ایران و روسیه به عنوان دو همسایه و رقیب سنتی، هیچ گاه روابط و مناسباتشان را تا سطح رهبردی ارتقا ندادند و تاکنون بیش از آنکه متحد یا شریک راهبردی باشند، در حوزه‌های خاصی همکاری‌هایی با یکدیگر داشتند؛ همکاری‌هایی که تا سطح راهبردی ارتقا نیافت و در همان سطح ادامه پیدا کرده است.
به گزارش «تابناک»؛ این مسأله تابعی از مسائل داخلی دو کشور و همچنین ملاحظات آن ها در عرصه سیاست خارجی بوده است.
به طور نمونه با مراجعه به «سند دکترین سیاست خارجی روسیه» است که در نوامبر ۲۰۱۶ به امضای ولادیمیر پوتین رسید. مطالعه این سند، نشان می‌دهد که وزن و جایگاه جمهوری اسلامی و در عین حال، رقبای منطقه‌ای ایران، در سیاست خارجی روسیه کجاست.
درحالی‌که این سند، هند و چین را در شمار کشورهایی قرار داده که روسیه با آنها از «شراکت استراتژیک» برخوردار است، اتحادیه اروپا را «یک شریک مهم اقتصادی- تجاری» و نه شریک استراتژیک برای روسیه توصیف می کند.
با توجه به این مثال، به بررسی جایگاه جمهوری اسلامی ایران در سیاست خارجی روسیه می‌پردازیم. در ماده ۹۴ این سند، در رابطه با ایران این گونه آمده است: «روسیه خط‌مشی توسعه همه‌جانبه همکاری با جمهوری اسلامی ایران را دنبال میکند و همچنین در اجرای مداوم توافق جامع هسته‌ای ایران براساس قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل متحد مصوب ۲۰ جولای ۲۰۱۵، متناسب با تصمیمات شورای حکام آژانس انرژی اتمی می‌کوشد و همه‌جانبه به این روند مساعدت میکند».
چنانچه ملاحظه می‌شود، این بند کوتاه تنها بر «توسعه همه‌جانبه همکاری با ایران» تصریح دارد. نکته مهم‌تر اینکه روسیه دامنه مانور همکاری خود را «متناسب با تصمیمات آژانس و محدود به قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت» تعریف کرده و روشن است که نه در متن و نه مستفاد از متن، چنین استنباط نمی‌شود که همکاری روسیه با ایران راهبردی باشد.
با این حال، در سالیان اخیر، روسیه و ایران علی رغم اختلافاتی که در برخی موارد به ویژه بر سر تنظیم بازار نفت داشته اند، روابط خود در حوزه های امنیتی، اقتصادی و نظامی را گسترش داده اند. اوج این همکاری ها در سوریه بود که منجر به تثبیت بشار اسد در قدرت شد؛ همکاری هایی که به رغم برخی اختلاف نظرها همچنان ادامه دارد.
در همین راستا، فرمانده نیروی دریایی ارتش ایران روز دوشنبه از برگزاری رزمایش مشترک نظام میان ایران و روسیه در خلیج فارس خبر داد. یک مقام ارشد روسی نیز چندی پیش گفته بود همکاری‌های نظامی با ایران از سال ۲۰۲۰ وارد مرحله تازه‌ای می‌شوند.
دریادار محمد حسین خانزادی که به تازگی برای شرکت در مراسم هفتادمین سال تأسیس نیروی دریایی چین به این کشور سفر کرده، از رایزنی با شماری از همتایان خود درباره «تعاملات آموزشی و فنی و زیر ساختی» خبر داد. او می‌گوید در این دیدارها همچنین درباره حضور ناوگان کشورهای دوست در بنادر یکدیگر هم بحث و تبادل نظر شد.
روز دوشنبه، نهم اردیبهشت (۲۹ آوریل) فرمانده نیروی دریایی ارتش در جمع خبرنگاران گفت: «بیشتر مذاکرات ما با کشورها در حوزه‌های فنی و آموزشی و عملیاتی بود؛ برای مثال مذاکرات ما با کشور روسیه بیشتر در حوزه فنی و عملیاتی بود که بنا داریم در سال ۹۸ رزمایش مشترکی در ناوگان جنوب نیروی دریایی با مشارکت نیروی دریایی ارتش روسیه برگزار کنیم.»
