روسیه از سندروم افغانستان رها شده و بیست و شش سال پس از شکست در افغانستان و خروج از آن کشور و فروپاشی اتحاد شوروی، برای نخستین بار با اهداف راهبردی وارد یک جنگ خارج از قلمرو شوروی یا کشورهای هم سود شده است. این سومین جنگ و اقدام نظامی بزرگ روسیه در دوره پوتین است. روسیه در سال 1387 بر سر استیای جنوبی با گرجستان جنگید و آن منطقه را به عنوان یک جمهوری مستقل به رسمیت شناخت و غرب نتوانست از تفلیس حمایت کند و امریکا چند ماه بعد روابط نزدیک با روسیه را از سر گرفت. روسیه کریمه را در سال 1392 تصرف کرد و غرب از سلاح تحریم علیه کرملین استفاده کرد. اما در مورد سوریه چه اتفاقی خواهد افتاد؟ آیا روسیه می تواند با نومید ساختن دشمنان اسد آنها را به پای میز مذاکره بکشاند یا صحنه سوریه می تواند عرصه رویارویی با ناتو باشد؟
اهداف روسیه
عملیات نظامی در سوریه یک مرحله و صحنه جدید برای روسیه است. دولت روسیه با یک اعتماد به نفس جدی در سوریه وارد شده و بنابر دعوت دولت رسمی و دارای حاکمیت سوریه دست به اقدام نظامی زده است. اقدام نظامي در سوريه بر اساس اعلام رسمی کرملین، با هدف مبارزه با تروريسم و حفظ حاکمیت ملی و تماميت ارضي سوريه و تأمين ثبات منطقه‌اي در خاورميانه آغاز شده‌است. این اقدام روسیه موضوعی جدید است.
سیاست خارجی کلان روسیه اصولی دارد؛ اصل نخست همان نظام بین المللی چند قطبی است. اصل دوم محافظه كاري در نظام وستفالیایي است که بر حاکمیت ملی، عدم مداخله و مرزهای ملی تاکید دارد. اصل بعدی به بازی بزرگ مربوط می‌شود به این مفهوم که روسیه همچنان قائل به نقش آفرینی قدرت‌های بزرگ بر اساس بازی واقع گرایانه و قدرت محور است. اصل دیگر نیز اصل«کنسرت» در چارچوب موازنه قوا است. یعنی تضمین ثبات و امنیت بین‌المللی با موازنه میان قدرت‌ها و ایجاد کنسرت‌هایی برای حل و فصل موضوعات به شکل مقطعی با حضور دولتهاي قدرتمند و یا به شکل دائمی در شورای امنیت سازمان ملل متحد.
در مورد آینده سوریه دولت مسکو بر حفظ حکومت بشار اسد، حفظ تمامیت ارضی سوریه، حل و فصل مسائل سوریه بر اساس مذاکره میان قدرت های بزرگ اصرار دارد. اصل بعدي در رابطه با سوریه این است که قدرت در دست تروریست ها اعم از داعش، جبهه النصره و دیگر گروه‌ها نیفتد. طرح دولت روسیه برای آینده سوریه به شدت به مسئله واقع گرایی، در چارچوب نگاه حاکمیت ملی و بازی قدرت‌های بزرگ وابسته است.
این اقدام روسیه می تواند اقدامی برای اقناع افکار عمومی داخلی آن کشور باشد مبنی بر این که روسیه قدرتمند و نقش آفرین است و تحت تاثیر فشارها و تحریم های غرب آسیب ندیده است. در سطح منطقه ای نیز شرایط خاورمیانه به گونه ای است که برای روسیه برخلاف روندی که در سال های گذشته وجود داشت امروز فرصت هایی پیش آمده است. در این میان می توان به روی کار آمدن حکومت عبدالفتاح السیسی در مصر اشاره کرد. در داخل سوریه یک هدف مهم دیگری نیز از جانب روسیه دنبال می شود که شاید در تحلیل ها تاحدودی مغفول ماند بر این اساس که دولت مسکو، نیروهای چچنی، مسلمانان قفقازی و آسیای مرکزی را که داخل سوریه هستند شناسایی کرده و آماج حملاتش آن نیروها هستند. درواقع روسیه می خواهد به این نیروها تاحد ممکن صدمه وارد آورد و آنها را از صحنه درگیری های نظامی خارج کند.
