسب مورد، اطفال و نوجوانان موضوع این قانون را به والدین، اولیا یا سرپرست قانونی یا در صورت فقدان یا عدم دسترسی یا امتناع از پذیرش آنان، به هر شخص حقیقی یا حقوقی که مصلحت بداند، می‌سپارد. اشخاص مذکور ملتزمند هرگاه حضور طفل یا نوجوان لازم باشد، او را به مرجع قضایی معرفی کنند. افراد 15 تا 18 سال نیز شخصاً ملزم به معرفی خود به دادگاه هستند.
تشکیل پرونده شخصیت برای اطفال و نوجوانان
تشکیل پرونده شخصیت برای اطفال و نوجوانان، از جمله نوآوری‌های دیگر قانون آیین دادرسی کیفری است تا قاضی و دست‌اندرکاران از وضعیت اطفال و نوجوانان آگاهی داشته باشند. در این زمینه، قانونگذار در ماده 286 این قانون بیان می‌کند در جرایم تعزیری درجه 5 و 6 تشکیل پرونده شخصیت در مورد اطفال و نوجوانان توسط دادسرا یا دادگاه اطفال و نوجوانان الزامی است.
الزامی بودن حضور مشاور برای رسیدگی به جرایم اطفال و نوجوانان
قانونگذار آیین دادرسی کیفری در ماده 298 این قانون پیش‌بینی کرده است که در شهرستان‌هایی که دارای دادگاه اطفال و نوجوان است، این دادگاه با حضور یک قاضی مشاور تشکیل می‌شود و نظر مشاور مشورتی است همچنین بر اساس ماده 408 این قانون، رییس دادگستری یا رییس کل دادگاه‌های شهرستان مرکز استان، در هر استان و هر حوزه حسب مورد، ریاست دادگاه های اطفال و نوجوانان را نیز بر عهده دارد. حضور مشاوران با رعایت شرایط مقرر در قانون آیین دادرسی کیفری، برای رسیدگی به جرایم اطفال و نوجوانان در دادگاه کیفری یک ویژه رسیدگی به جرایم آنان الزامی است. مشاوران دادگاه اطفال و نوجوانان نیز از بین متخصصان علوم تربیتی، روانشناسی، جرم‌شناسی، مددکاران اجتماعی، دانشگاهیان و فرهنگیان آشنا به مسایل روانشناختی و تربیتی کودکان و نوجوانان اعم از افراد شاغل و بازنشسته انتخاب می‌شوند.
محکومیت‌های کیفری اطفال و نوجوانان فاقد آثار کیفری است
یکی دیگر از قوانینی که جرایم مرتبط با اطفال و نوجوانان را مورد توجه قرار داده، قانون مجازات اسلامی مصوب سال 1392 است. قانونگذار در موادی از این قانون پیش‌بینی کرده است که دادگاه می تواند با توجه به گزارش‌های رسیده از وضع طفل یا نوجوان و رفتار وی در کانون اصلاح و تربیت، یک بار در رای خود تجدیدنظر کند و مدت نگهداری را تا یک‌سوم تقلیق دهد یا نگهداری را، به تسلیم طفل یا نوجوان به ولی یا سرپرست قانونی او تبدیل کند. تصمیم دادگاه مبنی بر تجدیدنظر در صورتی انجام می‌شود که آن طفل یا نوجوان حداقل یک‌پنجم از مدت نگهداری در کانون اصلاح و تربیت را سپری کرده باشد؛ در این صورت، رای دادگاه قطعی است و این امر مانع استفاده فرد مجرم از شرایط آزادی مشروط و سایر تخفیفات قانونی مانند تعلیق صدور حکم، تعلیق اجرای مجازات و آزادی مشروط نخواهد بود همچنین محکومیت‌های کیفری اطفال و نوجوانان فاقد آثار کیفری است.
