«سید عباس عراقچی» مذاکره کننده ارشد هسته‌ای ایران چند روز پیش برخی نقدها به برجام را «غیرمنصفانه و لجبازانه» خواند. نوشتار حاضر به ارزیابی صحت و عیار آن دسته از ادعاهایی می پردازد که به نام نقد به توافق هسته ای در گوشه و کنار فضای رسانه ای کشور مطرح شده است.
به گزارش ایرنا، زمانی که نمایندگان ایران و 1+5 (شامل روسیه، آمریکا، چین، فرانسه، انگلیس و آلمان) پس از 22 ماه گفت وگوهای فشرده و پیچیده روی متن برنامه ی جامع اقدام مشترک به توافق رسیدند بازار بحث و تحلیل در مورد این توافق داغتر از گذشته شد. در این فضا برخی توافق ایران با 6 قدرت جهان را «تاریخی و خوب» و شماری دیگر «بد» قلمداد می کنند.
به این ترتیب، در کنار نقدهای مفید و سازنده، انتقادهای لجوجانه و مخربی نیز با اهدافی خاص در چند ماه گذشته صورت گرفته است. انتقادهایی از این دست نه تنها به شفاف سازی متن توافق کمکی نکرد بلکه سبب ایجاد شبهه هایی در مورد برجام شد. در ادامه به شماری از انتقادها اشاره کرده و به آن پاسخ می دهیم.
نقد: با وجود تاخیر در انتشار ترجمه ی فارسی برجام، ترجمه ی این متن از دقت لازم برخوردار نبود. وزارت امور خارجه با ترجمه ی ناصحیح و همچنین تاخیر در انتشار آن قصد انحراف افکار عمومی را داشت و همین موضوع اوایل مردادماه به بحث و جدل در مجلس شورای اسلامی انجامید.پاسخ: این اتفاق موضوع تازه یی نیست و پیشینه ی چنین انتقادی به «بیانیه ی سوییس» برمی گردد. پس از خوانده شدن بیانیه ی سوییس مشخص شد که ابهام نه به خاطر اختلاف در متن مشترک بلکه ناشی از ترجمه ی فارسی سخنان «فدریکا موگرینی» مسوول سیاست خارجی اتحادیه ی اروپا بود که متن انگلیسی برجام را خواند. متن توافق وین نیز در ابتدا به زبان انگلیسی نوشته و سپس به زبان های ایتالیایی، آلمانی، فرانسوی و فارسی ترجمه شد. بنابراین، طبیعی است که ترجمه ی سندی با این درجه از اهمیت چند روز زمان می برد. افزون بر کارشناسان وزارت امور خارجه، نهادهای دیگری نیز مسوولیت ترجمه ی برجام را بر عهده گرفتند. به عنوان مثال سازمان انرژی اتمی ترجمه ی بخش های فنی متن را انجام داد. نکته ی مهم اینکه درک درست متن انگلیسی و همسنجی آن با متن ترجمه شده نیاز به تخصص و همچنین تسلط به هر 2 زبان دارد و نمی توان تنها بر مبنای برداشت های خاص و گمانه زنی ترجمه ی برجام را مورد بررسی قرار داد. از این رو، اتهام زنی به ترجمه ی برجام بدون ارایه ی سند و مدرک تنها به تشویش افکار عمومی می انجامد.
نقد: گروه 1+5 در توافق وین محدودیت های بیشتری نسبت به گذشته بر ایران تحمیل کرد. این در حالی است که مهمترین خواسته ی ایران که همان لغو تحریم ها است جامه ی عمل نپوشیده است و حتی به خاطر اختلاف های درون کنگره احتمال پابرجا ماندن آن نیز وجود دارد.پاسخ: تحریم هایی که علیه برنامه ی صلح آمیز هسته یی ایران شکل گرفته یکی پس از دیگری در حال لغو شدن است اما در روز اجرایی شدن توافق همزمان همه ی تحریم های مشخص شده در متن برجام برداشته خواهد شد. بر اساس توافق وین مشخص شد که تحریم های اقتصادی و مالی در حوزه های بانکی، مالی، نفتی، گازی، پتروشیمی، تجاری، بیمه و حمل و نقل اتحادیه ی اروپا و آمریکا که به بهانه ی فعالیت های هسته یی علیه ایران وضع شده است در ابتدای اجرای توافق به طور یک جا لغو می شود. در صورتی هم که هر یک از اعضای 1+5 نتواند به تعهدهای خود عمل کند ایران نیز به راحتی اقدام های داوطلبانه ی خود را کنار می گذارد و به شرایط قبل از توافق بازخواهد گشت.
