مشكل اثبات اول ماه قمري حل شد

در مقاله‌اي كه توسط دكتر سيد محمد نوربخش و مهندس مهرداد رجبي براي «تابناك» ارسال شده آمده است:

از آنجايي که وحدت در دين اسلام بسيار مهم بوده و از جمله مواردي که سبب تقويت اين امر مي‌شود هماهنگي بين تقويم اسلامي، اعياد و ايام شرعي (عيد فطر، عيد قربان و شب‌هاي قدر) بين مسلمانان جهان است که نيازمند تشخيص صحيح اول ماه قمري مي‌باشد.
عمدتا بر اساس نظر علماي ديني شيعه و سني، تشخيص اول ماه قمري بر پايه رويت هلال ماه نو مي‌باشد که منجر به برخي مشکلات و سبب عدم هماهنگي در مورد روزهاي شرعي بين مسلمانان جهان شده است.

از جمله اين مشکلات:
1- رويت هلال اول ماه به علت کوچک بودن آن و ضرورت مشاهده‌اش قبل از غروب آفتاب تقريبا غيرممکن مي‌باشد.
2- بالاتر از عرض جغرافيايي 65 درجه شمالي و جنوبي که خورشيد ماه‌ها غروب نمي‌کند (مانند سوئد، دانمارک) رويت هلال ماه نو قبل از غروب آفتاب غيرممکن است.

در راستاي ارائه راهکارهايي مناسب جهت رفع مشکلات مذکور، پژوهشي پيرامون حرکات ظاهري ماه و خورشيد و برخي پديده‌هاي نجومي مربوط به آن مانند ماه گرفتگي و خورشيد گرفتگي، انجام شده است که در ادامه بيان مي‌گردد.

براي انجام اين پژوهش تيم تخصصي تشکيل شد و پس از مطالعه روي مسائل نجومي و فقهي و قرآني با لطف خدا راهي بر ما آشکار شد که براي اثبات اول ماه قمري نيازي به رويت هلال ماه در اول ماه قمري نداريم و ميتوانيم از روشهاي ديگري که بسيار دقيقتر هم هستند استفاده برد. پس از حصول نتيجه براي اطمينان از درستي کار، نتايج کار با تعداد بسيار زيادي از مراجع شيعه داخل و خارج از کشور در ميان گذاشته شد تا نظراتشان شنيده شود. خلاصه اين پژوهش در زير آورده شده است.

يافته‌هاي علمي:
همانطور که مي‌دانيم، ماه بطور متوسط در هر 52/29 روز يک بار به دور زمين مي‌گردد. که در طول اين مسير به واسطه گردش ماه به دور زمين، زاويه بازتاب نور خورشيد از سطح ماه به زمين تغيير نموده و در نتيجه ماه به شکلهاي مختلفي از جمله قرص کامل، قرص نيمه و هلال ديده مي‌شود.

امروزه با استفاده از مشاهدات نجومي دقيق و با تکنيک‌هاي پيشرفته‌اي مانند Lunar Laser Ranging ـ LLR ـ که با ارسال امواج ليزري به سطح ماه و دريافت امواج انعکاس يافته توسط منشورهاي مستقر در سطح ماه، مدار دقيق ماه و موقعيت مرکز جرم ماه در هر لحظه با خطايي کمتر از، حدود 5 سانتيمتر براي ما مشخص و معلوم مي‌شود. براين اساس، بدون در نظر گرفتن شکل ماه از سطح زمين، مي‌توان حرکت منظم ماه به دور زمين را مبناي يک تقويم قرار داد. چنين تقويمي که تقويم قمري نام دارد، تقريبا همانند تقويم‌هاي شمسي دقيق بوده و در بسياري از کشورهاي غير مسلمان جهان که اعياد مذهبي آن‌ها بر اساس تقويم قمري مي‌باشد، بدون هيچ گونه مشکلي به کار مي‌رود.

