فانتوم های ایران 50 ساله شدند

«فانتوم» از آخرین هواپیماهای ساخت غرب بود که خلبانان بسیاری با آن توانستند به عنوان ACE (تکخال) دست یابند.

جنگنده بمب افکن اف-4 فانتوم را بطور قطع می‌توان پرافتخارترین هواپیمای شکاری ساخت بلوک غرب پس از جنگ جهانی دوم دانست که سوابق عملیاتی جاودانه آن ثابت کننده شعار «فانتوم برای همیشه» (PHANTOM For EVER) است.

به بهانه پنجاهمین سال به خدمت‌گرفتن این جنگنده در نیروی هوایی ارتش ایران (27 شهریور 1347)، طی سلسله گزارش‌هایی به بیان حقایقی از مردمان این سرزمین خواهد پرداخت که از «فانتوم» اسطوره ها ساختند؛ هواپیمایی افسانه ای که هرگاه نیاز به ماموریت خطیر احساس می‌شود، نگاه فرماندهان جبهه های نبرد به سوی آن باز می‌گردد؛ جنگنده ای راهگشا، قدرتمند، پرتوان و دوست داشتنی که لقب «شبح» به حق، برازنده آن است.

شاید لازم به ذکر نباشد که بگوییم تبیین زحمات حقیقی خلبانان قهرمان و جان برکف گردان‌های پروازی فانتوم و همچنین نقش انکار ناپذیر این جنگنده در تاریخ معاصر کشورمان، به زمان بسیار بیشتری نیاز خواهد داشت و امید است در این سری نوشتار بتوانیم حق مطلب را تا حدی ادا کنیم.

* مشخصات کلی

جنگنده بمب افکن مکدانل داگلاس اف 4 فانتوم 2 (به انگلیسی McDonnell Douglas F-4 Phantom II) ساخت شرکت هواپیماسازی مک دانل داگلاس (ادغام شده در شرکت هواپیماسازی بوئینگ به سال 1997) کشور ایالات متحده می باشد که با وظیفه اجرای عملیات های برد بلند در سرعت مافوق صوت و با قابلیت فعالیت در تمام شرایط آب و هوایی شبانه روز به صورت چند منظوره (Multirole Fighter) تولید شده است.

فانتوم محصول مطالعات طرح های مختلف در دهه 50 میلادی می‌باشد که مجموعه تلاش‌ها جهت تولید آن در دهه 60 به بار نشست.

این جنگنده نخست با هدف ساخت هواپیمایی توانمند جهت اجرای ماموریت‌های هوا به هوا و هوا به سطح از مبدا ناوگان هواپیمابر نیروی دریایی آمریکا ساخته شد که بعدها خدماتی را در سپاه تفنگداران دریایی و نیروی هوایی این کشور به همراه یازده نیروی هوایی از کشورهای گوناگون را در کنار دو گروه آکروجت (نمایش پروازی) نیروی هوایی و دریایی آمریکا تجربه کرد.

F-4 که پرفروش ترین نمونه پروازی رزمی تولید غرب بعد از جنگ جهانی دوم و در قرن بیستم با تولید 5195 فروند محسوب می شود، در نمونه های مختلفی عرضه شد که هرکدام بنا بر نیاز مشتری توانمندیهای خاص خود را داشتند، اما به طور عمومی ویژگی های نسخه صادراتی ملقب به F-4E Phantom به شرح زیر است که به خدمت کشورمان نیز در آمده است:

فانتوم از دو دستگاه پیشرانه توربوجت ساخت شرکت جنرال الکتریک و با نام  J79-GE-17A با نسبت رانش به وزن 0.86 و میزان رانش 11905 پوند در حالت عادی و 17845 پوند در حال پس سوز نیرو می گیرد (البته نوع موتور مورد استفاده درفانتوم های تولیدی بریتانیا متفاوت بود) که به آن توانایی دستیابی به نهایت سرعت 2.23 ماخ (2370 کیلومتر بر ساعت در ارتفاع بالا و همراه با پس سوز) و سقف پروازی 60000 پا (18 کیلومتری زمین) را می دهد.

