با خشك شدن تالاب هامون، معيشت مردم پنج شهر شمال استان سيستان و بلوچستان كه وابسته به حيات تالاب بوده؛ به مخاطره افتاده است. طرح‌هاي دولت‌ها براي توسعه كشاورزي يا ايجاد بازارچه‌هاي مرزي هم به دلايل مختلف چنان كه انتظار مي‌رفته موفق نبوده‌اند. حالا چشم مردم سيستان به بازنگري در سياست‌هاي توسعه است به نحوي كه اين‌بار طرح‌هايي واقع‌بينانه و منطبق با فرهنگ حاكم بر منطقه و با مشاركت مردم اجرا شوند بلكه بتوان از رهگذر اجراي آنها وضعيت سيستان را بهبود داد. دانشگاه زابل يكي از نهادهاي موثر در شمال استان به شمار مي‌رود كه برخي طرح‌ها را به صورت آزمايشي در دستور كار قرار داده تا بتواند بر بهبود اقتصاد خانواده‌هاي پنج شهر شمال استان اثر مثبت بگذارد. اين طرح‌ها چه سرنوشتي پيدا كردهاند؟ آيا دانشگاه چنان كه مسوولانش مطرح كردهاند طرح‌هايش واقع‌بينانه و عملياتي است؟ و آيا درباره آثار آنها ارزيابي صورت مي‌گيرد؟ درباره اين پرسش‌ها و موارد مرتبط به همين موضوع با موسي بهلولي، رييس دانشگاه زابل كه دكتراي بيوفيزيك دارد گفت‌وگو كرده‌ايم.
مردم سيستان در شرايط دشوار اقتصادي به سر مي‌برند و همين شرايط سخت موجب شده برخي از آنها قيد زندگي در سيستان را بزنند و به شهرهاي ديگر مهاجرت كنند. دانشگاه زابل به عنوان يكي از نهادهاي موثر در شمال استان چه برنامه‌اي براي كاستن از مشكلات موجود دارد. قبلا از اجراي طرح‌هايي مانند ارايه الگوي كشت جايگزين به كشاورزان صحبت شده بود. اين طرح چقدر اجرايي شد؟
همان‌طور كه اشاره كرديد ما از گذشته طرح‌هاي پژوهشي مختلفي را در زمينه‌هاي تخصصي دانشگاه آغاز كرده‌ايم. يكي‌شان به بحث كشت جايگزين مربوط است كه درباره آن توضيح مي‌دهم. قبل از آن بايد بگويم كه امسال با توجه به سياست وزارت علوم مبني بر ماموريت‌گرا كردن دانشگاه‌ها، ما هسته‌هاي پژوهشي متعددي را تشكيل داده‌ايم.
هسته‌هاي پژوهشي مبتني بر پتانسيل‌هاي منطقه سيستان و امكانات و توان علمي دانشگاه زابل شكل گرفته‌اند. قصد داريم چند طرح را به صورت جدي تا مرحله اجراي آزمايشي دنبال كنيم تا پس از ارزيابي نتايج‌شان، مردم در اجراي‌شان مشاركت كنند. صنايع كوچك در شهرهاي سيستان مي‌تواند موتور محركه توسعه باشند و مردم با توان خودشان كسب و كارهاي جديد راه‌اندازي كنند.
هسته‌هاي پژوهشي مورد اشاره شما در چه حوزه‌هايي شكل گرفته‌اند و فعاليت‌شان در چه مرحله‌اي است؟
منطقه سيستان در زمينه دامپروري، كشاورزي، انرژي‌هاي تجديدپذير و تبادلات مرزي از پتانسيل‌هاي مناسبي برخور‌دار است. بنابراين اگر طرحي هم براي توسعه شهرهاي شمال استان تهيه مي‌شود بايد مبتني بر پتانسيل‌هاي منطقه باشد. دانشگاه زابل در برخي از اين رشته‌ها مانند كشاورزي، آب و خاك و... داراي نيروهاي علمي متعددي است و بايد از توان آنها در عرصه عمومي استفاده شود.
هسته‌هاي پژوهشي با حضور نيروهاي هيات علمي با موضوعاتي چون زيتون، مديريت منابع آب، تغيير اقليم و ريزگردها، پرورش شتر، انرژي‌هاي تجديدپذير، بازاريابي و تبادلات مرزي و گردشگري و سيستان‌شناسي تشكيل شده و جلسات متعددي هم برگزار كردهاند. مثلا درباره تبخير آب همكاران ما تجربه‌هاي علمي كشورهاي ديگر را بررسي كردهاند و به طور مشخص تجربه ايالت كاليفرنيا در امريكا رصد مي‌شود تا ببينيم طرح‌هاي‌شان چقدر نتيجه بخش بوده است يا مثلا تغيير الگوي كشت در منطقه سيستان از زراعي به باغي آن هم مبتني بر محصولات «كم آب‌بر» يكي از طرح‌هاي جدي ما است.
