با سازوکار موجود، مشکل سیل و زلزله زدگان حل نمی‌شود؛ چه باید کرد؟

بارش‌های سنگین اخیر، خسارات‌ بسیاری به بار آورده است.خسارات ناشی از سیل ۵۰ هزار میلیارد تومان برآورد شده که تأمین این میزان از عهده دولت خارج بوده و به همین منظور، جهت تأمین آن راهکارهایی، چون دست اندازی به منابع صندوق توسعه ملی پیشنهاد شده که با مخالفت‌های گسترده‌ای همراه شده است. از این روی، تابناک دو راهکار را برای تأمین خسارات‌ ناشی از بلایای طبیعی ارائه کرده است.

به گزارش «تابناک اقتصادی»؛ در پایان روزهای اسفند ماه سال گذشته، بارش های سنگین باران در کشور ما آغاز و دامنه این بارش ها به فروردین ماه سال جاری نیز کشیده شد. این بارش های سنگین باعث سیل های ویرانگر و متعاقب آن خسارات سنگینی شد که برآوردهای گوناگونی در مورد این هزینه ها از سوی مسئولین صورت گرفته است. برآوردها حکایت از آن دارد که این هزینه ها بسیار سنگین است و تأمین آن از عهده دولت دراوضاع کنونی خارج است؛ برای نمونه محمدرضا تابش، عضو کمیسیون اقتصادی مجلس شورای اسلامی در گفت وگو با تابناک در خصوص میزان خسارت های ناشی از سیل اظهار داشت: برآورد‌های اولیه نشان می ‌دهد حدود ۲۰ هزار میلیارد تومان مجموعا در استان ‌های سیل زده خسارت وارد شده است، اما برآورد‌های ما، نشان می‌ دهد که دامنه خسارات‌ به ۵۰ هزار میلیارد تومان نیز می ‌رسد.

شاید یکی از دلایلی که مردم در معرض خطر سیل، هم اکنون دستور تخلیه خانه های خود از سوی مسئولین را اجرا نمی کنند، این است که آن ها دریافته اند، دولت در شرایط کنونی قادر به تأمین خسارت های ناشی از سیل به آن ها نیست و یا وقتی ماجرای تأمین خسارت های ناشی از بلایای طبیعی دیگر چون زلزله کرمانشاه را مرور می کنند، ترجیح می دهند در منازل خود بمانند و محل سکونت خود را حتی به قیمت از دست دادن جانشان ترک نکنند.

همچنین از همه مهم تر اینکه در بودجه سال 1398 اصلاً ردیفی برای جبران خسارت های ناشی از سیل دیده نشده است. عبدالناصر همتی رئیس کل بانک مرکزی در همین رابطه طی مصاحبه ای ضمن تأکید بر موضوع حجم خسارات سیل بر زیر ساخت ها، منازل، دارایی های مردم، بخش کشاورزی و دام ها گفت: بودجه 98 امکان پاسخگویی به آن را ندارد و در کنار تسهیلات بانکی استفاده از منابع صندوق توسعه ملی ضروری خواهد شد. علی لاریجانی رئیس مجلس نیز طی مصاحبه دیگری اعلام کرد، پیش بینی نمی کردیم در ابتدای سال با این حجم خسارت در بحث سیلاب مواجه شویم و باید منبعی جداگانه از بودجه سال 98 برای جبران خسارات سیلاب کشور در نظر بگیریم.

حالا که دولت طبق مصاحبه مسئولین از تأمین این خسارات ناشی از سیل عاجز است و از طرفی بودجه 98 نیز امکان پاسخگویی به این مسأله را ندارد؛ پس راه حل چیست؟

همان گونه که دیده شد، یک راه حل دست انداختن به منابع صندوق توسعه ملی است. موضوعی که محمدباقر نوبخت، معاون رئیس جمهوری و رئیس سازمان برنامه و بودجه، روز سه‌شنبه 20 فروردین ماه 1398 آن را تأیید کرد و گفت: احتمالا دولت «برای جبران خسارت ‌های سیل» اخیر در کشور، از صندوق توسعه ملی برداشت خواهد کرد؛ راهکاری که عده ای بسیاری با آن مخالفند و می گویند، این کار دلار فروشی و صرف دلارهای صندوق به منظور هزینه های جاری دولت است که با اهداف صندوق سازگار نیست.