این جنگنده از شعاع عملیاتی 680 کیلومتر با ترکیب مشخصی از تسلیحات برخوردار است که البته میزان برد به تناسب سوخت موجود افزایش پیدا می‌کند، ضمن آنکه در شرایط پرواز بهینه (افقی یا کروز) سرعت به 940 کیلومتر بر ساعت (بدون پس سوز) رسیده و برد انتقالی نیز با حداکثر سوخت داخلی و سه مخزن خارجی 2699 کیلومتر می باشد (منظور از برد انتقالی، پروازی است که هواپیما به هنگام تحویل به خریدار یا جهت انتقال از نقطه ای به نقطه ای دیگر به صورت غیر مسلح طی می کند و بیانگر شرایط رزمی نمی باشد).

از نظر نرخ صعود، جنگنده می تواند با سرعت 210 متر بر ثانیه به ارتفاع مورد نیاز دست یابد که به آن توانایی پرواز در حداقل زمان به ارتفاع بالا را می‌دهد.

فانتوم توانایی حمل 7550 لیتر سوخت را در مخازن درونی خود دارد که می توان به آن دو مخزن بیرونی رها شدنی 1400 لیتری زیر بالها و یک مخزن 2300 لیتری در زیر بدنه را اضافه کرد که شعاع عملیاتی مناسبی را فراهم می‌کند که البته با انجام سوخت گیری هوایی به روش بوم از تانکرهای سوخت رسان، این میزان قابل افزایش نیز هست.

از نظر ظاهری، جنگنده بمب افکن سنگین F-4 فانتوم دارای 19.2 متر طول، 11.7 متر عرض بال و 5 متر ارتفاع از زمین است که به صورت خالی و بدون حمل سلاح یا سوخت، وزنی معادل 30328 پوند خواهد داشت، ضمن آنکه بهینه وزن برخاست از زمین 41500 پوند و نهایتا تا 61795 پوند قابل افزایش است که می تواند شامل انواع تسلیحات، سوخت داخلی و مخازن سوخت رهاشدنی خارجی گردد هرچند برای فرود، این میزان وزن باید به 36831 پوند کاهش پیدا کند.

طول باند پرواز برای فانتوم در حال برخاستن، معادل 4490 پا و برای فرود 3680 پا می باشد که جهت متوقف سازی هواپیما علاوه بر ترمزهای چرخ، از یک چتر کُندساز نیز در بخش انتهایی جنگنده بهره گرفته می شود و به این موارد، قلاب زیر هواپیما -که جهت درگیر شدن با کابل های نگه دارنده بر روی عرشه ناوهای هواپیمابر یا فرود اضطراری بر روی باندهای زمینی نیاز است- را باید افزود، همچنین ارابه های فرود به طور خاص برای نشست و برخاست ایمن توسعه داده شده و می تواند در شرایط عملیاتی گوناگون، وزن هواپیما را تحمل کند، ضمن آنکه بال های جنگنده نیز بنا بر نیاز و به دلیل مساحت کم عرشه پروازی، قابل جمع شدن یا اصطلاحا فولد می‌باشد.

فانتوم می‌تواند طیف وسیعی از تسلیحات همچون مسلسل هوایی (گتلینگ) 20 م.م M61A1 ولکان با 640 گلوله (به صورت ثابت در بخش زیرین دماغه نصب است)، انواع موشک های هوا به هوای هدایت حرارتی و راداری، موشک های هوا به سطح لیزری، اپتیکی، ضد کشتی، ضد رادار و کروزهای برد بلند، انواع بمب های سقوط آزاد (تاخیری، شدید الانفجار، خوشه ای و ناپالم) و هوشمند هدایت شونده (لیزری، اپتیکی، ماهواره ای)، راکت های هواپرتاب زونی و منور، غلاف‌های ناوبری، جنگ الکترونیک، نشانه گذاری، شناسایی، رهاسازی ریز مهمات، تمرینی، مسلسل خارجی و حمل بار، اهداف پرنده هوایی جهت استفاده برای تمرینات یگان های پدافند زمینی یا رهگیری هوایی و نهایتا بمب هسته‌ای (صرفا در خدمت آمریکا) را در 9 جایگاه نصب سلاح در زیر بال ها و بدنه با حداکثر وزن 18650 پوند در عملیات های ضربتی حمل کند که البته علاوه بر تسلیحات استاندارد ارائه شده توسط کارخانه سازنده، طیف وسیعی از سلاح های بومی ساخت کشورهای به خدمت گیرنده این جنگنده، بر روی آن نصب و تست شده است که نشان از انعطاف بی‌نظیر این طرح موفق پروازی دارد.

