اینستکس یا INSTEX مخفف عبارت Instrument in Support of Trade Exchanges به معنای ابزار پشتیبانی مبادلات تجاری است. اینستکس در پاریس و در چارچوب قوانین فرانسه ثبت شده است. غیر از فرانسه، آلمان و انگلیس نیز سهامداران اصلی آن هستند اما دیگر کشورهای اروپایی و کشورهای جهان از جمله چین و روسیه نیز می‌توانند وارد آن شوند. سرمایه اولیه این شرکت ۳ هزار یورو است که از سوی وزارت اقتصاد فرانسه تأمین شده است.
شرکت اداره کننده به آدرس شماره ۱۳۹ در خیابان برسی پاریس جایی که ساختمان وزارت اقتصاد فرانسه قرار دارد ثبت شده است. بر اساس اطلاعات منتشر شده، تاکنون ۴ چهره کلیدی این نهاد مشخص شده‌اند. اینستکس بانک محسوب نمی‌شود و یک «شرکت تسویه مالی» است. به عبارت دیگر، این شرکت وظیفه تسویه حساب بین شرکت‌های ایرانی و اروپایی که در زمینه صادرات و واردات به یکی از دو مقصد را دارند به عهده خواهد داشت.
اینستکس موسسه‌ای است که این اجازه را می‌دهد که بدون انجام مراودات مالی بین ایران و اتحادیه اروپا تجارت همچنان صورت گیرد. یک شرکت ایرانی کالایی به اروپا صادر می‌کند و در قبال آن اعتباری به دست می آورد که خود او یا یک واردکننده ایرانی می‌تواند از آن برای واردات کالا از اروپا به ایران استفاده کند؛ بدون اینکه پولی بین طرفین مبادله شود. در مقابل، همین سازوکار برای صادرکنندگان و واردکنندگان اروپایی نیز می‌تواند مورد استفاده قرار گیرد.
طبق بیانیه مشترکی که از سوی وزرای خارجه ۳ کشور تأسیس کننده اینستکس صادر شده، این نهاد در مرحله نخست، روی مبادله مواد غذایی، محصولات کشاورزی، دارو و تجهیزات پزشکی متمرکز خواهد شد. آنها همچنین اعلام کرده‌اند که کشورهای دیگر نیز می‌توانند در ادامه کار وارد اینستکس شوند.
اقلام مشمول
حمید بعیدی نژاد سفیر کشورمان در لندن در صفحه توییتر خود در رابطه با INSTEX اظهار کرد: «سه کشور اروپایی (فرانسه- آلمان- انگلستان) پیشنهاد کرده‌اند که برای عملیاتی شدن سریع کانال مالی که برای تسهیل تجارت بین دو کشور در تمامی زمینه‌ها تاسیس شده است، فاز اول آن به پرداخت‌های مرتبط با اقلام کالا‌های اساسی و پزشکی اختصاص یابد.»
همچنین وی درباره اقلامی که قرار است در فاز اول INSTEX مبادله شوند، توضیح داد:
1- انواع محصولات کشاورزی مانند سویا و ذرت، ۲- انواع محصولات غذایی، ۳-میوه و سبزیجات، ۴-سموم کشاورزی، کود و بذر‌های گیاهی، ۵-غذای دام شامل کنجاله و علوفه، ۶- شیرخشک و مواد اولیه، ۷-مواد اولیه دارویی، ۸- انواع دارو‌های عمومی و دارو‌های بیماری‌های خاص، ۹- انواع تجهیزات پزشکی و بیمارستانی، ۱۰-دستگاه‌ها و وسایل پیشرفته جراحی و اتاق عمل، ۱۱-تجهیزات پیشرفته پزشکی مانند دستگاه‌های رادیو تراپی و پرتو درمانی جهت مقابله با سرطان، ۱۲- انواع واکسن‌های انسانی و دامی و.... کشورمان در سال‌های اخیر قدم‌های مهمی در خودکفایی برداشته است، اما خرید بخشی از این اقلام کماکان ضروری می‌باشد.
شرایط خاص؟
«بهرام قاسمی» سخنگوی دستگاه دیپلماسی درباره بیانیه روز پنجشنبه سه کشور اروپایی در پی اعلام ثبت سازوکار مالی اروپا با ایران (اینستکس - ابزار پشتیبان مبادلات تجاری) و مباحث مطرح شده در خصوص اینکه در این بیانیه به بحث FATF نیز اشاره شده و موضع ایران در این خصوص چیست؟ عنوان کرد: در بیانیه روز پنجشنبه سه کشور اروپایی (آلمان، فرانسه و انگلیس) برای اعلام ثبت این سازوکار که البته با تاخیر صورت گرفت، به چند مطلب حاشیه‌ای اشاره شده از جمله موضوع FATF.