خانزادی به تاریخ دقیق برگزاری این رزمایش اشاره‌ای نکرد اما گفت که نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی امسال و همزمان با اجلاس فرماندهان نیروهای دریایی حاشیه اقیانوس هند نیز یک رزمایش دریایی در اقیانوس هند برگزار میکند.
ایران و روسیه پیش از این و در سال ۲۰۱۵ رزمایش مشترکی در دریای خزر برگزار کردند. به گفته دریادار خانزادی رزمایش‌های تاکتیکی، امداد و نجات و مقابله با دزدان دریایی از جمله برنامه‌هایی است که در جریان این مانور مشترک اجرا خواهد شد.
خبر برگزاری رزمایش مشترک با روسیه در آب‌های جنوب در حالی اعلام شده که شماری از مسئولان ارشد سیاسی و نظامی ایران بارها تلویحی و گاهی به صراحت هشدار داده‌اند در صورت عملی شدن تهدید آمریکا، مبنی بر به صفر رساندن صادرات نفت ایران، احتمال بستن تنگه هرمز منتفی نیست. این تهدیدی است که در چهار دهه گذشته بارها تکرار اما هیچ‌گاه جدی پیگیری نشده است.
روزنامه اسرائیلی جروزالم پست روز دوشنبه نهم اردیبهشت در گزارشی اعلام کرد چند روز پس از به پایان رسیدن رزمایش «نیزه سه‌شاخ آرتمیس ۱۹» از سوی آمریکا و متحدانش، ایران اعلام کرده به همراه روسیه رزمایشی در خلیج فارس برگزار میکند.
ایالات متحده آمریکا و متحدانش بزرگترین و قدرتمندترین ناوگان و پایگاه‌های دریایی در خلیج فارس را در اختیار دارند. فرمانده نیروی دریایی ارتش ایران با انتقاد از این وضعیت گفت: «ترتیبات امنیتی منطقه باید توسط کشورهای منطقه شکل بگیرد و در نتیجه هیچ نیازی به حضور بیگانگان نیست.» برخی کشورهای منطقه از جمله امارات متحده عربی، بحرین و قطر میزبان پایگاه‌های دریایی و هوایی کشورهایی نظیر بریتانیا و آمریکا هستند.
محدودیت‌های شورای امنیت برای همکاری نظامی
بهمن ماه سال گذشته، دمیتری شوگایف، مدیر سرویس فدرال همکاری‌های نظامی- فنی روسیه در گفت‌وگو با روزنامه «کامرسانت»، چاپ مسکو از افزایش همکاری با ایران خبر داد و تأکید کرد به دلیل قطعنامه سال ۲۰۱۵ شورای امنیت این تعاملات با محدودیت‌هایی روبه روست و بیشتر جنبه دفاعی خواهد داشت.
ظاهرا اشاره او به قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت بوده که برنامه اجرایی توافق هسته‌ای ضمیمه آن است. در این قطعنامه برای همکاری‌های موشکی و تسلیحاتی با جمهوری اسلامی محدودیت‌هایی در نظر گرفته شده که بخشی از آنها در سال ۲۰۲۰ خاتمه می‌یابند.
شوگایف در این مصاحبه گفته بود: «در واقع ما می‌توانیم به ایران پیشنهاد طرح ایجاد سامانه مشترک حفاظتی و دفاعی در سواحل خلیج فارس را بدهیم و تحقق این طرح در سال ۲۰۲۰ بعید نیست، ما معتقدیم که در این رابطه مشارکت دو کشور به مرحله جدیدی وارد خواهد شد.»
به طور کلی، برگزاری رزمایش نظامی میان ایران و روسیه در خلیج فارس را باید به نوعی بی سابقه، معنادار و حاکی از ارتقای روابط میان دو کشور ارزیابی کرد. این در حالی است که روس ها تاکنون به دلیل روابط مساعد با محور عربستان و امارات، در رابطه با همکاری های امنیتی و نظامی با ایران در خلیج فارس محتاط بوده است.
