پیروز تحولات بنگلادش؛ چین و پاکستان یا هند؟

بین الملل تابناک: بنگلادش در چند هفته گذشته به دلیل اعتراضات دانشجویان به طرح سهمیه‌بندی مشاغل دولتی شاهد خشونت‌های مرگباری بود.

شمار تلفات در جریان اعتراضات به حدود ۳۰۰ کشته و صدها زخمی رسید و شیخ حسینه، نخست‌وزیر این کشور، مجبور به کناره‌گیری و فرار به هند شد.

اعتراض به سهمیه‌های وضع شده در مشاغل دولتی منشا اصلی ناآرامی‌های اخیر در بنگلادش بود که پس از شدت گرفتن، به یک کارزار گسترده نافرمانی مدنی تبدیل شد.

نظام سهمیه بندی به زمان جنگ استقلال بنگلادش از پاکستان در سال 1971 برمی گردد. شیخ مجیب، پس از استقلال برای استخدام دولتی فرزندان قربانیان و جانبازان راه استقلال سهمیه ای در نظر گرفت که معادل ۵۶ درصد از کل استخدامها بود.

این سهمیه به مدت چند دهه، موجب استثمار شهروندان عادی و ظلم از سوی حزب گردید.

اشتباه بزرگ خانم شیخ حسینه این بود که تصور می‌کرد چون دختر شیخ مجیب‌الرحمان بنیان‌گذار بنگلادش است و پیش از این ۴ بار نخست‌وزیر بوده از چنان مشروعیتی برخوردار است که از هر نقد و گزندی مصون می‌ماند حال آن‌که تبعیض و تحقیر استثنا نمی‌شناسد و آدمیان هیچ‌گاه این دو را بر نمی‌تابند و روزی بر آن می‌شورند و این روز برای بنگلادشی‌ها نیمۀ تابستان ۱۴۰۳ خورشیدی بود.

صدها هزار معترض که خواستار استعفای حسینه بودند، با سرپیچی از مقررات منع آمد و شد، در خیابان‌های داکا پایتخت بنگلادش راهپیمایی کردند و وارد کاخ نخست وزیری شدند.

حکومت شیخ حسینه از تخصیص ۳۰ درصد مشاغل دولتی به خانواده‌های جنگ استقلال این کشور از پاکستان حمایت می‌کرد.

در واقع اعتراضات پس از آن درگرفت و وسعت یافت که دولت بنگلادش مصوبه‌ای را گذراند که به موجب آن قرار شد نیمی از پُست‌های استخدام کشوری برای بعضی گروه‌های خاص در نظر گرفته شود. بر این اساس نزدیک به ۳۰ درصد از این مشاغل، برای بستگان آن دسته از آسیب‌دیدگان و کهنه‌سربازانی در نظر گرفته شد که در جنگ استقلال بنگلادش از پاکستان در سال ۱۹۷۱ میلادی حضور داشتند.

 معترضان این مصوبه را مصداق تبعیض و نوعی انحصارطلبی و محروم ساختن از مدیریت تخصصی و شایسته‌سالار دانستند و سر به شورش برداشتند.

متعاقبا دادگاه عالی بنگلادش در ۲۱ جولای (۳۱ تیر) وارد عمل شد و حکمی را خطاب به دولت در جهت تعدیل برخی سیاست‌ها صادر کرد. اما تظاهرات اخیر با طرح مطالبه‌های جدید از جمله کناره‌گیری حسینه ازسرگرفته شد.

پس از نبرد خونین علیه دانشجویان، که دانشگاهیان در بنگلادش آن را «قتل عام ژوئیه» نامیده‌اند، سرانجام دولت بنگلادش با اصلاح سیستم سهمیه‌بندی موافقت کرد اما این، تغییر چندانی در زمینه بزرگ‌تری که این جنبش در آن صورت گرفته، ایجاد نمی کند زیرا نظام سهمیه‌بندی صرفاً یک طرح نیست، بلکه نشانه‌ای از چالش گسترده‌تری است که بنگلادش با آن روبروست.

نگاهی به زندگی سیاسی شیخ حسینه

حسینه زمانی در بنگلادش به دلیل مبارزه با حکومت نظامی به‌عنوان «نماد دموکراسی» خوانده می‌شد.

این زن ۷۶ ساله چهارمین دوره متوالی خود را در انتخابات ژانویه سال جاری (دی/بهمن ۱۴۰۲) آغاز کرد.

وی دختر شیخ مجیب رحمان، موسس این کشور است که هدایت استقلال بنگلادش از پاکستان در سال ۱۹۷۱ را برعهده داشت.

حسینه نخستین بار در سال ۱۹۹۶ یک دوره نخست‌وزیری کرد، اما ۵ سال بعد به رقیبش باخت.