در سطح بین المللی هم دولت روسیه از سال 1996 یعنی زمان پریماکوف دائما تاکید کرده که نظام تک قطبی را قبول ندارند و نظام بین الملل باید چند قطبی باشد. ساختار نظام بین المللی چند قطبی به شدت به اقدامات نظامی وابسته است و مادامی که تنها آمریکا، ناتو و برخی کشورهای غربی دست به اقدامات نظامی میزدند این نظام بین المللی تک قطبی خیلی بعد نظامی پیدا نمیکرد و بسیاری نظام یک-چند قطبی را مطرح میکردند. اما امروز روسیه وارد صحنه شده است و اولین قدرت غیر آمریکایی و اروپایی است که وارد یک اقدام نظامی جدی در خارج از قلمروی خود شده است.
اقدامات روسیه
تاکنون روسیه در بحران سوریه نقش آفرینی جدی داشته است و زمانی که سه سال پیش بحث حمله موشکی آمریکا به سوریه مطرح شد دولت مسکو طرح خلع سلاح شیمیایی سوریه را ارائه داد و این موضوع را منتفی کرد. از سوی دیگر مسکو با تمامی طرفین درگیر در بحران سوریه یعنی هم مخالفان و دولت سوریه و هم بازیگران منطقه ای و بین المللی امکان گفتگو را دارد. دولت روسیه شاید بر اساس برآوردی که از وضعیت گفتگو با این کشورها داشته به این نتیجه رسیده که اگر یک تغییری را از طریق نظامی در شرایط میدانی جنگ ایجاد کند آنها مجبور شوند پای میز مذاکره بیایند. در این میان برداشتی که برخی طرفها از نقشه عملیاتی داخلی سوریه داشتند این بود که دولت سوریه فقط بر کرانه‌های غربی کشور در مجاورت مرز لبنان، اسرائیل و دریای مدیترانه حکومت می‌کند و باقی کشور در اختیار داعش و نیروهای مخالف است.
دولت روسیه به این نتیجه رسید که اگر وارد عملیات نظامی شود و بر برخی نقاط فشارهایی وارد آورد می تواند این نقشه عملیاتی را برهم بزند و شرایط را به نفع دولت سوریه تغییر دهد تا طرف های غربی و عربی مجبور شوند که پای توافق صلح حاضر شوند. در این شرایط نقش دولت روسیه برای روند صلح بسیار تعیین کننده خواهد بود.
در شش ماه گذشته تلاش داشت طرفین را به هم نزدیک و توافقی بر سر سوریه ایجاد کند اما موفق نشد. در این میان، بر خلاف اروپا و امریکا که راضی بودند اما عربستان و ترکیه خود را برنده می دانستند و مدعی بودند که سوریه به زودی سقوط می کند و نیازی به مذاکره نیست. و دولت روسیه نیز راه کشاندن آنها به پای میز مذاکره را در تغییر صحنه عملیات دانست.
پیامدهای احتمالی
اقدام روسیه ممکن است به پيچيده‌تر شدن وضعيت ميداني و عمليات‌هاي نظامي منجر شود و احتمال واکنش‌هاي ساير بازيگران منطقه‌اي و بين‌المللي دور از انتظار نيست. دبيرکل ناتو درباره تقويت نيروهايش در مرزهاي ترکيه و سوريه، اعلام آمادگي کرده و از طرح تقویت نیروهای واکنش سریع ناتو و ایجاد مقرهاي خود در اسلوواکي و مجارستان سخن گفته و در مقابل، روسیه هم از گام های متقابل سخن گفته است. هرچند اين اقدامات شايد در ابتدا منجر به رويارويي عملي نشود، اما در شرايط خاص ممکن است شاهد بروز واکنش‌هاي عملي ناتو باشيم. زيرا صحنه عمليات در سوريه بسیارمتحول و پوياست، به طوري که احتمال ورود قدرت‌هاي ديگر مانند چین نيز وجود دارد.