تقويم قمري اسلامي براساس حرکت ماه درمدار خود به دور خورشيد طراحي شده است؛ که با درنظر گرفتن تعاريف دقيق موجود در تقويم قمري واستفاده از تکنولوژي روز و ابزار مدرن در کنار فقه اسلامي، مي‌توان نسبت به رفع مشکلات ذکر شده اقدام نمود.

تعريف لحظه ماه نو وماه کامل:
چنانچه تصوير زمين و ماه وخورشيد را بصورت سه نقطه مادي بر روي يک صفحه شامل مدار حرکت زمين بدور خورشيد ( صفحه اکلپتيک ) در نظر بگيريم ؛ در هر گردش کامل ماه به دور زمين يا هر ماه قمري، دو بار تصوير اين سه نقطه روي صفحه مذکور در امتداد يک خط راست قرار مي‌گيرند. در اين دو حالت، چنانچه تصوير ماه نقطه مياني باشد، به اين لحظه ماه نو گفته مي‌شود. در اين لحظه چون هيچ نوري از سطح ماه به سمت زمين بازتابيده نمي‌شود، ماه از سطح زمين قابل رويت نخواهد بود. در حالت دوم، چنانچه تصوير زمين نقطه مياني را تشکيل دهد، به اين لحظه ماه کامل گفته مي‌شود. در اين لحظه، چون ماه تمامي نور تابيده شده از خورشيد به آن را به زمين بازمي تاباند، از سطح زمين به شکل قرص کامل ديده مي‌شود.

بنابراين زمان ماه نو يا ماه کامل را مي‌توان با در اختيار داشتن موقعيت دقيق زمين، ماه و خورشيد در فضا، دقيقا تعيين نمود (با خطايي کمتر از چند ثانيه).

1- ماه گرفتگي‌ها (خسوف) هميشه بدون استثناء وسط ماه قمري رخ مي‌دهد:
کاملا واضح است که ماه گرفتگي نيز در صورت واقع شدن سه جرم ماه، زمين و خورشيد بر روي يک خط راست در فضا رخ مي‌دهد، در اين حالت نيز با در نظر گرفتن شرط لازم براي وقوع ماه گرفتگي مي‌توان دريافت که اين پديده تنها در زمان ماه کامل رخ مي‌دهد. در نتيجه، وقوع ماه گرفتگي معياري کاملا آشکار براي به نيمه رسيدن طول ماه قمري مي‌باشد. بطوري که مدت ماه قمري را به دو قسمت کاملا مساوي مانند دو کفه مساوي ترازو تقسيم مي‌کند که اضافه شدن در يک طرف، باعث کم شدن در طرف ديگر مي‌شود و کم شدن يک طرف، اضافه شدن طرف ديگر را به همراه دارد. ماه در کاملترين حالت گرفتگي آن در محلي از کره زمين که ساعت 24:00 نيمه شب است قرار مي‌گيرد که در اين لحظه خاص ماه دقيقا نيمي از مسير خود را پيموده و در وسط طول ماه قمري قرار گرفته است.

سوره انشقاق آيه 17 الي22 قرآن کريم
وَ الَّيْلِ وَ مَا وَسَقَ(17) و به شب و آنچه فراگيرد
وَ الْقَمَرِ إِذَا اتَّسَقَ(18) و به ماه گاهى كه تمام شود
لَترَْكَبنُ‏َّ طَبَقًا عَن طَبَقٍ (19) كه هر آينه سوار گرديد پشتى بر پشتى (طبقه‏اى پس از طبقه‏اى)
امروز ميتوانيم بگوييم از مصاديق آيه اين است: که در زمان ماه گرفتگي ما در حاليکه سوار بر زمين هستيم زمين، ماه را همانند طبقي بر طبقي مي‌پوشاند که هيج نوري از خورشيد به ماه نمي‌رسد وماه کاملا تاريک ديده ميشود)

