ایرانیان چگونه مردمی هستند؟

موهاش جوگندمی بود، عینکش ته‌استکانی، انگار از یه دنیای دیگه اومده بود. اسمش مورگان شوستر بود، آمریکایی، با یه چمدون پر از کاغذ و حساب‌وکتاب، که آمده بود خزانه و اقتصاد ایران را سامان بدهد.مورگان، با  لهجه غلیظ فرنگی، در عمارت خزانه‌داری، پشت یه میز چوبی بزرگ نشسته بود. دورش پر بود از کاغذ‌های خط‌خطی، قبض‌های پرداخت‌نشده، و صدای همهمه کارمندای عمارت که یه گوشه غرغر می‌کردن: «این خارجی دیگه کیه؟ مگه ما خودمون بلد نیستیم پول‌مون رو جمع کنیم؟»، اما مورگان، با یه لبخند کج، انگار نه انگار، قلمش رو تو مرکب فرو می‌برد و حساب دخل‌وخرج مملکت رو می‌نوشت..اما این بهار خیلی زود خزان شد!

زندگی‌نامه ویلیام مورگان شوستر: از آمریکا تا قلب مشروطه ایران

به گزارش سرویس سیاسی تابناک، ویلیام مورگان شوستر (William Morgan Shuster، ۲۳ فوریه ۱۸۷۷ – ۲۶ مه ۱۹۶۰) وکیل، مدیر مالی، و نویسنده آمریکایی بود که نامش به دلیل مأموریت جنجالی‌اش در ایران در سال ۱۹۱۱ به‌عنوان خزانه‌دار کل در تاریخ مشروطه ایران ماندگار شد. شوستر، مردی با جاه‌طلبی‌های بزرگ و اعتقاد راسخ به اصلاحات مالی، در یکی از پرتلاطم‌ترین دوره‌های تاریخ ایران وارد صحنه شد و با کتاب تأثیرگذارش، اختناق ایران، نگاهی بی‌پرده به چالش‌های ایران و دخالت‌های خارجی ارائه داد.

کودکی و جوانی: از واشنگتن تا صحنه بین‌الملل

شوستر در واشنگتن دی‌سی، در خانواده‌ای متوسط به دنیا آمد. پدرش وکیل بود و روحیه عدالت‌خواهی را در او پرورش داد. او در دانشگاه جرج واشنگتن حقوق خواند و در سال ۱۸۹۸ به‌عنوان وکیل مشغول به کار شد. اما شوستر روحی ماجراجو داشت؛ او به دنبال فرصتی بود تا توانایی‌هایش را در صحنه‌های بزرگ‌تر آزمایش کند. در اوایل قرن بیستم، آمریکا در حال گسترش نفوذ جهانی خود بود، و شوستر به‌عنوان یک مدیر مالی برجسته، وارد خدمت عمومی شد.

تجربه‌های اولیه: فیلیپین و کوبا

پیش از آمدن به ایران، شوستر در دو مأموریت استعماری آمریکا تجربه کسب کرد. در سال ۱۹۰۱، به‌عنوان مسئول گمرک فیلیپین (تحت اشغال آمریکا) خدمت کرد و سیستم مالیاتی آنجا را بازسازی نمود. سپس در کوبا، که پس از جنگ اسپانیا-آمریکا تحت نظارت آمریکا بود، به‌عنوان مشاور مالی فعالیت کرد. این تجربیات او را به چهره‌ای قابل اعتماد برای مأموریت‌های پیچیده مالی در کشور‌های در حال توسعه تبدیل کرد. شوستر با دقت و شجاعتش در مدیریت بحران‌های مالی شهرت داشت، اما در عین حال، روحیه‌ای مستقل و گاه سرکش از او شخصیتی غیرمتعارف ساخته بود.