در چنين شرايطي، نقش امریکا مهم می شود و مي‌تواند جلو تصاعد بحران را بگيرد. امريکايي‌ها ازابتداي تحولات سوريه به‌نوعي منفعل ايفاي نقش کرده‌اند وعمدتاً تمايل چنداني به درگير شدن در منطقه بويژه در سوريه ندارند و گزينه مطلوب آنها موازنه قدرت منطقه‌اي است. آنچه امريکا تا به امروز در سوريه انجام داده بيشتر تحت فشار متحدان و با هدف دلگرم کردن عربستان و ترکيه بوده است.
نکته مهم در این میان آنست که عمليات روسيه در سوريه منافع ملي امريکا و رژيم صهيونيستي را به‌طور جدي به‌خطر نمي‌اندازد و بلکه عمليات روسيه خطر و تهديد واقعي براي عربستان و ترکيه است و در روزهاي اخير نيز مقامات مسکو و آنکارا تنش‌هاي لفظي‌اي با هم داشته‌اند.
اقدام نظامی و حضور نظامي مسکو در شبه‌جزيره کريمه پس از سفر داوود اغلو به آن سرزمین و اینک در جنوب ترکیه و در مرزهای آن باعث شده است، ترکيه خود را به نوعي در محاصره نظامي روسيه ببيند. از سوي ديگر، نفوذ هواپيماهاي روسي به حريم هوايي ترکيه براي دولت آنکارا که حامي اصلي گروه‌هاي افراطي بوده و حکومت متحدش در مصر سقوط کرده و دولت سوريه هم نه تنها سقوط نکرده بلکه حامي نظامی و عملیاتی و هسته ای قدرتمندي مانند روسيه دارد، گران تمام مي‌شود و بسيار نگران کننده است. لذا عمليات نظامي روسيه بيش از همه براي جاه‌طلبي‌ها و بلندپروازي‌هاي ترکيه مشکل ايجاد کرده است و دولت آنکارا نيز ممکن است واکنش‌هايي را نشان دهد و شرايط متفاوت‌تر از 4 سال گذشته شود و چالش‌هاي جديدي به‌وجود آيد.
واکنش ها
کسانی که مخالف اقدامات دولت روسیه هستند در درجه اول گروه های تروریستی اند که آماج حملات هستند. در درجه دوم حامیان آنها در عربستان و ترکیه و برخی کشورهای دیگر عربی را می توان نام برد. پس از این دو گروه نیز کشورهای اروپایی قرار دارند که دیدگاه های مختلفی دارند. برخی از این کشورهای از اقدام روسیه خوشنودند برخی سکوت کرده اند و برخی نیز آن را محکوم کرده اند. اما آمریکا علیرغم مخالفت های ظاهری و بیانیه هایی که اغلب تحت فشار متحدانش صادر کرده، به نظر می آید که در خاورمیانه طرح خاصی ندارد. باراک اوباما نشان داد که نمی خواهد آمریکا را وارد یک بازی پرهزینه در این منطقه بکند و بر اساس اصل موازنه قوا در منطقه به این موضوع نگاه می کند. لذا عملیات روسیه در سوریه نیز علیه آمریکا نیست و منافع خاصی از این کشور را در خطر نمیاندازند.
البته آمریکا اساسا این موضوع را که روسیه به مرحله ای برسد که در خاورمیانه دست به عملیات نظامی بزند، خیلی نمی پذیرد. داستان اقدام نظامی در خارج از مرزها به شکلی که دولت روسیه انجام داده برای پرستیژ آمریکا ضرر دارد ولی منافع مشخصی از این کشور را تهدید نمی کند که لازم باشد واشنگتن واکنش نشان دهد. از طرفی مذاکرات و هماهنگی هایی نیز میان روسیه و آمریکا انجام گرفته و دولت روسیه نیز تلاش دارد که حتی الامکان تعارضی پیش نیاید.