سوره مدثر آيه 32 الي 35 قرآن کريم.
كلاََّ وَ الْقَمَرِ(32) سوگند به ماه.
وَ الَّيْلِ إِذْ أَدْبَرَ(33) سوگند به شب هنگامي که روبگرداند. (امروز ميتوانيم بگوييم از مصاديق آيه اين است که از وقتي که ماه گرفتگي به حد کامل رسيد و دقيقا 24 نيمه شب است و آن لحظه، زماني است که شب نصف مي‌شود و يا به همان عبارت قرآن شب رو برگرداند)
وَ الصُّبْحِ إِذَا أَسْفَرَ(34) سوگند بامدادان هنگامي که بدرخشد.( امروز ميتوانيم بگوييم از مصاديق آيه اين است که ماه گرفتگي حدودا 2 ساعت بعد از نيمه شب تمام مي‌شود يعني ساعت 2 صبح که ماه گرفتگي تمام شده و ماه درخشش خود را شروع مي‌کند)
إِنهََّا لَاحْدَى الْكُبرَِ(35) اين يکي از بزرگترين نشانه هاست

2 – خورشيد گرفتگي: تمام خورشيد گرفتگي‌ها آخرين روز ماه قمري است.
چنانچه زمين، ماه و خورشيد در فضاي سه بعدي (در امتداد يک خط راست قرار گيرند، ماه مانع رسيدن نور کامل خورشيد به قسمت‌هايي از کره زمين مي‌شود و به عبارت ديگر سايه ماه بر روي زمين خواهد افتاد که به آن خورشيد گرفتگي گفته مي‌شود. به دليل وجود زاويه‌اي در حدود 5 درجه، بين صفحه مداري حرکت زمين به دور خورشيد و صفحه مداري حرکت ماه به دور زمين، هم راستا شدن سه جرم مذکور در فضا، در ابتدا و وسط هر ماه قمري اتفاق نمي‌افتد، به عبارت ديگر هم راستا شدن تصوير اين سه جرم در صفحه اکلپتيک، شرط کافي براي وقوع خورشيد گرفتگي يا ماه گرفتگي نمي‌باشد، بلکه شرط مذکور، شرط لازم براي وقوع اين پديده‌هاي نجومي است. در صورت وقوع خورشيد گرفتگي در هر قسمت از کره زمين، مي‌توان روز اول ماه قمري جديد را تعيين کرد.

آخرين لحظه خورشيد گرفتگي، اولين لحظه ماه جديد است. و اين لحظه زماني است که، ماه از خورشيد جدا شده و خورشيد تاريک تبديل به خورشيد تابان مي‌شود. که بلافاصله خورشيد و ماه با هم در حال غروب کردن مي‌باشند. اين لحظه، اولين لحظه ماه قمري جديد است و اين محل مرز ماه جديد و ماه قديم است.

بنابراين اگر در مکاني خورشيدگرفتگي رخ دهد بسادگي مي‌توان استنباط کرد غروب آن روز براي تمام نقاط غرب نقطه مذکور، شب اول ماه قمري مي‌باشد و يا اگر در مکاني ماه گرفتگي رخ دهد آن شب براي تمامي نقاط از نقطه شروع ماه گرفتگي، وسط ماه قمري خواهد بود.

در نتيجه براي يافتن اول ماه قمري کافي است پيدا کنيم در لحظه هم امتداد شدن اين سه جرم آسماني، خورشيد در کجاي کره زمين در حال غروب کردن مي‌باشد. با اين شيوه براي تمامي نقاط غرب نقطه مذکور، آن شب، شب اول و فرداي آن روز، روز اول ماه قمري خواهد بود. به عبارتي هرگز فاصله زماني عيد فطر در هر دو نقطه مرزي روي زمين بيش از 24 ساعت نخواهد بود.

مطالعات انجام شده ما بر روي حرکت ماه، خورشيد، کسوف و خسوف که در صد سال گذشته اتفاق افتاده و پيش بيني‌هاي 50 سال آينده، نشان ميدهند که کسوف و خسوف هم چنانکه محققين ديگر ابرازکرده‌اند دقيقا در اول و وسط ماه قمري اتفاق مي‌افتد. اگرچه اين موضوع کشف جديدي نيست ولي براي اطمينان بيشتر جداگانه توسط اين گروه مورد بررسي قرار گرفت و همچنين متوجه شديم در اين 150 سال، 10 ماه متفاوت وجود دارد که أخر ماه قمري قبل، خورشيد گرفتگي، و وسط ماه قمري ماه گرفتگي و آخر ماه هم خورشيد گرفتگي بوقوع پيوسته است.