مهمترین دستاورد تیم مذاکره کننده ی ایران، لغو 6 قطعنامه ی گذشته ی شورای امنیت سازمان ملل متحد پس از صدور قطعنامه ی 2231 بود تا به این وسیله همه ی تحریم هایی که بر اساس قطعنامه های پیشین بر ایران تحمیل شده بود لغو شود. با وجود اصرار و پافشاری طرف مقابل بر تعیین بازه ی زمانی 20 ساله، مذاکره کنندگان ایرانی توانستند در این توافق خروج کامل پرونده ی هسته یی ایران را از شورای امنیت تا 10 سال آینده تضمین کنند. پیش از صدور این قطعنامه ی شورای امنیت، شورای وزیران امور خارجه ی اتحادیه اروپا بیست و نهم تیرماه بر توافق ایران و 6 قدرت جهانی مُهر تایید زد. همچنین این شورا نهم مردادماه با انتشار بیانیه یی نخستین اقدام ها را برای اجرای برجام تصویب کرد. در آمریکا نیز تا امروز دست کم 38 سناتور از برجام حمایت کرده اند که این از احتمال بالای شکست مخالفان توافق هسته یی در کنگره حکایت دارد.
نقد: چرا پس از دستیابی به توافق، تنها تحریم های مرتبط با پرونده ی هسته یی لغو می شود و دیگر تحریم ها به قوت خود باقی خواهند ماند؟پاسخ: پیشینه ی تحریم های آمریکا علیه ایران به بیش از سه دهه می رسد اما تحریم های اصلی و تاثیرگذار غرب پس از مطرح شدن موضوع برنامه ی هسته یی علیه کشور ما شکل گرفت. پس از انتقال پرونده ی هسته یی ایران از شورای حکام آژانس بین المللی انرژی اتمی به شورای امنیت سازمان ملل، بین سال های 1385 تا 1390 خورشیدی تحریم هایی بر اساس 6 قطعنامه با شماره های 1696 (2006)، 1737 (2006)، 1747 (2007)، 1803 (2008)، 1835 (2008) و 1929 (2010) بر ایران تحمیل شد؛ تحریم هایی که نزدیک به 80 درصد از مجموع تحریم های تحمیل شده علیه کشورمان را در بر می گیرد. افزون بر آن، ورود تیم مذاکره کننده ی ایران به مسایل غیرهسته یی همچون لغو تحریم های حقوق بشری می توانست گفت وگوها را از مسیر اصلی خود خارج کند.
نقد: تحریم های تسلیحاتی و موشکی باید همزمان با دیگر تحریم های هسته یی در روز اجرای توافق برداشته شود اما متن برجام از لغو مدت دار آن حکایت دارد به طوری که تحریم های تسلیحاتی پس از پنج سال و تحریم های موشکی پس از هشت سال لغو خواهد شد. بنابراین، پابرجایی تحریم های تسلیحاتی و موشکی از نقاط ضعف توافق وین به شمار می رود.پاسخ: بر اساس تحریم های تسلیحاتی که در قطعنامه ی 1929 بر ایران تحمیل شد، همه ی کشورهای عضو سازمان ملل از انتقال هرگونه تانک، خودروهای زرهی، هواپیماهای جنگی، بالگردهای تهاجمی، توپخانه ی کالیبر بالا، کشتی های نظامی، موشک و سیستم ها و قطعه های مرتبط با آن به ایران منع شدند. در چنین شرایطی، لغو تحریم های تسلیحاتی و موشکی در کنار تحریم های اقتصادی کار آسانی نبود و سه دور تمدید گفت وگوها تنها در نشست پایانی وین نتیجه ی پافشاری تیم هسته یی ایران بر لغو این دسته از تحریم ها بود. تیم دیپلماسی ایران در وین با وجود مقاومت سرسختانه ی طرف مقابل توانست افزون بر لغو ممنوعیت خرید کالاهای حساس با کاربرد دومنظوره، امتیاز لغو تحریم های تسلیحاتی را در بازه ی زمانی پنج ساله و لغو تحریم های موشکی را در بازه ی زمانی هشت ساله از طرف مقابل بگیرد. از دیگر دلایلی که 1+5 نپذیرفت تحریم های تسلیحاتی را همزمان با تحریم های اقتصادی لغو کند به نقش و اهمیت رای کنگره ی آمریکا در برداشتن تحریم ها برمی گشت.