او دوباره در سال ۲۰۰۸ پیروز شده و از آن زمان در قدرت بود. خالده ضیارهبر حزب ملی‌گرا از ۲۰۰۱ تا ۲۰۰۶ وپیش از حسینه نخست‌وزیر بود و به اتهام اخاذی و فسادمالی بازداشت و رقیبش برجای اونشست.

به طور کلی احزاب مهم بنگلادش شامل ۱. ملی‌گرا ۲. عوامی‌لیگ ۳. جاتیا هستند. در این میان حزب ملی‌گرا توانسته متحدانی از بدنه گروه‌های اسلامی نظیر جماعت اسلامی بنگلادش بیابد؛ عوامی‌لیگ بااحزاب چپ و سکولار نظیرجاتیا همسوشد.

احزاب اسلامی مهم بنگلادش نیز عبارتند از: ۱. جاگارتا مسلم جاناتا ۲. جماعت‌المجاهدین ۳. حرکت‌الجهاد. درانتخابات ۲۰۱۸، حزب عوامی‌لیگ توانسته بود ۳۰۳ کرسی به رهبری حسینه شیخ تصاحب کند. سهم حزب ملی‌گرا از کرسی های پارلمان ۷ کرسی بود و جاتیا نیز ۲۶ کرسی را کسب کرده بودند.

«سمیه مروتی» کارشناس مسائل شبیه قاره معتقد است: بخشی از اعتراضات بنگلادش نیز ریشه در نبود چالاکی حزبی و شکل‌گیری چهره‌های اجتماعی، سیاسی و ... دارد. درگیری حزب ملی‌گرا و عوامی‌لیگ موجب ورود ارتش برای پایان دادن به بحران و تشکیل دولت انتقالی شد. حال ارتش به دلایل مشخص ازورود به خیابان اهتراز می‌کند.

«شهیر شهید ثالث» کارشناس مسائل بین الملل نیز معتقد است: شیخ حسینه مدتهاست که نیروهای سیاسی اسلامگرای بنگلادش را شیطانی و خطر آنها را مطرح می کند. شاید چنین باشد اما احزاب بنیادگرای اسلامی تنها یک بار در سال 1991 بیش از 10 درصد آرا را به دست آورده اند. در تمامی انتخابات بعدی هم سهم رای آنها نزدیک به 5 تا 6 درصد بوده است. تا این لحظه آمار و ارقام نشان می دهد که بنگلادشی ها مسلمان هستند، اما افراط گرا نیستند.

همچنین برخی معتقد هستند با رفتن شیخ حسینه احتمال قدرت گرفتن اسلام گرایان بیشتر از حزب ناسیونالیست BNP است.

موضع هند

بنگلادش از نظر اقتصادی و همچنین سیاسی روابط نزدیکی با هند دارد. از نظر جغرافیایی، بنگلادش از سه طرف با هند مرز مشترک دارد.

پاکستان و بنگلادش خود در اعتراض به تبعیض در مذهب و زبان پا به عرضۀ وجود نهادند و بنگلادشی‌ها با تجربه تبعیض زبان نمی‌توانستند زیر بار تبعیض سهمیه بروند.

یک روز بعد از استعفای نخست‌وزیر بنگلادش و خروجش از این کشور، وزیر خارجه هند سوبرامانیام جایشانکار در اظهاراتی در پارلمان این کشور درباره اوضاع در کشور همسایه ابراز نگرانی کرده بود. جایشانکار همچنین تایید کرد که شیخ حسینه، نخست‌وزیر مستعفی بنگلادش در هند است.

نیروهای امنیت مرزی هند هم از زمان استعفا و فرار شیخ حسینه در وضعیت آماده‌باش بودند. یکی از مقامات ارشد مرزی این کشور از افزایش گشت‌های مرزی خبر داده بود. او گفته بود که نظارت امنیتی در مرزهای هند و بنگلادش به منظور ممانعت از نفوذ و ورود افراد غیر قانونی به کشور بیشتر شده است.از آغاز تظاهرات بنگلادش، سطح آماده‌باش نیروهای مرزی هند افزایش پیدا کرد و مرزبانی بازگشت دانشجویان هندی را تسهیل کرده است.

واکنش پاکستان

پاکستان در نخستین واکنش رسمی به تحولات اخیر در بنگلادش، گفته که این کشور خواستار بازگشت آرامش در بنگلادش است.

بنگلادش در سال ۱۹۷۱ استقلال خود را از پاکستان گرفت و پس از آن روابطش با هند، دشمن اصلی پاکستان، نزدیک بوده است.