اگر رويت هلال ماه براي تشخيص اول ماه قمري ملاک قرار گيرد، ممکن است روز دوم ماه قمري به حساب اول ماه قمري گذاشته شود در اين حالت اگر با رويت ماه کامل در وسط ماه قمري، يا اتفاق افتادن ماه گرفتگي بر ما يقين حاصل شود که در تشخيص روزهاي ماه قمري اشتباه کرده و وسط ماه قمري را يک روز زودتر و يا ديرتر برآورد کرده ايم، آيا بايد بر اساس اشتباه انجام شده اين ماه قمري را به پايان بريم يا اشتباه را تصحيح کنيم؟ تصور کنيد شب‌هاي قدر و عيد فطر و عيد قربان کدام خواهد بود؟
بنابراين رويت هلال ماه بعنوان راه قطعي در تشخيص اول ماه قمري کافي نمي‌باشد.

نمونه عيني:
چهارشنبه 31 تير ماه 1388 در ايران خورشيد گرفتگي داشتيم؛ بنابراين پنجشنبه 1 مرداد ماه 1388 اول شعبان بوده است.
پنجشنبه 15 مرداد ماه 1388 ساعت 4:34 بامداد در ايران ماه گرفتگي اتفاق خواهد افتاد؛ بنا بر اين روز پنجشنبه نيمه شعبان خواهد بود.




 
خداوند امروز به ما فهم استفاده از آيات ماه گرفتگي و خورشيد گرفتگي را براي اثبات اول ماه قمري عطا کرده است.

سوره بقره آيه 106
مَا نَنسَخْ مِنْ ءَايَةٍ أَوْ نُنسِهَا نَأْتِ بخَِيرٍْ مِّنهَْا أَوْ مِثْلِهَا أَ لَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ عَلىَ‏ كلُ‏ِّ شىَ‏ْءٍ قَدِيرٌ(106)
هر آيه‌اي را که منسوخ يا متروک کنيم بهتر از آن يا مانند آن بياوريم مگر نمي‌داني که خداوند برهمه چيز قادر است.
اگر ما برهاني محکمتر و روشي بهتر و دقيقتر براي يافتن اول ماه قمري داريم دليلي ندارد آنچه گذشتگان مي‌کرده‌اند ما هم تکرار کنيم ما مسئول اعمال خود هستيم و آنها هم مسئول اعمال خويش بوده‌اند.

سوره بقره آيه 134 و 141 قرآن کريم مي‌فرمايد:
تِلْكَ أُمَّةٌ قَدْ خَلَتْ لَهَا مَا كَسَبَتْ وَ لَكُم مَّا كَسَبْتُمْ وَ لَا تُسَْلُونَ عَمَّا كاَنُواْ يَعْمَلُونَ(134)
آنها امتي بودند که در گذشتند و اعمالشان از آن خودشان است و اعمال شما از آن خودتان است. از شما نمي‌پرسند آنها چه کردند – تِلْكَ أُمَّةٌ قَدْ خَلَتْ لَهَا مَا كَسَبَتْ وَ لَكُم مَّا كَسَبْتُمْ وَ لَا تُسَْلُونَ عَمَّا كاَنُواْ يَعْمَلُونَ (141) آنهاي امتي بودند که در گذشتند و آنچه کرده‌اند براي خودشان است و آنچه شما کرده ايد براي خودتان است و شما مسئول اعمال آنها نخواهيد بود.