راهکار دیگر که معمولا دولت برای جبران خسارات حوادث غیرمترقبه این چنینی برمی گزیند، روی آوردن به چاپ پول است که این خود منجر به افزایش نرخ تورم می شود.

راهکار سوم این که دولت بخشی از 14 میلیارد دلار بودجه در نظر گرفته شده برای واردات کالاهای اساسی را به جبران خسارات ناشی از سیل اختصاص دهد. برخی این راهکار را نیز مصداق همان دلار فروشی توسط دولت دانسته و در شرایط ارزی فعلی آن را به صلاح کشور نمی دانند.

اما راهکار چهارم به عنوان یکی از راهکارهای پیشنهادی تابناک، این است که با توجه به اینکه کشور ما کشوری حادثه خیز محسوب می شود و سالانه با بلایای طبیعی دست و پنجه نرم می کند دولت باید یک ردیفی را در بودجه دایم برای جبران خسارات ناشی از این حوادث اختصاص دهد. این ردیف همان گونه که گفته شد باید هر ساله و به صورت مستمر در بودجه لحاظ شود؛ بنابراین، مبلغ آن باید از محلی تأمین شود که مستمر باشد. حالا پرسش این است که منبع تأمین بودجه این ردیف از کجا باشد که به صورت مستمر و دائمی باشد؟ فروش بنزین و درآمدهای حاصل از آن می تواند منبع تأمین بودجه ردیف مذکور باشد.

اما بودجه این ردیف، چگونه از محل فروش بنزین حاصل شود که دارای آسیب های کمتری برای قشرهای آسیب پذیر باشد؟

طبق مصاحبه سی ام بهمن ماه 1397 علیرضا صادق‌آبادی، معاون وزیر نفت و مدیرعامل شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی ایران، متوسط میزان مصرف روزانه بنزین در سال 1397، 87 میلیون لیتر بوده است. حالا اگر فرض کنیم، میزان مصرف روزانه بنزین در سال 98 نیز همان 87 میلیون لیتر به صورت متوسط باشد، با افزایش نرخ بنزین از 1000 تومان به 2000 هزار تومان، درآمد روزانه این ستاد 87 میلیارد تومان می شود و میزان درآمد سالانه ستاد به رقمی حدود 32 هزار میلیارد تومان می رسد. این روش باعث افزایش نرخ تورم می شود و دولت می تواند برای جبران آسیب های ناشی از افزایش نرخ تورم به اقشار آسیب پذیر، بخشی از این درآمدهای حاصل از افزایش قیمت بنزین را به قشرهای آسیب پذیر و بخشی را نیز برای همین بودجه جهت بازسازی مناطق آسیب دیده از حوادث طبیعی اختصاص دهد.

این راهکار به دلیل آنکه اولاً منبعی مستمر برای تأمین خسارات ناشی از بلایای طبیعی و عدم بلاتکلیفی قشرهای آسیب دیده از این بلایا می شود، ثانیاً تا حدودی می تواند باعث اصلاح الگوی مصرف بنزین شود، به نظر راهکاری منطقی است. همچنین با توجه به اینکه بخشی از این افزایش قیمت بنزین به موضوع جبران خسارات ناشی از بلایای طبیعی اختصاص خواهد یافت، احتمالاً میزان مشارکت مردم افزایش خواهد یافت.

راهکار پنجم به عنوان یکی دیگر از راهکارهای پیشنهادی تابناک، تأمین خسارت های ناشی از سیل از محل یارانه های پرداختی است. در بودجه 98 میزان یارانه نقدی و غیرنقدی در نظر گرفته شده 41.1 هزار میلیارد تومان است. این رقم درست برابر میزان یارانه پرداختی سال 97 است؛ بنابراین دولت قرار بود در سال 98 به تمام کسانی که در سال 97 یارانه پرداخت می کرد، یارانه پرداخت کند. حالا دولت می تواند یارانه افراد تحت پوشش کمیته امداد امام خمینی (ره)، تحت پوشش بهزیستی، زنان سرپرست خانوار، دهستان های کم برخوردار و بیماران خاص را در سال 98 پرداخت کند و یارانه باقی افراد در سال 98 را به خسارت های ناشی از سیل اختصاص دهد. حالا بیایید محاسبه کنیم دولت چقدر درآمد از محل حذف یارانه به دست می آورد؟