وی افزود: آنچه که در این بیانیه به آن اشاره شده به عنوان یک خواسته و درخواست مطرح شده، ولی متأسفانه به علت برخی ترجمه‌های نادرست، در ایران به اشتباه چنین استنباط کرده‌اند که تشکیل این سازوکار حمایت از مبادلات و تجارت بین ایران و اروپا مشروط به بحث FATF است.
قاسمی تصریح کرد: قطعا چنین چیزی وجود ندارد و هیچکس برای کشور مستقلی همچون ایران که در دهه فجر و چهلمین سالگرد پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی است و برای استقلالش بهای زیادی پرداخته نمی‌تواند شرط بگذارد و شروطی را تعیین کند. این دیپلمات ارشد کشورمان گفت: جمهوری اسلامی ایران به عنوان کشوری مستقل براساس مصالح خود و منافع مردم درباره هر آنچه لازم باشد تصمیم می‌گیرد. وی همچنین تأکید کرد: در بحث ساز و کار مالی اروپا هیچ الزام و شرایط خاصی وجود ندارد.
منزوی کردن دلار
نایب رییس کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس راه اندازی کانال مالی اینستکس را کاری حیثیتی برای اروپا و در جهت تامین منافع اقتصادی دانست و گفت این کانال مالی می‌تواند گامی برای منزوی کردن دلار در آینده باشد. کمال دهقانی در گفتوگو با ایسنا در واکنش به راه اندازی کانال مالی اروپا ویژه ایران موسوم به اینستکس گفت: در این باره نباید زیاد خوش‌بینانه و یا بدبینانه عمل کرد، باید منتظر اجرای این کانال مالی باشیم تا بر اساس آن تحلیل شود چون برای ما تأمین منافع ملی و سهولت در انجام مبادلات بانکی و تجاری با اروپا اهمیت دارد.
وی با اشاره به خروج آمریکا از برجام گفت: این اتفاق نادری است که شورای امنیت قراردادی به نام برجام را تأیید کرده و برای آن قطعنامه صادر می‌کند و در آن همه کشورها ملزم به اجرای توافق می‌شوند اما آمریکا از اجرای آن سرباز زد و خارج شد. بعد هم شرکای تجاری و متحدان آمریکا یعنی انگلیس، فرانسه و آلمان به عنوان اعضای ناتو و اتحادیه اروپا با ماندن در برجام وارد هم حوزه اقتصادی آن شده و بر برداشته شدن تحریم‌ها و انجام مبادلات تجاری تاکید دارند. نایب رئیس کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس با بیان اینکه اروپا خط خود را از آمریکا جدا کرده، توضیح داد: اروپا می‌خواهد با یک جانبه گرایی آمریکا مقابله کند که بخشی از دلیل آن به مصالح و منافع اروپا بر می‌گردد چون در صورت وابستگی به آمریکا استقلالش زیر سوال می‌رود که این برای پرستیژ بین المللی و منافع اقتصادی آنها خوب نبود. اروپا ظرفیت‌های خاص اقتصادی دارد که به دنبال تأمین آن است.
دهقانی با بیان اینکه مسائل امنیتی منطقه روی اروپا اثر می‌گذارد، گفت: در چنین شرایطی باید اروپایی‌ها در اجرای تعهداتش پایبند باشند تا راه برای مبادلات تجاری باز شود البته قطعاً آمریکا روی این موضوع حساسیت نشان می‌دهد و تلاش‌هایی برای بی اثر کردن این کانال مالی می‌کند. به گفته وی کانال مالی اینستکس گامی برای منزوی کردن دلار در آینده است چون دلار بر بازارهای مالی و پولی دنیا احاطه دارد که اگر این سیستم کارایی خوبی داشته باشد می‌تواند در آینده به کشورهای دیگری مثل چین، هند و روسیه تسری پیدا کند و حتی به یورو قدرت داده و قدرت دلار را کم کرد. کاری که شاید اروپایی‌ها هم برای انجام آن بی میل نباشند.
چهره‌های کلیدی اینستکس
قرار است همه افرادی که در دفتر اینستکس فعالیت دارند، پاسپورت دیپلماتیک دریافت کنند تا آمریکا نتواند طی سفر آنها به کشورهای دیگر درخواست بازداشت و استرداد آنها را مطرح کند.
پر فیشر: فیشر ۶۹ ساله ریاست اینستکس را به عهده خواهد داشت. او سابقه فعالیت ۲۹ ساله در مؤسسات بانکی اروپایی را دارد. بخش اعظم فعالیت او در سطوح ارشد مدیریت در کومرزبانک آلمان بوده است.
سیمون مک‌دونالد: مک‌دونالد دیپلمات باسابقه انگلیسی عضو هیئت نظارت بر اینستکس است و ریاست این هیئت را نیز به عهده خواهد داشت. سیمون مک‌دونالد در کشورهای مختلف خاورمیانه سفیر بوده و اکنون معاون وزیر خارجه انگلیس است.