F-4 جنگنده ای دو سرنشینه (شامل) خلبان و افسر تسلیحات (WSO در نیروی هوایی یا RIO در نیروی دریایی) و مجهز به صندلی های پران صفر/ صفر (سرعت صفر، ارتفاع صفر) ساخت شرکت «مارتین بیکر» و از نمونه مارک 7 می باشد که در شرایط اضطراری می‌تواند جان خلبانان را نجات دهد.

همچنین با تجهیز به سامانه کامپیوتری ناوبری دیجیتال هماهنگ با INS (اینرسی) و در حال حاضر GPS می تواند پروازی ایمن و دقیق را تا هدف داشته باشد و جهت فرود از ساختار کمک ناوبری ILS به همراه نمونه های پیشرفته TACAN بهره می برد و در بحث اقدامات متقابل الکترونیکی در برابر اهداف متخاصم نیز با طیف وسیعی از سامانه های هشدار دهنده راداری یا RWR، شناسایی دوست از دشمن یا IFF، اختلال متقابل الکترونیکی (پادهای قابل حمل با توانایی ECM و ECCM) به همراه حمل انواع پرتابگرهای شراره و باریکه (چف / فلیر) جهت مقابله با موشک های هدایت حرارتی و راداری، می تواند از خود دفاع کند که به این موارد باید موشک های هوا به هوا و مسلسل هواپیما را نیز افزود.

رادار هواپیما از نوع AN/APQ-120 ساخت شرکت «وستینگهاوس» می باشد که به صورت پالس داپلر در باند X کار کرده و می تواند اهداف را در حداکثر برد 300 کیلومتری شناسایی، از فاصله 90 کیلومتری رهگیری و در 30 کیلومتری با شلیک موشک مورد اصابت قرار دهد که به طور هماهنگ با سامانه ناوبری و کامپیوتر مدیریت پرواز جنگنده کار کرده و قابلیت هدایت موشک های هدایت راداری نیمه فعال (و در صورت ارتقا رادار نمونه های فعال راداری) را در کنار دید محدود به پایین داراست.

به دلیل اطمینان پذیری مناسب و قابلیت مقابله با جنگ الکترونیک، در زمان طراحی این نسخه از رادار به طور خاص برای فانتوم توسعه داده شد که بعدها ارتقاهایی بر روی آن در کشورهای آمریکا، ترکیه و آلمان موسوم به Peace Rhine انجام گرفت.

جهت قفل حرارتی نیز با بهره گیری از سامانه تابش امواج فروسرخ و سپس دنبال کردن آن توسط موشک های هدایت حرارتی، شلیک صورت می‌گرفت که مورد استفاده فانتوم های نیروی دریایی بود.

در بحث هدفگذاری نیز هواپیمای فانتوم دارای سایتی موسوم به «گان سایت» در مقابل خلبان می باشد که بعدها با نمایشگر سر بالا یا HUD (Head Up Display) -که تمامی مولفه های مورد نیاز برای پرواز را در اختیار و دید مستقیم خلبان قرار می دهد- جایگزین شد.

لازم به ذکر است پادهای هدف گذار لیزری و اپتیکی با قابلیت کارکرد در تمام شرایط آب و هوایی شبانه روز نیز بر روی جنگنده نصب می‌شود که برای هدایت و رهاسازی تسلیحات هوشمند مورد بهره برداری قرار می‌گیرد.

از دیگر ویژگی های F-4 باید به کابین آن اشاره کرد که می توان آن را آغازگر مسیری دانست که به HOTAS در هواپیماهای شکاری ختم شد.

در این خصوص، نحوه قرارگیری نشان دهنده های پرواز و سوییچ های کابین به گونه ای است که راحتی ارگانومیک مناسبی را بر خلبان پدید آورد.

آسمانه (کانوپی) فانتوم به صورت دو تکه است که کابین خلبانان را با دید قابل قبولی پوشش می دهد و نمایشگر رادار نیز در صورت لزوم می تواند به صفحه ای برای هدایت موشک های اپتیکی یا لیزری تبدیل شود.

برای پرواز در شب نیز هواپیما از نوارهای باریک درخشانی به رنگ سبز موسوم به فرمشین لایت و «چراغ های ناوبری» استفاده می‌کند که برای پروازهای جمع و عدم برخورد در آسمان مناسب است.

از نظر آیرودینامیکی، فانتوم علیرغم وزن زیاد و جثه سنگین خود از توانایی پروازی بالایی برخوردار است که به مدد طراحی خاص (همچون بالها و سکان عمودی) و ساختار ویژه بدنه بوده که در برخی نقاط از فلز تیتانیوم استفاده شده است، علاوه بر پایدارسازی و مقاومت در آسمان، مانورپذیری نیز بخشی از ویژگی های آن است.