طبق اطلاعات موجود تعداد افراد تحت کمیته امداد امام خمینی (ره) حدود 4.7 میلیون نفر، تحت پوشش بهزیستی 3.7 میلیون نفر، زنان سرپرست خانوار 3 میلیون نفر و دهستان های کم برخوردار 8 میلیون نفر و بیماران خاص 1 میلیون نفر می باشد. مجموع جمعیت این افراد، 20.4 میلیون نفر می باشد. یارانه ماهانه این افراد مبلغی در حدود 928 میلیارد تومان و یارانه سالانه این افراد حدود 11.1 هزار میلیارد تومان می شود. با کسر این رقم یارانه سالانه از رقم 41.1 هزار میلیارد تومان به رقم 30 هزار میلیارد تومان می رسیم که پیشنهاد می شود دولت آن را برای خسارت های ناشی از سیل بردارد.

با توجه به اینکه در چند سال اخیر حذف یارانه ها یکی از وظایف دولت بوده است اما دولت بخاطر در پیش داشتن انتخابات و تأثیر حذف یارانه افراد بر نتایج انتخابات واهمه داشته است، می تواند حالا که انتخاباتی در پیش روی ندارد و با توجه به اطلاعاتی که در اختیار دارد دست به انجام چنین کاری بزند و این راهکار را اجرایی کند. هر چند شاید عده ای با دانستن این موضوع که یارانه هایشان صرف بازسازی مناطق سیل زده می شود، خود برای حذف یارانه پیش قدم شوند.

اما مکانیزم و ساختار کارآمد جهت اجرای دو راهکار بالا چگونه باشد؟

هرچند تأمین بودجه نقش مهمی در بازسازی و جبران خسارات دارد، عامل مهم دیگر اجرای صحیح و کارآمد با بهره وری بهینه در مدیریت این فرآیند است. تجربه و شواهد نشان می دهد نه دولت فعلی و نه دولت های گذشته ـ که میراث اداری و بورکراسی گذشته را اداره می کنند و بعد از انقلاب هم تحولی در این ساختار ناکارآمد که چشمگیر باشد اتفاق نیفتاده ـ در اداره امور و مدیریت صحیح در شرایط عادی هم کارنامه موفقی نداشته اند، چه برسد در شرایط ویژه و خاص. لذا سپردن این منابع به سیستم سنتی و ناکارآمد دولتی جز به هدر رفتن بخش عمده منابع و تبدیل شدن به هزینه های انحرافی و جبران کسری های دستگاه های دولتی نتیجه ای عاید آسیب دیدگان نخواهد کرد.

پس پیشنهاد چیست؟

پیشنهاد این است که ستادی به عنوان ستاد بازسازی و جبران خسارات ناشی از بلایای طبیعی با نام اختصاری جهاد سازندگی (احیای نام آن نهاد مقدس و خدمتگزار) تشکیل و بودجه پیش بینی شده در حساب خاص و ویژه ای در خزانه و فقط برای مصرف مستقیم جبران خسارات و بازسازی در نظر گرفته شود و هیچ مدیری حق تصرف دیگری در آن را نداشته و مورد مصرف آن هم در ستاد فقط ردیف های عملیاتی و عمرانی باشد و صرف هیچ مورد جاری دیگر از قبیل حقوق پرسنل، خرید ساختمان، خرید خودرو، لوازم اداری، ردیف های استخدامی و ... نشود. و این نوع نیازمندی های ستاد از طریق پرسنل فعلی دستگاه های دولتی و با استفاده از ساختمان و امکانات دستگاه های دولتی و با ردیف بودجه ای مستقلی از این حساب از ردیف های مربوط به بودجه در لایحه سالانه بودجه تأمین شود. فرهنگ حاکم بر این نهاد باید مدیریت جهادی کارآمد کم هزینه و با استفاده از ظرفیت کامل نیروهای جوان و مردمی و جهادگر باشد.

شایان ذکر است جهت جلوگیری از موازی کاری با سایر نهادها، این ستاد هیچ گونه مسئولیتی در پیشگیری از وقوع بلایای طبیعی چون سیل و زلزله و همچنین در حین وقوع حادثه نیز ندارد، بلکه کار این ستاد تنها جبران خسارات ناشی از بلایای طبیعی و بازسازی مکان های آسیب دیده است.

شاید تشکیل این ستاد موجب شود تا مردم دیگر منتظر عمل به وعده ها دولت نباشند و کارهای بازسازی بعد از وقوع حادثه نیز سریع تر پیش رود.