واژه «عید» تنها یک بار در قرآن آمده و به معنای روزی است که نعمت‌های آسمانی بر مۆمنان فرود می‌آید. در فرهنگ اسلام نیز از روزی که انسان در آن گناهی مرتکب نشود، به عید تعبیر کرده‌اند.
اعیاد اسلامی همچون فطر، مبعث، غدیر و قربان، افزون بر اینکه خاطره رخداد مهمی را در یاد‌ها زنده می‌کنند و بزرگداشت و درس‌آموزی و تبلیغ آن رویداد را یادآور می‌شوند، روزهای ویژه رحمت و لطف خداوندی نیز به شمار می‌آیند. در این عید‌ها، نعمت‌های الهی بر بندگان فرود می‌آید و دریچه‌های بخشش و آمرزش پروردگار گشوده میشود.
واژه «عید» به معنای برگشتن است و «قربان» به معنای قربانی یا هر آنچه با آن بر پروردگار، تقرب جویند. از این روی، می‌توان عید قربان را به معنای بازگشت انسان به مقام تقرّب الهی دانست. این مقام در سایه مبارزه با هواهای نفسانی و در پرتو خودسازی و بهره‌وری از فرصت‌های ناب به دست می‌آید.
زایران خانه خدا پس از تحمّل مرارت‌های بسیار و پرهیز از آلایش‌های دنیوی، اینک به منزلگاه آخر رسیده‌اند. پایان عبادت‌ها، رازها و رمزهایی برازنده در خود نهان دارند و از این روست که رمضان در منزل فطر، نماز با سلام، هفته با جمعه و حج با عید قربان به پایان می‌رسند.
پروردگار متعال در قرآن مجید، زیبا‌ترین تصویر عشق الهی انسان را در داستان رضای ابراهیم ـ علیه‌السلام ـ و تسلیم اسماعیل ـ علیه‌السلام ـ این گونه ترسیم کرده است: «و وقتی با او به جایگاه سعی رسید، گفت: ای پسرک من! من در خواب [چنین] می‌بینم که تو را سر می‌بُرم، پس ببین چه به نظرت می‌آید؟ گفت: ای پدر! آنچه را مأموری انجام ده؛ انشاء‌الله مرا از شکیبایان خواهی یافت. پس وقتی هر دو تن دادند [و همدیگر را بدرود گفتند] و [پسر] را به پیشانی بر خاک افکند، او را ندا دادیم که ای ابراهیم! رۆیای [خود] را حقیقت بخشیدی، ما نیکوکاران را چنین پاداش می‌دهیم. راستی که این همان آزمایش آشکار بود».
عید قربان، حکایت آزمایش ابراهیم، اسماعیل و هاجر ـ علیهم السلام ـ و تاریخ عبودیت است. این حکایت و این آزمون، در تاریخ، همواره تکرار شده؛ هرچند هیچ‌گاه بر آن شیوه و به آن‌گونه نبوده است. تکرار حیات‌بخش آن واقعه، در کربلا و در آزمایشی متفاوت تجلی یافت.
در آن سرزمین، حضرت سیدالشهداء ـ علیه‌السلام ـ ابراهیم، زینبْ ـ علیها السلام ـ هاجر و فرزندان و یاران حسین ـ علیه‌السلام ـ اسماعیل این واقعه بودند. اینان حماسه این آزمون را پرشکوه‌تر بر پهنه ابدیت رقم زدند، زیرا ابراهیمِ کربلا، نه تنها یک اسماعیل، که اسماعیل‌هایش را به مذبح برد و در پایان خود نیز به قربانگاه شهادت رفت.
هاجر اگر بر جدایی اسماعیلی که به دامانش بازگشت، صبر پیشه ساخت، زینب (س) بر مصیبتِ فراقِ ابدی ۷۲ عزیز، صبورانه سوخت. اگر آنان خانه کعبه را بنا نهادند تا مردمان به آنجا روی آورند و با خدای کعبه تجدید عهد کنند، امام حسین و امام زین العابدین (ع) و زینب (علیها السلام) نیز با ایثار خون و رشادت‌های بی‌شمار، غبار غفلت و حجاب و نفاق را از چهره اسلام زدودند.
راز زندگی مردان راستین الهی، در آن است که آنان برای رسیدن به کوی دوست و کسب رضایت محبوب، هرچه جز خدا در دل دارند، بر جای می‌گذارند تا پاک به بارگاه ربوبی حضرت حق وارد شوند. در این عرصه، قربانی، وسیله قرب است و عید قربان، روز تقرّب و نزدیکی به درگاه پروردگار. قربانی کردنِ هر آنچه غیر اوست و در دل و جان مسکن گزیده، مقدمه قُرب است.
این همان رمز قربانی و یکی از ارکان مهم حج ابراهیمی است. در سنّت قربانی، آدمی در آزمونی الهی، با بریدن گلو طمع و با جدا ساختن اندکی از مال خود، از سر رضا و تسلیم و بدون بخل و تنگ‌نظری، هدیه‌ای در خور را نثار دوست می‌کند. به قول مولانا جلال الدین؛
مطربم سرمست شد انگشت بر رق می‌زند
پرده عشاق را از دل به رونق می‌زند
رخت بربندید ای یاران که سلطان دو کون
ایستاده بر فراز عرش سنجق می‌زند
اولیا و انبیا حیران شده در حضرتش
یحیی و داود و یوسف خوش معلق می‌زند
عیسی و موسی که باشد چاوشان درگهش
جبرئیل اندر فسونش سحر مطلق می‌زند
جان ابراهیم مجنون گشت اندر شوق او
تیغ را بر حلق اسماعیل و اسحق می‌زند
بی‌گمان همان‌گونه که در آیه ۳۷ سوره حج آمده، خداوند متعال از گوشت و پوست و خون قربانی بهره‌ای نخواهد برد، بلکه تقوا، پرهیزکاری و فرمان‌بُرداری انسان است که خدا را خشنود کرده و نردبان رشد و تعالی آدمی میشود.
بسیاری از فقها با استدلال به آیه ۳۶ سوره حج، بر این باورند که گوشت قربانی را حتی به غیر مسلمان نیز می‌توان بخشید. از این روی، شایسته است فقیران را از هر مذهب و مرام، از منافع قربانی بهره‌مند ساخت.
در کتاب مناسک حج حضرت امام خمینی آمده است: «احتیاط آن است که ذبیحه را سه قسمت کنند، یک قسمت را هدیه بدهند و یک قسمت را صدقه بدهند و قدری هم از ذبیحه بخورند و صدقه را به مۆمنین بدهند... و اگر صدقه را به فقرای کفار بدهد یا آنکه تمام ذبیحه را به آن‌ها بدهد، اشکال ندارد».
در دنیایی که هر گروه و دسته، برای استثمار دیگران نقشه می‌کشند و تنها به منافع خویش می‌اندیشند، تنها مکتبی چون اسلام ـ که دارای چنین تفکری بشردوستانه و خیرخواهانه است و در عمل آن را به اثبات رسانده ـ قابل اعتماد و اطمینان است. اسلام، دین زدودن فقر است؛ حالْ هر کس و هر کجا که باشد. این‌گونه جامع نگری‌هاست که توجه مردمان گیتی را به این مکتب انسان‌ساز متوجه کرده است.
اگر حاجیان کشور ما گوشت قربانی را بین نیازمندان اطراف و اقوام خود تقسیم کند