و سوره شمس آيه 1 الي 4 قرآن کريم
وَ الشَّمْسِ وَ ضحَُئهَا(1) سوگند به خورشيد و نمايان شدن آن
( امروز ميتوانيم بگوييم از مصاديق آيه است که: اولين ساعت خورشيد گرفتگي در محلي است که در آن محل صبح است که بلافاصله بعد از طلوع خورشيد، گرفتگي شروع مي‌شود که معمولا بعد از چند دقيقه گرفتگي طول مي‌کشد و بعد آن خورشيد نمايان مي‌شود و نور خودش را شروع به تابيدن مي‌کند)
وَ الْقَمَرِ إِذَا تَلَئهَا(2) سوگند به ماه که پس از آن سربرآورد ( امروز ميتوانيم بگوييم از مصاديق آيه است که: بعد از اتمام خورشيد گرفتگي، ماه بدون اينکه ذره‌اي از نورخورشيد را کم کند در کنار خورشيد سربرمي آورد)

وَ النهََّارِ إِذَا جَلَّئهَا(3) سوگند به روز آنگاه که آن را روشن کند ( امروز ميتوانيم بگوييم از مصاديق آيه است که: آخرين لحظه خورشيد گرفتگي درنقطه‌اي از زمين هنگام غروب آفتاب و درست چند لحظه مانده به غروب آفتاب، خورشيد گرفتگي تمام مي‌شود بطوري که خورشيد از ماه جدا شده و خورشيد تابان مي‌درخشد و در همين لحظه است که خورشيد و ماه در کنار هم و متصل به هم بدون اينکه ذره‌اي از نور خورشيد را کم کند نمايان مي‌شود)
وَ الَّيْلِ إِذَا يَغْشَئهَا(4) سوگند به شب آنگاه که آنرا بپوشاند. ( امروز ميتوانيم بگوييم از مصاديق آيه است که: بعد از اين مرحله است که غروب خورشيد فرا مي‌رسد و ماه هم پشت سر آن غروب مي‌کند و بعد آن شب است که روي خورشيد ماه را مي‌پوشاند)

سوره فصّلت آيه 37 قرآن کريم ( سجده واجب )
وَ مِنْ ءَايَتِهِ الَّيْلُ وَ النَّهَارُ وَ الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ لَا تَسْجُدُواْ لِلشَّمْسِ وَ لَا لِلْقَمَرِ وَ اسْجُدُواْ لِلَّهِ الَّذِى خَلَقَهُنَّ إِن كُنتُمْ إِيَّاهُ تَعْبُدُونَ(37) از نشانه‌هاي قدرت او شب و روز و خورشيد و ماه است به خورشيد و ماه سجده نکنيد به خدايي که آنها را آفريده است سجده کنيد. اگر او را مي‌پرستيد.
آنچه از تاريخ به ما رسيده اين است که در زمان قديم لحظه خورشيد گرفتگي و ماه گرفتگي مردم به خورشيد و ماه سجده مي‌کردند ولي خدا در اين آيه به مردم امر فرموده: به خورشيد و ماه سجده نکنيد بر من که خورشيد و ماه را با نظم بسيار دقيقي آفريده ام سجده کنيد)

نتيجه گيري: خداي بزرگ دو نشانه بسيار قوي قرار داده که ما هر ساله بر آن نماز آيات مي‌خوانيم و دليل آيه بودن و نشانه بودن آن اينکه «من روز روشن را تاريک مي‌کنم و ماه درخشان شب را تاريک مي‌کنم که مي‌خواهم نشاني بدهم که ماه قمري به پايان رسيده و يا ماه قمري به نيمه راه رسيده اگر محاسبه کرديد بياييد محاسبه خود را با نشانه من مقايسه کنيد و خودتان را ميزان کنيد.»
براساس مطالعات اين گروه پژوهشي دستگاهي در حال ساخت داريم که داراي توانايي‌هاي زير مي‌باشد.