براي اين كار از گذشته تكثير نهال زيتون را شروع كرده بوديم. به صورت آزمايشي يك دستگاه روغن‌گيري هم تهيه شد تا بتوانيم به صورت محدود روغن‌گيري را انجام دهيم. اخيرا هم روش‌هاي كم هزينه پرورش نهال زيتون در تابستان، بررسي شد و همكاران ما چند روش را طراحي كردهاند كه بتوانيم نهال زيتون را تكثير كنيم. در نهايت هدف ما اين است كه از دل اين هسته‌هاي پژوهشي حدود ١٠ طرح عملي تدوين شود.
اين طرح‌ها پس از تدوين چه سرنوشتي پيدا مي‌كنند؟
ما اميدواريم بتوانيم با حمايت معاونت علمي رياست‌جمهوري اين طرح‌ها را عملياتي كنيم. برخي‌شان به صورت آزمايشي از سوي دانشگاه اجرايي مي‌شوند تا براي مردم مدل‌سازي مناسب انجام شود و برخي ديگر طرح‌هاي بلندمدت هستند كه اجراي‌شان زمانبر است. فعلا ما تمركزمان روي طرح‌هايي است كه بتوان ظرف مدت معيني اجراي آزمايشي آنها را آغاز كرد. اجراي طرح‌هاي آزمايشي كشت و اسانس‌گيري از گياهان دارويي، اصلاح و تغيير الگوي كشت، ترويج كشت‌هاي گلخانه‌اي از جمله اين طرح‌هاست. مثلا طرح اسانس‌گيري گياهان دارويي مي‌تواند اميد بخش باشد.
تاكنون بارها طرح‌هاي مختلفي براي توسعه استان سيستان و بلوچستان تهيه شده و هر كدام هم بي‌نتيجه مانده است. به نظر مي‌رسد يكي از دلايل ناكامي اين طرح‌ها به فقدان رابطه منطقي ميان برنامه‌ريزان و جامعه محلي باز مي‌گردد. شما براي ايجاد ارتباط موثر ميان دانشگاه و مردم چه راهبردي داريد؟
ما با جامعه محلي ارتباط مستقيم ايجاد مي‌كنيم. همين الان تيم‌هايي داريم كه به روستاها مي‌روند و با مردم صحبت مي‌كنند. در روزهاي گذشته مسوولان خانه‌هاي كشاورز و معتمدان را به يك جلسه هم‌انديشي دعوت كرديم و درباره بسياري از اين طرح‌ها حرف زديم و معتمدان محلي هم استقبال كردند.
در دو، سه هفته آينده دوباره يك جمع هزار‌نفره از مردم را هم دور هم جمع مي‌كنيم. هدف از اين جلسات اين است كه ارتباط‌مان با مردم حفظ شود. وقتي مردم مسائل شان را مطرح مي‌كنند اعضاي هيات علمي دانشگاه هم دقيق‌تر از خواسته‌ها و ديدگاه‌هاي مردم مطلع مي‌شوند. هدف اين است كه اعضاي هيات علمي دانشگاه صداي مردم را بشنوند و مسائل را تشخيص دهند. مردم دغدغه‌شان اين است كه صداي‌شان شنيده شود.
در همه جاي دنيا توجه به دانش بومي اهميت دارد. ما هم با شما موافقيم كه اگر نقش مردم در طرح‌هاي توسعه سيستان و بلوچستان جدي گرفته مي‌شد احتمال موفقيت اين طرح افزايش مي‌يافت. الان هم مردم و معتمدان محلي از ما انتظار دارند دانشگاه دفاتري را براي ارتباط با آنها ايجاد كند كه بايد به يك مدل مناسب و قابل اجرا در اين زمينه دست پيدا كنيم.
جزيره‌اي عمل كردن و كارهاي موازي يكي از مهم‌ترين مشكلات طرح‌هاي توسعه در كشور و استان سيستان و بلوچستان است. چقدر با ساير ادارات زابل هماهنگي داريد؟
براي اينكه مشكل را حل كنيم بايد با مسوولان جلسات مستمر داشته باشيم. رويكرد ما هم همين است. مثلا به مديركل محيط زيست، منابع طبيعي و جهاد كشاورزي پيشنهاد داده‌ايم كه با هسته‌هاي پژوهشي ما جلسه مشترك داشته باشند تا آنها هم ديدگاه‌هاي‌شان را اعلام كنند. در كنفرانس‌هاي علمي هم رويكرد ما همين است كه هم مردم و هم مسوولان محلي حضور داشته باشند تا فاصله ميان دانشگاه و بدنه اجرايي و عموم مردم كم شود.
گام بعدي‌تان براي اجرايي كردن طرح‌هايي كه نام برديد؛ چيست؟
دانشگاه گام اول را بر مي‌دارد و بعد بايد مردم را وارد اين حوزه كنيم. يعني بايد شركت‌هاي كوچك مردمي شكل بگيرد و اقتصاد خرد تقويت شود. براي خودمان اين ماموريت را تعريف كرده‌ايم كه مطالعه اوليه را انجام دهيم و در مقياس كوچك برخي طرح‌ها را اجرايي كنيم. برخي از اين كارها از نظر خود مردم هم قابليت اجراي زيادي دارند.