نقد: تیم هسته یی در توافق وین برخی خط های قرمز را زیر پا گذاشت.پاسخ: در جریان گفت و گوهای هسته یی، هر 2 طرف امتیازهایی را کسب و همچنین واگذار کرده اند اما این به معنای بی توجهی به منافع ملی و نادیده گرفتن خط های قرمز نیست. کاهش سطح و میزان غنی سازی هیچ زمان در زمره ی خط های قرمز نبوده است بنابر این مهمتر از شمار سانتریفیوژها، حفظ توانایی ها و زیرساخت های هسته یی ایران است که بر اساس توافق وین ثابت مانده و به تایید 1+5 و سایر کشورهای جهان رسیده است. غرب که سال ها بر توقف غنی سازی و تعطیلی مرکزهای هسته یی ایران تاکید می کرد در نتیجه ی برجام به طور رسمی بر قانونی بودن فعالیت های صلح آمیز ایران مُهر تایید زد. فراتر از شناسایی فعالیت های هسته یی صلح آمیز کشورمان، ایران بر اساس توافق وین می تواند در قامت صادرکننده ی اورانیوم غنی شده ظاهر شود و 2 محصول راهبردی «اورانیوم غنی شده» و «آب سنگین» خود را به بازارهای جهانی عرضه کند.
نقد: ساز و کار بازگشت پذیری تحریم ها در قطعنامه 2231 یکی از مهمترین اشکال های وارد شده بر توافق است. برمبنای این اصل اگر طرف مقابل به این نتیجه برسد که ایران به تعهدهای خود عمل نکرده است تحریم ها به صورت خودکار بازخواهد گشت.پاسخ: بازگشت پذیری تنها به منافع طرف غربی توجه ندارد بلکه امری دوسویه و متقابل است؛ به این معنی که در شرایط بازگشت تحریم ها، ایران نیز می تواند به فعالیت های هسته یی گذشته ی خود ادامه دهد. طرف مقابل تجربه ی ناکارامدی استفاده از تحریم را دارد که این ابزار فرسوده نه تنها فعالیت های هسته یی ایران را تعطیل نکرد بلکه به بومی شدن و پیشبرد آن نیز کمک کرد. غرب می داند بازگشت تحریم ها نمی تواند به توقف برنامه ی هسته یی ایران کمکی کند. افزون بر آن، تنها تحریم هایی که تا سال 1390 بر ایران تحمیل شده است برگشت پذیر خواهند بود.
نقد: قطعنامه ی 2231 نیز همانند قطعنامه های پیشین ذیل فصل هفتم منشور ملل متحد با عنوان «اقدام در موارد تهدید علیه صلح، نقض صلح و اعمال تجاوز» صادر و به رغم ادعاهای تیم هسته یی تنها محدودیت ها و اعمال تنبیهی علیه ایران تعلیق شده است.پاسخ: ضرورت لغو قطعنامه های شورای امنیت و خروج جمهوری اسلامی ایران از ذیل فصل هفتم منشور ملل متحد از مهمترین هدف هایی بود که به رغم مخالفت آمریکا به طور جدی دنبال شد. بر اساس این قطعنامه ی جدید، بررسی پرونده ی هسته یی ایران طی 10 سال آینده در شورای امنیت برای همیشه پایان می یابد. قطعنامه ی 2231 بر اساس اصل بیست و پنجم منشور صادر شده است. نکته یی که باعث ابهام در این موضوع شده است به چند اشاره ی قطعنامه 2231 به ماده ی 41 با هدف لغو تحریم های مربوط به آن ماده برمی گردد. در مجموع، این نخستین موردی است که کشوری با مذاکره و بدون درگیری از ذیل فصل هفتم خارج می شود و جالب تر آنکه خود در نگارش قطعنامه مشارکت می کند.
نقد: در جمع بندی گفت وگوها، رسیدگی به شکایت ها و سازوکارهای حل و فصل آن پیش بینی شده است. در این سازوکار دست جمهوری اسلامی ایران بسته است چرا که طرف مقابل حق وتو و شرایط حضور در شورای امنیت را دارد و در صورت بروز اختلاف، نتیجه به نفع غرب رقم خواهد خورد.پاسخ: برجام پیش بینی کرده است در صورتی که هر یک از اعضای 1+5 یا ایران طرف مقابل را ناقض تعهدهای برجام بداند این موضوع برای رسیدگی به «کمیسیون مشترک» و سپس به «هیات مشورتی» فرستاده می شود. پس از طی این روند در صورت حل نشدن اختلاف، در نهایت موضوع به شورای امنیت واگذار خواهد شد. بنابراین، در متن برجام تلاش شده است که با پیش بینی فرایندها و رویه های غیراجباری و مداراجویانه، مسایل مورد اختلاف حل و فصل شود. به نظر نمی رسد سوءاستفاده یی از این فرایندها در 1+5 صورت گیرد چرا که این کشورها پیشتر همه ی بهانه ها و رویه های لازم را حتی برای تشدید تحریم ها در اختیار داشتند. از طرفی در هر تفاهم و توافقی فرایندها و راهکارهایی برای حل اختلاف های احتمالی پیش بینی می شود. بنا بر این، در نظر گرفتن چنین بندی در متن برجام بیش از آن که به معنی اراده ی طرف های مذاکره کننده بر نقض توافق باشد به منزله ی بستن راه های شکست برجام است.