ـ نمايش موقعيت لحظه به لحظه ماه و خورشيد در آسمان بصورت زنده براي تمامي نقاط کره زمين
ـ محاسبه ساعت منطقه‌اي تمام نقاط جهان بر اساس طول و عرض جغرافيايي
ـ محاسبه اوقات نماز براي تمامي نقاط جهان بر اساس سيستم شيعي و سني و اعلان آن به صورت اذان در زمان مربوطه

ـ محاسبه و نمايش جهت قبله براي تمامي نقاط جهان و محاسبه فاصله آن نقاط با مکه
ـ تقويم خورشيدي و ميلادي و قمري و تبديل آنها به يکديگر براي تمامي نقاط و کشورهاي جهان و نشان دادن مناسبت‌هاي هر روز با توجه به قوميت، فرهنگ و زبان مردم آن منطقه
ـ محاسبه و نمايش خورشيد گرفتگي و ماه گرفتگي براي تمامي نقاط جهان
ـ اين دستگاه داراي موقعيت ياب ماهواره‌اي جهت يافتن طول عرض جغرافيايي و ارتفاع محل و زمان مي‌باشد که بطور اتوماتيک بدون دخالت مصرف کننده مي‌باشد.

اين دستگاه در اندازه‌هاي کوچک که خود يک گوشي تلفن همراه است و بزرگتر در حد تابلوي قابل نصب در منازل و مساجد و تابلوهاي بسيار بزرگ براي ميادين شهرها که بطور زنده موقعيت ماه و خورشيد را در آسمان نشان مي‌دهد که در واقع يک ساعت نجومي مي‌باشد.
بديهي است طراحي و ساخت اين دستگاهها به ويژه گوشي تلفن همراه آن کار ساده‌اي نيست. براي انجام اين مهم تيم تخصصي از متخصصان ايراني داخل و خارج از کشور تشکيل داده ايم که پس از ماهها مطالعه و انجام طراحي‌هاي اوليه تصميم به اجراي اين پروژه در کشور ايران گرفته شده است. از همه خيرين و کساني که مايل به سرمايه گذاري مالي و علمي در انجام اين پروژه مي‌باشند دعوت به همکاري ميشود.

مجريان پروژه:
دکتر سيد محمد نوربخش
مهندس مهرداد رجبي


مشاوران و ديگر محققان پروژه:
1- دانشگاه نيويورک آمريکا - پروفسور شايسته اسماعيلي عضو انجمن اطلاعات ماهواره‌اي و جوي نواء-کرست بعنوان مشاور و برنامه نويس ساعت نجومي
2- دانشگاه ارواين آمريکا - پروفسور سروش سروشيان عضو انجمن هوا و فضاي ناسا و نواء و رئيس مرکز مطالعات جوي دانشگاه بعنوان مشاور و هدايت پروژه

3- دانشگاه خواجه نصير تهران - مهندس مهدي نيک خو استاد ژئودزي بعنوان برنامه نويس و طراح پروژه
4- دانشگاه شهيد رجائي تهران - مهندس احمد ميرقاسم پور استاد نجوم ژئودزي بعنوان برنامه نويس و طراح پروژه

5- دانشگاه تهران - دکتر اميرمسعود عباسي سرپرست مرکز تقويم ژئوفيزيک دانشگاه تهران همکاري در فرمول اوقات شرعي شيعه
6- دانشگاه ملک عبدالعزيز رياض عربستان سعودي- دکتر فياض الهرگان سرپرست مرکز تقويم عربستان سعودي همکاري در فرمول اوقات شرعي اهل تسنن.

7- دانشگاه نيوجرسي آمريکا - دکتر احمد شهدائي استاد دانشگاه بعنوان مشاور طراحي و ساخت و توليد دستگاه
8- دانشگاه اشتودگارت آلمان و تهران - دکتر محمد علي شريفي معاونت گروه مهندسي ژئودزي متخصص گيرنده ماهواره‌اي GPS بعنوان مشاور پروژه

9- دانشگاه دلف هلند و اصفهان- دکتر عليرضا اميري متخصص گيرنده ماهواره‌اي GPS بعنوان مشاور پروژه
10- دانشگاه خواجه نصير تهران- دکتر مسعود مشهدي حسينعلي مدير گروه ژئودزي و متخصص پردازش اطلاعات ماهواره‌اي بعنوان مشاور پروژه