دیگر سامانه های جنگنده نیز همچون هیدرولیک، نیوماتیک، الکترونیک، ناوبری و اویونیک نیز بنا بر نیازهای موجود و با بالاترین کیفیت طراحی و ساخته شده اند به گونه ای که در برخی از کشورهای دارنده، علیرغم تعمیرات پی در پی و فعالیت های پروازی طولانی مدت همچنان در خط اول دفاع هوایی به خدمت مشغول است، ضمن آنکه گاها تغییرات یا ارتقاهایی توسط کشور سازنده در قالب بولتن‌های عملیاتی به خریداران ارائه شده است که از جمله آن می توان به نصب پیشبال هایSLAT جهت مانور پذیری در زوایای حمله بالا، حل مشکل دودزایی موتور J79 و نصب و ارتقای سامانه های جدید الکترونیکی،ناوبری و راداری اشاره کرد.

برای آموزش نسل جدید خلبانان این جنگنده نیز نخست دانشجویان در کابین عقب، برخی اصول پروازی را فرا گرفته، پس از آن و با گذشت چند سال به کابین جلو منتقل شده و به همراه استاد خلبانان باقی پروازهای آموزشی را می‌گذرانند.

به همین جهت، شخص حاضر در کابین عقب علاوه بر وظیفه افسر سیستم تسلیحات می‌تواند یک خلبان باشد و امکان هدایت هواپیما نیز برای وی فراهم است تا در شرایط اضطراری، جنگنده را نجات دهد.

* طراحی، ساخت و توسعه

اما «فانتوم» چطور وارد خدمت شد؟

همانطور که پیشتر ذکر شد، این جنگنده محصول دهه 50 میلادی می باشد که بنا بر نیاز نیروی دریایی ایالات متحده جهت دفاع در برابر اهداف سطحی و هوایی طراحی و ساخته شد که می توانست با بالهای جمع شونده، فضای کمتری را بر روی عرشه ناوهای هواپیمابر اشغال کند و همچنین موتورهای قدرتمند آن قابلیت پرواز از روی عرشه را به وسیله سامانه های پرتابگر بخار (فلاخن) می‌داد.

فانتوم اساسا جنگنده ای پرهزینه با تعمیر و نگهداری پیچیده بود و داستان ساخت پیچیده ای داشت.

نخستین نمونه با نام F3H در سال 1953 توسط دفتر هواپیماسازی «مک‌دانل داگلاس» واقع در سنت لوییس ایالت میسووری طراحی و در سال 1954 به نیروی دریایی معرفی شد.

این هواپیما از دو پیشرانه J65 بهره می برد و با یک خلبان و چهار مسلسل، توانایی پرواز از سطح عرشه ناوهای هواپیمابر را داشت، اما با توجه به تهدیدات روزافزون، نیاز به یک هواپیمای خاص با توانایی پرواز بردبلند و مافوق صوت، با موتوری قدرتمندتر و راداری قوی تر بود که توسط نفر دومی که با وظیفه افسر تسلیحات در هواپیما حاضر باشد، کنترل شود.

این طرح پذیرفته نشد و به همین دلیل مک‌دانل داگلاس به دنبال بهبود طراحی خود بر آمد که با چند سال تاخیر منجر به تولد YF4H-1 و XF-4H شد که تمامی پیش نیازهای نیروی دریایی مبنی بر رادار قدرتمند، توانایی پرواز به صورت چند منظوره (جنگنده بمب افکن و رهگیر)، قابلیت اجرای عملیات در تمامی شرایط آب و هوایی و کابین دوم برای افسر سامانه تسلیحات را تامین می‌کرد.

این نمونه، نخستین پرواز خود را در 27 می 1958 به خلبانی «رابرت سی لیتل» انجام داد، هرچند به هنگام فرود هواپیما دچار مشکل هیدرولیکی شد اما توانست ماموریت نخست خود را با موفقیت به پایان برساند و این سرآغاز مسیری بود که منجر به تولید نسخه های متفاوتی از این جنگنده با وظایف گوناگون شد.