مأموریت ایران: ورود به طوفان مشروطه
در ژانویه ۱۹۱۱ (محرم ۱۳۲۹)، دولت ایران، که پس از انقلاب مشروطه درگیر هرج‌ومرج مالی و فشار‌های خارجی بود، از آمریکا درخواست مستشار کرد. وزارت خارجه آمریکا شوستر را به‌عنوان سرپرست یک تیم پنج‌نفره انتخاب کرد. او در مه ۱۹۱۱ (جمادی‌الاول ۱۳۲۹) وارد تهران شد، در حالی که ایران تحت سلطنت احمدشاه قاجار و نایب‌السلطنگی ناصرالملک در التهاب سیاسی به سر می‌برد. شوستر مأمور شد تا نظام مالیه ایران را بازسازی کند، مالیات‌ها را منظم سازد، و بدهی‌های خارجی را مدیریت کند.

شوستر با انرژی و عزمی راسخ کار خود را آغاز کرد. او خزانه‌داری کل را تأسیس کرد، حسابرسی‌های دقیق را به اجرا گذاشت، و حتی علیه اشراف و زمین‌داران قدرتمند که از پرداخت مالیات طفره می‌رفتند، اقدام کرد.

 اما این اصلاحات با مقاومت‌های داخلی و خارجی مواجه شد. روسیه و بریتانیا، که ایران را در حوزه نفوذ خود می‌دیدند، از اقدامات شوستر خشمگین شدند. در دسامبر ۱۹۱۱ (صفر ۱۳۳۰)، پس از ضرب‌الاجل روسیه و فشار‌های سیاسی، شوستر مجبور به ترک ایران شد. این خروج برای او تلخ بود، اما اراده‌اش برای افشای حقیقت شکسته نشد.

ایران: روایتی از عدالت و خیانت
پس از بازگشت به آمریکا، شوستر تجربیاتش را در کتاب اختناق ایران (The Strangling of Persia، ۱۹۱۲) به رشته تحریر درآورد. این کتاب، که به فارسی نیز ترجمه شد، نه‌تنها شرح مأموریت او بود، بلکه نقدی تند به دخالت‌های استعماری روسیه و بریتانیا و ناکارآمدی برخی نخبگان ایرانی. شوستر در این کتاب، ایرانیان را مردمی مهمان‌نواز، مشتاق پیشرفت، و قربانی ظلم خارجی توصیف کرد. او نوشت: «مشرق زمینیان بیدار شده‌اند، ولی افسوس که ایرانیان بدبختانه دیر بیدار شدند.» این کتاب به یکی از منابع مهم برای درک تاریخ مشروطه تبدیل شد و شوستر را به چهره‌ای ماندگار در تاریخ ایران بدل کرد.

زندگی پس از ایران: از مدیریت تا آرامش

پس از ایران، شوستر به فعالیت‌های تجاری و حقوقی در آمریکا بازگشت. او برای مدتی با کمپانی نفتی استاندارد اویل همکاری کرد، اما هرگز دوباره به مأموریت‌های خارجی مشابه نپرداخت. شوستر در نیویورک به‌عنوان وکیل و مشاور مالی فعالیت کرد و در کنار آن، به نوشتن و سخنرانی درباره مسائل بین‌المللی ادامه داد. او در سال‌های پایانی عمرش زندگی آرامی داشت و در ۲۶ مه ۱۹۶۰ در سن ۸۳ سالگی در نیویورک درگذشت.

میراث شوستر
شوستر به‌عنوان یک خارجی که عمیقاً به سرنوشت ایران اهمیت داد، در تاریخ این کشور جایگاهی ویژه دارد. او نه‌تنها به‌عنوان یک مستشار مالی، بلکه به‌عنوان یک ناظر منصف و شجاع شناخته می‌شود که صدای مردم ایران را در برابر قدرت‌های استعماری بلند کرد. کتاب اختناق ایران همچنان منبعی ارزشمند برای محققان تاریخ مشروطه است، و نام شوستر یادآور تلاشی ناکام، اما صادقانه برای اصلاحات در یکی از بحرانی‌ترین مقاطع تاریخ ایران است.