میگوئل برگر: برگر مدیرکل اداره روابط اقتصادی و توسعه پایدار وزارت خارجه آلمان است. او از سوی آلمان عضو هیئت نظارت اینستکس خواهد بود.
موریس گوردو مونتین: گوردو مونتین ۶۹ ساله نیز از دیپلمات‌های کهنه‌کار فرانسوی است. او در کشو. راهی مختلف آسیایی از جمله هند، ژاپن و چین، سفیر بوده است. گوردو مونتین نماینده فرانسه در هیئت نظارت خواهد بود.
برونو لومر: چهره پشت پرده؛ اگرچه ثبت اینستکس را وزرای خارجه فرانسه، آلمان و انگلیس در نشست اتحادیه اروپا در بلغارستان اعلام کردند اما به سرانجام رسیدن ایده ایجاد این سازوکار را باید ثمره تلاش وزارتخانه‌های اقتصادی این ۳ کشور دانست. در این میان، باید نقش برونو لومر وزیر اقتصاد فرانسه را بی‌بدیل دانست. لومر جزو نخستین مقام‌های اروپایی بود که پس از خروج آمریکا از برجام در اردیبهشت‌ماه اعلام کرد اروپا زیر بار خواسته آمریکا نمی‌رود و مقابل تحریم‌های آمریکا مقاومت خواهد کرد. لومر پس از ثبت اینستکس نیز در پستی توییتری نوشت: ایجاد اینستکس یک گام مهم در راستای احقاق حق حاکمیت واقعی اروپاست. اروپا این حق را دارد که انتخاب کند با چه کشوری تجارت داشته باشد.
ساز و کار مالی به معنای واقعی
«محمود جواد ظریف»، وزیر امور خارجه ایران در گفتوگو با شبکه روسیا الیوم گفت که اروپا باید به ۲۱ تعهد خود در قبال برجام و ایران عمل کنند. او در پاسخ به سوال مجری این شبکه در مورد کانال مالی اروپا برای تبادل تجاری با ایران (اینستکس) گفت که مکانیزم مالی اعلام شده از سوی اروپایی‌ها، اراده این اتحادیه و نحوه دور زدن تحریم‌های آمریکا از سوی آنها را نشان می‌دهد.
ظریف با بیان اینکه ایجاد این مکانیزم مالی از سوی اروپایی‌ها به تأخیر افتاد، اظهار داشت که مکانیزم ایجاد شده صرفاً مقدمه بوده و به معنای واقعی کلمه مکانیزم مالی واقعی نیست. این مکانیزم زمینه را برای ارتباط بین تجار ایرانی و اروپایی مهیا می‌کند و قرار است گسترش پیدا کرده و کشورهای غیر اروپایی را نیز در بر بگیرد.
او گفت که این مکانیزم می‌تواند کار کند و شیوه هوشمندی برای دور زدن تحریم‌های آمریکاست، ولی باید دید که چگونه این مکانیزم اجرا خواهد شد. وزیر امور خارجه ایران گفت: «باید دید اروپایی‌ها چگونه به تعهدات خود از جمله ۱۲ تعهد که در بیانیه ماه می اعلام کردند، عمل می‌کنند. آنچه حائز اهمیت بوده و بیش از منافع ایران اهمیت داشته این است که اروپا چگونه می‌تواند هیبت و جایگاه خود را حفظ کند».
ظریف گفت که اروپایی‌ها باید به تعهدات دوازده‌گانه خود از جمله فروش نفت ایران و بازگشت عوائد حاصل از آن و تداوم تعاملات بانکی بین دو طرف عمل کنند. او گفت که اروپایی‌ها قبل از آنکه در مسائل دیگر صحبت کنند، بهتر است به تعهدات خود عمل کنند؛ چرا که ایران مطابق گزارش‌های سیزده‌گانه آژانس بین‌المللی اتمی به برجام پایبند بوده است.
محمد جواد ظریف گفت که موشک‌های ایران دفاعی بوده و برای دفاع از این کشور ساخته شده‌اند، آما سلاح‌هایی که علیه مردم یمن استفاده می‌شود و یا بمب‌هایی که بر سر آنها ریخته می‌شود یا آمریکایی هستند یا اروپایی. این‌ها باید پاسخ‌گوی چنین اقدامات خود در منطقه باشند. او گفت اگر اروپایی‌ها تغییر در برنامه موشکی ایران و تصویب قوانینی مانند «اف‌ای‌تی‌اف» را شرط کنند، ایران گزینه‌های متعددی در مقابل آنها دارد که یکی از آنها خروج از برجام است. ظریف گفت اروپایی‌ها باید قبل از هر چیز به تعهدات خود عمل کنند.
وزیر امور خارجه ایران گفت که از توافق هسته با غرب پشیمان نیست و تهران اهداف زیادی را از طریق این توافق محقق کرد که یکی از آنها، خروج ایران از فصل هفتم منشور سازمان ملل بود که برای اولین بار در تاریخ رخ داد.