جنگنده جدید در نخستین ماموریت ها برای تست پایداری آیرودینامیکی، قابلیت موتورها، مانورپذیری و همچنین وضعیت خلبانان و افسر سامانه تسلیحات درون کابین پرواز می کرد که با موتورهای J79 تجهیز شده بود و نهایتا در 15 فوریه 1960 نخستین پرواز را از عرشه ناوهواپیمابر اینتزپرایز انجام داد و پس از آن در 30 دسامبر 1960 رسما معرفی گردید. این دقیقا زمانی است که هواپیما با نام F-4A وارد چرخه عملیاتی شد.

در آن مقطع، نام Satan (شیطان) و Mithras (الهه میترا – میترائیسم آیینی باستانی از مشرق زمین و مبدا ایران می باشد) به عنوان لقب برای آن پیشنهاد شد اما نهایتا به نام Phantom (شبح) نامیده شد و علت عدد 2 به رومی در انتهای فانتوم، تفکیک نام جنگنده از فانتومی است که در دوران جنگ جهانی دوم ساخته و تولید شده بود.

نخستین فانتوم های ساخته شده متعلق به نیروی دریایی ایالات متحده بودند اما کمی بعد نمونه مختص به نیروی هوایی این کشور و سپس نسخه سپاه تفنگداران نیروی دریایی نیز طراحی و تولید شد.

F-4 همچنین تنها جنگنده ای است که به طور همزمان فعالیت های نمایش پروازی را در دو تیم آکروجت ایالات متحده یعنی «تاندربردز» نیروی هوایی و «بلو آنجل» نیروی دریایی تجربه کرده است، جدای از این موارد، آمریکا این هواپیما را جهت خدمت در کشورهای هم پیمان خود نیز برای فروش گذاشت و آن را به قدرت های شکست خورده جنگ جهانی دوم یعنی آلمان، ایتالیا و ژاپن که به سوی این کشور متمایل شده بودند نیز پیشنهاد کرد هرچند نسبت به سایر متحدان، این نسخه ها از توانایی های کمتری برخوردار بودند.

از میان کشورهای علاقه مند به F-4 فانتوم، استرالیا، مصر، آلمان، یونان، ایران، رژیم صهیونیستی، ژاپن، کره جنوبی، اسپانیا، ترکیه و بریتانیا آن را به خدمت نیروی هوایی یا دریایی خود در آوردند که در برخی موارد نیز منجر به تولید در کشورهای خریدار شد که شامل نمونه های ساخته شده توسط ژاپن در صنایع سنگین میتسوبیشی و تولیدات بریتانیا در کارخانه طراحی هواپیما بریتینش میلیتاری می‌گردد.

آخرین فانتوم ها نیز متعلق به کره جنوبی و آخرین نمونه تولیدی در کشورهای خریدار هم به سال 1981 در ژاپن بوده است.

F-4 فانتوم در نسخه های مختلف و با وظایف گوناگونی تولید شد که اصلی ترین آن، نمونه F-4E است که به عنوان پایه ای برای صادرات و با قیمت هر فروند 2.4 میلیون دلار (قیمت سال 1965 میلادی) به اکثر کشورهای خواهان تحویل داده شد.

این نمونه با وظیفه اجرای عملیات های دفاع هوایی و رهگیری به همراه قابلیت های بمب افکن ضربتی (بمباران) تولید شد هرچند فانتوم نسخه های دیگری با وظایف ویژه شامل سرکوب پدافند هوایی (SEAD)، جنگ الکترونیک (EW)، شناسایی/جاسوسی و عکس برداری (Reconnaissance) داشته است و نمونه هایی از آن نیز جهت تست سامانه های پدافندی یا موشک های هوا به هوا به صورت نسخه های بدون سرنشین با وظیفه آماج (هدف پرنده) در آمده است.

همچنین F-4 بستری برای تست فناوری های نسل جدید مانند فعالیت های پروازی سازمان فضایی آمریکا موسوم به ناسا یا نصب پیشبال (کانارد)، موتورهایی با قابلیت خنک کاری پیشرفته و پرواز با سیم (Fly by Wire) برای جنگنده های نسل جدید ساخت ایالات متحده بوده و امروزه به صورت غیرمسلح و بدون سامانه های حساس حتی در اختیار کاربران غیرنظامی در آمریکا جهت پروازهای تفریحی وجود دارد.