ایرانیان به روایت مورگان شوستر

شوستر در کتاب اختناق ایران (ترجمه ابوالحسن موسوی شوشتری، تصحیح فرامرز برزگر و اسماعیل رائین، نشر صفیعلیشاه، ۱۳۴۴، صص ۲۸۲-۲۸۳) درباره مردم ایران چنین می‌نویسد:

"بیان کردن خصوصیات اهل ایران، چنانچه شاید، قدری مشکل است. عده کثیری از نفوس اهل آن مملکت که مشتمل بر زارع و دهاقین و ایلات‌اند، بیشترشان از حلیه علم عاری می‌باشند، ولی در مقابل، هزار‌ها از اهالی ایران در ممالک متمدنه تربیت یافته و تحصیل نموده و پس از اتمام تحصیلات، در مملکت خود نیز سیاحت کامل کرده‌اند. ایرانیان عموماً مهربان و مهمان‌دوست بوده و ملل اجنبیه را بسیار احترام می‌کنند. اکثر طبقات متمولین، زبان فرانسه را تحصیل کرده و برخی از ایشان به انگلیسی نیز تکلم می‌نمودند. عموماً یا اقلاً بعضی از آنهایی که حامی و طرفدار ملت بودند، لیاقت و قابلیت خود را در اتخاذ تمدن و خیالات مغرب‌زمینیان، ثابت و مدلل داشتند، و با وجود موانع و اشکالات خارج از حد و حصر، توانستند سلطنت استبدادی را به حکومت دموکراسی تبدیل نمایند. موانع مزبوره به درجه‌ای تصفیه و اصلاح شده بود که هر شخص با لیاقتی از هر طبقه‌ای که بود می‌توانست اعلی‌ترین خدمات دولتی را اشغال نماید. ایرانیان در ظرف مدت این پنج سال از حیث ملیت، شوق عظیم‌النظیری برای تحصیل ابراز کردند. در دوره مشروطه صد‌ها مدرسه تشکیل شد، گویا مطابع و جراید بسیار آزاد؛ در ظرف یک شب از هر گوشه و کنار به ظهور آمده و مدیران جری و مضمون‌نویسان بی‌خوف و بی‌باک ظاهر شدند، تا مظالم و بی‌انصافی و سرزنش‌های خارجی و داخلی را از مملکت خود دور نموده و براندازند. ایرانیان آرزو و تمنای بسیار داشتند که کلیه قوانین سیاسی و اخلاقی و معاملاتی ملل ترقی‌یافته و تربیت‌شده عصر حاضر را قبول کنند... مشرق‌زمینیان بیدار شده‌اند، ولی افسوس که ایرانیان بدبختانه دیر بیدار شدند. مجاهدات و مساعی آنها را که به طرف نور آزادی و حریت و سعادت ابدی پیش می‌رفت، دولتی مانع شد که قدرت خود آن دولت در راه ظلمت است."

تحلیل و اهمیت روایت شوستر

روایت شوستر از ایرانیان ترکیبی از تحسین و تأسف است. او از یک سو، شوق مردم ایران برای پیشرفت، مهمان‌نوازی، و توانایی نخبگان تحصیل‌کرده را ستایش می‌کند و از سوی دیگر، به موانع داخلی (ناکارآمدی برخی مقامات) و خارجی (دخالت‌های روسیه و بریتانیا) اشاره دارد که مانع تحقق آرمان‌های مشروطه شدند. این نگاه، که از منظر یک خارجی منصف نوشته شده، تصویری چندوجهی از ایران در آستانه تحولات مدرن ارائه می‌دهد.

منبع:مورگان شوستر آمریکایی، اختناق ایران، ترجمه ابوالحسن موسوی شوشتری، با تصحیح و مقدمه و حواشی و اسناد محرمانه منتشرنشده در ایران توسط فرامرز برزگر و اسماعیل رائین، نشر بنگاه مطبوعاتی صفیعلیشاه، ۱۳۴۴، صص ۲۸۲-۲۸۳.

مهرداد دماوندی