مثلا هم مطالعات ما و هم دانش بومي هر دو بر اين نكته صحه مي‌گذارند كه مي‌توانيم در پرورش دام موفق باشيم. افغانستان انبوه شتر دارد و در پاكستان انبوه بز و گوسفند وجود دارد. اگر پس از تكميل مطالعه اوليه بتوانيم واردات و پرورش دام را اجرايي كنيم مي‌توان اميدوار بود كه گام بلندي براي تامين معيشت مردم منطقه برداشته مي‌شود. البته اين طرح ملاحظاتي مانند قرنطينه و مسائل بهداشتي هم دارد كه بايد زمينه‌اش فراهم شود.
هزينه اين طرح‌ها از رديف بودجه‌هاي پژوهشي دانشگاه تامين مي‌شود؟
بله، بسياري از كارها از محل رديف بودجه پژوهشي انجام مي‌شود. اما اجرايي كردن برخي طرح‌هاي هزينه‌بر از اين محل ممكن نيست و كفاف اين كار را نمي‌دهد.
بودجه پژوهشي شما چقدر است. در گزارش مالي خزانه‌داري كل رديف بودجه‌اي با عنوان «هزينه‌هاي اجتنابناپذير» هم وجود دارد كه در سال جديد نزديك به سه ميليارد تومان به دانشگاه شما اختصاص يافته، اين پول در كجا هزينه مي‌شود؟
آن بودجه بخش هزينه‌هاي اجتنابناپذير هم كه نامش روشن است براي مشكلاتي است كه ما پيش‌بيني نكرده‌ايم مثل مشكلات سلف سرويس يا نيازهاي جاري هزينه مي‌شود. اما بودجه پژوهشي دانشگاه حدود هشت ميليارد تومان است.
بخشي از بودجه پژوهشي صرف توليد مقالات و پژوهش‌هاي علمي مي‌شود و بخش ديگري هم صرف طرح‌هاي مطالعاتي كه براي توسعه منطقه سيستان مد نظر داريم. اما باز هم تاكيد مي‌كنم اجرايي كردن طرح‌هايي مانند اسانس‌گيري از گياهان دارويي يا صنايع تبديلي ديگر كه مشوق مردم باشد نيازمند بودجه‌هاي حمايتي دولت است.
طرح‌هاي شما به طور دقيق ارزيابي مي‌شوند كه جنبه تشريفاتي پيدا نكنند؟ گفته مي‌شود دانشگاه كارهاي پژوهشي‌اش كيفيت ندارد؟
پايش طرح‌ها بر اساس متر و معيار علمي انجام مي‌شود. نمي‌شود بدون مستندات حرف زد. ما الان با ٢٧ دانشگاه خارجي پروژه مشترك همكاري داريم. نمي‌شود همين طوري ادعايي را مطرح كرد. اثرگذاري براي ما اهميت دارد. مثلا در طرح زيتون ما تجربه موفقي داشته‌ايم و الان در روستاها بسياري از روستاييان نه تنها با طرح دانشگاه آشنا هستند بلكه متقاضي كاشت زيتون هم هستند.
كارشناسان نصب دستگاه‌هاي بسته‌بندي چاي ترش هم قرار است به منطقه بيايند، باز هم مردم را دعوت خواهيم كرد تا زمينه كشت چاي ترش و به ليمو و... ترويج شود. براي بحث‌هاي ترويجي ما خودمان گام اول را بر مي‌داريم. چنان كه پارسال اعلام كرديم هر كسي محصول زيتون دارد ما مي‌خريم. درباره گياهان دارويي هم مي‌خواهيم گام اول را‌برداريم و محصولات را بخريم. دستگاه زيتون را سازمان مديريت كمك كرد. اگر براي خريد دستگاه اسانس‌گيري هم كمك شويم مي‌توانيم گام اول شكل‌گيري كسب و كارهاي كوچك را‌برداريم.
با تمام اين احوال قبول داريد وقت تنگ است. به نظر مي‌رسد اگر دانشگاه زابل و بقيه نهادها قرار است براي برون رفت از وضع موجود كاري كنند وقتش همين حالا است؟
بله، ما نه تنها به بحران رسيده‌ايم بلكه شرايط‌مان فوق بحراني است. ما شبانه‌روزي داريم كار مي‌كنيم كه حداقلي از حس اميد را ايجاد كنيم. مشكل ما در سيستان اين است كه مردم قطع اميد كردهاند و شرايط اجتماعي نامناسبي را تجربه مي‌كنيم. براي احياي اميد مردم هر كاري بتوانيم انجام مي‌دهيم. الان مدت‌هاست كه وسايل دانشگاه و تانكرهاي‌مان دارند در روستاها آبرساني مي‌كنند. بالاخره شرايط سيستان طوري است كه نمي‌شود دست روي دست گذاشت.
گفت‌وگو از: امين شول سيرجاني
این گفت‌وگو نخستین بار در روزنامه اعتماد منتشر شده است.