اگر به صورت کوتاه بخواهیم به نسخه های مختلف تولیدی فانتوم اشاره داشته باشیم می توان به صورت ذیل دسته بندی کرد:

*** نیروی دریایی ایالات متحده (F-4A / F-4B / F-4J و F-4N که ارتقا نمونه بی با قابلیت حمل بمب هسته ای و F-4S به عنوان ارتقایی برای نسخه J بوده است)

*** نیروی هوایی ایالات متحده (F-4C / F-4D / F-4E که نسخه E دقیقا همان نمونه صادراتی است که به صورت انبوه به کشورهای هم پیمان آمریکا عرضه شد)

*** نمونه های شناسایی (RF-4B برای نیروی دریایی و RF-4C برای نیروی هوایی آمریکا به همراه RF-4E جهت صادرات)، شناسایی الکترونیکی با نام EF-4C و نسخه سرکوب پدافند هوایی با معرف F-4G Wild Weasel (به معنای راسوی وحشی)

*** نسخه مختص به انگلستان به همراه نمونه تولیدی این کشور ((F-4J) Phantom F.3/(F-4K) FG.1 Phantom/ ((F-4M FGR.2 Phantom که مجهز به موتورهای رولز رویس ساخت این کشور بودند و توانایی پروازی ضعیف تری داشتند)

*** ژاپن و تولیدات صنایع سنگین میتسوبیشی (F-4EJ و نسخه شناسایی RF-4EJ)

*** نسخه تضعیف شده توان رزمی برای خدمت در نیروی هوایی آلمان که بعدها به توان مناسب عملیاتی هم‌رده دیگر نمونه F-4E دست یافت (F-4F و نمونه آموزشی با نام TF-4F)

*** بستر تست سامانه های نسل جدید با نام F-4X و F-4CCV (فانتوم ناسا)، هواپیمای هدف پرنده (آماج) با عنوان QF-4 که در حقیقت نسخه های بدون سرنشین هواپیماهای بازنشسته شده از نیروی هوایی آمریکا می باشد.

فانتوم ها در حقیقت به کشورهایی فروخته شدند که روابط نزدیکی با ایالات متحده داشته یا به نحوی امنیت منافع آمریکا از بابت عدم به کارگیری علیه این کشور احساس می شد، هرچند برخی از آنان همچون کانادا و ایتالیا از خرید سرباز زدند.

در این میان، اولین خریدار انگلستان و پس از آن ایران بود.

F-4 در برخی از کشورها عمر عملیاتی کوتاهی داشت (مانند استرالیا که به سرعت با F-111 جایگزین شد) یا به صورت قرضی اهدا گردید یا دست دوم فروخته شد ( نمونه های شناسایی RF-4C در ایران و اسپانیا) و در برخی نیز بهینه سازی های مختلفی را بر خود دید تا همچنان قابل استفاده بماند که از جمله این ارتقاها می توان به ICE در نیروی هوایی آلمان، Peace Icarus 200 یونان، Kurnass 2000 رژیم صهیونیستی، Kia ژاپن، Terminator 2020 ترکیه و Dowran (دوران) در نیروی هوایی کشورمان اشاره داشت که در برخی موارد (نمونه های خارجی) این ارتقا توسط دارنده یا به کمک دیگر کشورها در بخش های گوناگون تسلیحاتی، راداری، اویونیکی، موتور، بال و بدنه بوده است.

علاوه بر این ماموریت ها فانتوم های آمریکایی حضور پر رنگی در پایگاه های هوایی این کشور در اروپا (شامل آلمان، ترکیه و ایتالیا)، ژاپن، جزایر اقیانوس آرام و خاورمیانه را در کارنامه دارد ضمن آنکه تمرینات مشترک با کشورهای هم‌پیمان -ازجمله ایران- از برنامه های روتین برای خلبان این جنگنده بوده است.

آخرین پرواز با خلبان F-4 در ایالات متحده به تاریخ 21 دسامبر 2016 با یک فروند QF-4E برمی گردد و در یکم ژانویه 2017 به خدمت این جنگنده در کشور سازنده خاتمه داده شد، ضمن آنکه کشورهای استرالیا، مصر، آلمان، اسپانیا، انگلیس و رژیم صهیونیستی این هواپیما را از خدمت خود خارج کردند هرچند فانتوم همچنان در نیروی هوایی ایران، ترکیه، یونان (نمونه های شناسایی این کشور بازنشسته شده است)، ژاپن و کره جنوبی به فعالیت مشغول است.

* فانتوم در میادین نبرد

F-4 در نخستین پروازهای خود توانست 15 رکورد جهانی از جمله سقف پرواز و همچنین حداکثر سرعت افقی را به نام خود جابجا کند و کم کم علاوه بر نخستین خریدار یعنی نیروی دریایی، به خدمت نیروی هوایی آمریکا نیز درآمد و در حقیقت در دهه 1960 و 1970 سلطان بی چون و چرای آسمان این کشور و هم پیمانان آن بود تا آنکه با نمونه های جدیدی تری از هواپیماهای نسل چهار جایگزین شد.