وزارت خارجه پاکستان روز چهارشنبه (۱۷ اسد) در بیانیه‌ای نوشت که حکومت و مردم این کشور در کنار مردم بنگلادش است و صمیمانه آرزومند می‌کند که وضعیت در بنگلادش به گونه مسالمت‌آمیز و سریع به حالت عادی بازگردد.

وزارت خارجه پاکستان در بیانیه خود از تحولات سیاسی و حکومت بنگلادش سخنی به میان نیاورده است.

واکنش ایران

ناصر کنعانی، سخنگوی وزارت امور خارجه در رابطه با حوادث تلخ روز‌های اخیر بنگلادش که به از دست رفتن جان تعداد قابل توجهی از مردم مسلمان این کشور منجر شد، با خانواده‌های قربانیان و مصدومان حوادث اخیر ابراز همدردی کرد و گفت: جمهوری اسلامی ایران در روابط دوستانه با بنگلادش استوار و پایدار بوده و در این شرایط حساس و مهم، در کنار مردم مسلمان، دوست و برادر، بنگلادش قرار دارد.

کنعانی اظهار امیدواری کرد که در سایه حاکمیت قانون، وحدت، انسجام و یکپارچگی آحاد ملت و نقش‌آفرینی حکیمانه نخبگان بنگلادش شاهد بازگشت سریع استقرار، آرامش و ثبات به این کشور مهم اسلامى باشیم.

سخنگوی وزارت امور خارجه با اشاره به روابط عمیق و تاریخی دو ملت ایران و بنگلادش، تاکید کرد جمهوری اسلامی ایران همواره یک دوست خوب و قابل اتکا براى مردم بنگلادش باقى خواهد ماند.

برنده نوبل صلح؛ رئیس موقت دولت

محمد شهاب‌الدین رئیس جمهور بنگلادش پس از دیداری پنج ساعته با رهبران دانشجویان معترض، برخی سران تجاری، اعضای جامعه مدنی و روسای ارتش تصمیم گرفت که یونس را به ریاست دولت موقت منصوب کند.

یونس ۸۴ ساله و بانک وی با نام «گرامین» سال ۲۰۰۶ به دلیل تلاش برای خارج کردن میلیون‌ها نفر از فقر و اعطای وام‌های زیر ۱۰۰ به مردم فقیر روستایی برنده جایزه صلح نوبل شد.

 شهاب‌الدین همچنین دستور آزادی خالده ضیاء نخست وزیر پیشین و رقیب شیخ حسینه از بازداشت خانگی را صادر کرد. دولت شیخ حسینه در سال ۲۰۱۸ خالده ضیاء را به فساد متهم کرد و تحت بازداشت خانگی قرار داد.

در همین راستا، ناهید اسلام رهبر معترضان دانشجویی در یک پیام ویدئویی خواستار قرار گرفتن محمد یونس در راس دولت موقت بنگلادش شده بود.

وی در این پیام تصویری گفته بود: تصمیم گرفته ایم که در شکل‌گیری دولت موقت، محمد یونس برنده جایزه صلح نوبل که از مقبولیت گسترده ای برخوردار است، مشاور ارشد باشد.

ناهید اسلام، دانشجوی جامعه‌شناسی در دانشگاه داکا است که اغلب در ملاعام با پیشانی‌بند منقش به پرچم بنگلادش حاضر می‌شد.

او رهبری اعتراضاتی را بر عهده داشت که منجر به استعفا و فرار شیخ حسینه، نخست‌وزیر بنگلادش شد که قدرت را برای ۱۵ سال متوالی در اختیار داشت.

این دانشجوی ۲۶ ساله، هماهنگ‌کننده یک جنبش دانشجوییِ متکی به نسل زِد علیه سهمیه‌های مشاغل دولتی در بنگلادش بود که به تدریج به کارزاری برای برکناری شیخ حسینه از قدرت تبدیل شد.

ناهید اسلام در اواسط ژوئیه به شهرت ملی رسید و آن زمانی بود که پلیس بنگلادش او و تعدادی از دانشجویان دانشگاه داکا را در جریان سرکوب اعتراض‌های مرگبار بازداشت کرد.

ناهید اسلام با تأکید بر اینکه دانشجویان هیچ دولتی که تحت هدایت یا حمایت ارتش بنگلادش باشد را نمی‌پذیرند، پیشنهاد داده بود که محمد یونس، برنده جایزه نوبل به عنوان «مشاور ارشد» انتخاب شود.

با وجود اعتراضات در بنگلادش و کشته شدن شمار زیادی از معترضان اما غربی ها هیچ اعتراضی به شیوه دیکتاتوری و کشتار مردم کشورش نکردند، چون شیخ حسینه منافع کمپانی های سرمایه داری غربی رو تامین می کرد.

حال به نظر می رسد برنده تحولات بنگلادش کشورهایی چون پاکستان و چین باشند.