بنابراین اگر قرار باشد کشوری به صورت جدی با اقدامات روسیه در سوریه مخالفت کند در درجه نخست ترکیه و عربستان خواهند بود. این در حالی است که ترکیه چندی است مخالفت هایش را علنی کرده است که فعلا در سطح اعلامی است اما ممکن است وارد حوزه های عملی تری نیز بشود. موضع گیری ترکیه و احتمال واکنش هایی از سوی این کشور برای محدودسازی عملیات روس ها یا مقابله با آنها به روند تحولات در سوریه بستگی دارد. البته مقابله ترکیه با روسیه بعید به نظر می رسد چرا که این مسئله نیاز به حمایت‌های ناتو دارد و ناتو این مسئله را نخواهد پذیرفت. ضمن اینکه اساسا قدرت روسیه به گونه ای است که دولت ترکیه نمی تواند وارد مقابله نظامی شود.
در این میان ممکن است ترکیه تلاش هایی غیر مستقیم برای محدودسازی عملیات مسکو انجام دهد که در این خصوص واکنش های دولت روسیه از اهمیت بسزایی برخوردار است. باید ببینیم آیا دولت روسیه با توجه به تبعات و پیامدهایی که نسبت به آنها آگاهی دارد، حاضر است وارد یک درگیری ولو محدود با دولت ترکیه شود. در مورد بحران فعلی سوریه یک قدم اشتباه از سوی هر یک از کشورها می تواند دنیا را تا مرز یک جنگ جهانی گسترده پیش ببرد. هنوز زود است که بخواهیم راجع به عواقب و نتایج اقدام نظامی مسکو در سوریه صحبت کنیم زیرا نتایج این اقدام وابسته به آن است که در هر قدمی چه اتفاقی می افتد. در نتیجه در میان قدرت های منطقه ای و جهانی عمدتا مدعی اصلی این عملیات ترکیه خواهد بود و نه عربستان. کشورهای اروپایی نیز ضرورتی نمی بینند وارد چنین تقابلی شوند.
نتیجه گیری
روسیه زمان را برای ورود در صحنه نظامی خاورمیانه مناسب تشخیص داده و به خاطر جنایات داعش و تروریستهای منطقه، افکار عمومی در سطح جهان از روسیه تا خاورمیانه و غرب با این اقدام مخالفتی ندارد. فعلا اراده ای جدی برای مقابله نیز وجود ندارد و ضربات وارده بر تروریستها نیز موجب تشویق پوتین می شوند. در این میان عربستان و ترکیه تلاش خواهند کرد که راهی برای پاسخ به شکل غیر مستقیم بیابند. اینک پس از چهار سال اوضاع به گونه ای شده که دولت ترکیه به بازنده اصلی این بحران تبدیل شده و شرائط در داخل و خارج این کشور با ناامنی و حضور یک قدرت جهانی در مرزهای جنوبی مواجه شده است.
در عین حال به نظر می رسد که هنوز خیلی زود است که از نتایج جدی و روشن برای این رویداد سخن بگوییم. اما به احتمال زیاد در صورت موفقیت نسبی روسیه موضوع مذاکره به صورت جدی مطرح خواهد شد و اگر روسیه وارد مذاکره با طرف های غربی شود مسائلی چون بحران اوکراین و تحریمهای غرب را هم ممکن است در مذاکرات مطرح کند. لذا اینجاست که احتمالا مسئله سوریه می تواند به عاملی برای حل و فصل مسائل بین المللی روسیه تبدیل شود و مجموعه ای از ملاحظات در نظر گرفته شود. طبعا این به معنای باخت ایران نیست زیرا یک گزینه خطرناک برای ایران همیشه این بوده است که دولت سوریه شکست بخورد اما در صورتی که روسیه بتواند طرفهای بحران سوریه را به میز مذاکره بکشاند، یک بازی برد برد مطرح خواهد شد که منطق خاص خود را خواهد داشت و حضور ایران و قدرت چانه زنی در آنجا بسیار اهمیت خواهد یافت.
* دانشیار دانشگاه تهران