اگر بخواهیم رقبایی برای این هواپیمای نسل سه معرفی کنیم می توان به جنگنده MiG-23 فلاگر ساخت شوروی و Mirage F1 ساخت فرانسه اشاره کرد که تقریبا در کلاس این جنگنده قرار می‌گیرند.

اما نخستین میدان نبرد واقعی برای فانتوم، «ویتنام» بود که در ابتدای کار، عملکرد چندان خوشایندی نداشت چرا که در تفکرات ابتدایی ساخت این هواپیما دیگر نیازی به درگیری نزدیک هوایی دیده نمی شد و با تصور انهدام جنگنده های دشمن به وسیله موشک های هدایت راداری و از فاصله دور، توپ هوایی حذف شده بود و همین اقدام منجر به نابودی تعداد بالایی از فانتوم ها در برابر میگ های به مراتب ضعیف تر ساخت شوروی شد.

با دریافت این نکته، نخست توپ قابل حمل در زیر بدنه طراحی شد. تمرینات نبرد نزدیک هوایی در آموزشگاه تازه تاسیس نیروی دریایی این کشور (موسوم به تاپ گان / TOP GUN) اجرا شد و این بار نتایج درگیری ها به طرز شگرفی تغییر کرد و در مدل بعدی (F-4E) -که پرفروش ترین نوع فانتوم در داخل آمریکا و بازارهای صادراتی بود- توپ ثابت هوایی در زیر دماغه قرار گرفت.

فانتوم های نیروی دریایی از مبدا ناوگان هواپیمابر این کشور ماموریت های بسیاری را با وظیفه رهگیری و دفاع هوایی، اسکورت ناوگان بمب افکن، شناسایی و عکس برداری و بمباران به انجام رساندند که در نوع خود بی سابقه بود، اما بخش اعظمی از فانتوم های حاضر در آسمان ویتنام از نیروی هوایی بودند که در حقیقیت این هواپیماها در ابتدا بیشترین نرخ هدف قرار گرفتن را تجربه کردند.

F-4های نیروی هوایی آمریکا حاضر در منطقه جنوب شرق آسیا و عموما تایلند با خطرات به مراتب بیشتری رو به رو بودند، این هواپیماها جهت سرکوب سایت های پدافندی یا انهدام نقاط حساس ویتنام مجبور به نفوذ تا عمق خاک آنان می شدند و به همین دلیل علاوه بر میگ های ساخت شوروی، با سایت های پدافندی سام 2، سام 3 و سام 6 نیز دست و پنجه نرم می‌کردند.

فانتوم های نیروی هوایی علاوه بر عملیات های بمباران سنگین یا رهگیری هوایی، در امر تصویربرداری نیز فعالیت می کردند و نمونه های شناسایی پیش از هر عملیاتی بر روی منطقه مورد نظر به پرواز در می آمد.

علیرغم تمام هواپیماهای از دست رفته آمریکایی، خلبانان این کشور موفق به سرنگونی بیش از یکصد هواپیمای ویتنامی در درگیری هوایی شدند.

پس از این جنگ، F-4 ماموریت دیگری را تجربه کرد و این بار از مبدا پایگاه هوایی «شیخ عیسی» در بحرین، در عملیات طوفان صحرا در سال 1991 شرکت داشت هرچند پیش از این تاریخ و در جریان جنگ سرد، به عنوان سپری در اروپا عمل می کرد.

در درگیری های جنگ اول خلیج فارس، نیروی هوایی ایالات متحده از هواپیماهای RF-4C خود جهت تصویربرداری ارتفاع بالا و F-4G برای سرکوب پدافند ارتش بعثی عراق بهره برد و پس از آن با بازنشستگی تمامی فانتوم ها در سال 1996، هرآنچه باقی مانده بود جهت پرواز به عنوان هدف بدون سرنشین مورد بهره برداری قرار گرفت و امروزه نیز تنها F-4 را می توان در موزه های این کشور مشاهده کرد.

«فانتوم» یکی از آخرین هواپیماهای ساخت غرب بود که خلبان بسیاری با آن توانستند به عنوان ACE (تکخال) دست یابند.

F-4 در خدمت نیروی هوایی در دیگر نقاط جهان نیز نقش به سزایی ایفا کرده است که از جمله آن می توان به رژیم صهیونیستی اشاره داشت که در جریان جنگ های اعراب و اسرائیل فعالیت های گسترده ای را در جهت زمین گیری نیروی هوایی کشورهای عربی به انجام رساند.

کشور مصر نیز پس از امضای پیمان صلح با رژیم صهیونیستی، نمونه هایی از فانتوم را دریافت کرد.

استرالیا به عنوان دیگر دارنده F-4 همانطور که پیشتر گفته شد، مدت زمان کوتاهی از آن بهره برد و به سرعت آن را با بمب افکن ضربتی F-111 جایگزین کرد اما در همان بازه زمانی کوتاه، فعالیت های بسیاری در آب های اقیانوس آرام جنوبی به ثبت رساند.

نیروی هوایی آلمان غربی (بعدها آلمان) نیز از دارندگان این هواپیما بود، هرچند نمونه تحویل داده شده به آنان نسخه تضعیف شده ای محسوب می شد که به سبب محدودیت های اعمال شده بر کشورهای متخاصم جنگ دوم جهانی، توانایی سوخت گیری هوایی یا حمل موشک های هوا به هوای هدایت راداری را در ابتدا نداشت و مشابه این رخداد برای ژاپن نیز اتفاق افتاد اما بعدها هر دوی این کشورها با پایان محدودیت ها، دست به ارتقاهای سنگین تحت نظر صنایع داخلی خود زدند.

از بعد عملیاتی، F-4های آلمان و ژاپن هر دو در مقابل ابرقدرت آن زمان شرق یعنی شوروی قرار داشتند و در نقاط پرتنش اروپای مرکزی یا شرق دور نقش بسیار پررنگی را ایفا کردند که از جمله این اقدامات می توان به رهگیری هواپیماهای شوروی یا تصویربرداری هوایی اشاره کرد.

دیگر دارندگان فانتوم با سوابق عملیاتی، ترکیه و یونان هستند که از دیرباز دچار مشکلات بسیار در نواحی مرزی و تحت حاکمیت خود بودند و بارها فانتوم های دو کشور در عملیات هایی علیه هم شرکت کردند.

F-4های ترک در عملیات های مختلفی حضور داشتند که از جمله آن می توان به بمباران مقر و نیروهای PKK اشاره کرد ضمن آنکه شناسایی اهدافی در خاک سوریه با بهره گیری از RF-4E صورت پذیرفته است که در یک مورد منجر به هدف گیری جنگنده توسط پدافند نیروی هوایی سوریه شد.

فانتوم ها در نیروی هوایی اسپانیا در راستای حفظ مناطق مرزی در آب های مشرف به تنگه جبل‌الطارق یا گاها خط و نشان کشیدن بین این کشور و مراکش فعالیت کرده اند و نهایتا کره جنوبی نیز از این هواپیما در راستای حفاظت از مرزهای خود برابر همسایه شمالی بهره برده است.

این جنگنده که همواره با طیف وسیعی از هواپیماهای شرقی شوروی رو به رو بوده، گاها در مقابل دیگر جنگنده های ساخته شده در جهان نیز حضور داشته است که از جمله آن می توان به نبرد جزایر فالکلند اشاره کرد که طی آن فانتوم های بریتانیا در نقش هواپیماهای آلرت (پرواز سریع یا اسکرامبل) وظیفه حفاظت از جزیره در برابر نیروهای آرژانتینی و مسلح به تسلیحات فرانسوی را عهده دار بودند، ضمن آنکه حضور در پایگاه های هوایی آلمان غربی و تقابل با نیروی هوایی شوروی نیز بخشی از فعالیت های آنان محسوب می شود.

این مقدمه نسبتا طولانی -که بیان آن لازم و ضروری بود- آغازگر نوشتاری است که طی روزهای آینده و در چند بخش ارائه خواهید شد و در آن به صورت خاص به بررسی فعالیت های جنگنده بمب افکن F-4 فانتوم در نیروی هوایی ایران خواهیم پرداخت؛ جنگنده ای پر افتخار که به تاریخ 27 شهریورماه 1347 خورشیدی و در ساعت 9:00 صبح خدمت خود را در کشورمان آغاز کرد و امروز نیز در 27 شهریور ماه 1397 تولد 50 سالگی آن را جشن خواهیم گرفت که همچنان در آسمان آبی ایران، جاودانه می درخشد.

ادامه دارد...