در ۲۰ روز اخیر، ۱۰ میلیارد مترمکعب آب وارد خوزستان شده است
میزگرد علمی درباره بزرگ‌ترین سیلاب خوزستان طی دهه‌های اخیر و جنبه‌های مختلف آن با حضور تعدادی از استادان دانشگاه شهید چمران اهواز برگزار شد.
حدود 20 روز از سیل خوزستان در سال جدید می‌گذرد. کارون، کرخه و دز طغیان کرده و با غرقاب کردن دشت‌های خوزستان، حالا در اطراف اهواز به هم پیوسته‌اند. آنطور که کارشناسان می‌گویند در این مدت 10 میلیارد مترمکعب سیلاب وارد خوزستان شده، این در حالی است که کل آورد پارسال این استان 13 میلیارد مترمکعب بوده است. ستاد بحران خوزستان از زیر آب رفتن 105 روستا و هشدار تخلیه به 250 روستا و هفت شهر تاکنون خبر داده است. غرب اهواز نیز در معرض سیلاب است.
ایرنا درباره بزرگ‌ترین سیلاب خوزستان طی دهه‌های اخیر و پرسش‌های مختلف پیرامون آن، میزگرد علمی با حضور تعدادی از استادان دانشگاه شهید چمران اهواز در سالن جلسات این دانشگاه، برگزار کرده است که مشروح آن در پی می‌آید:
سیل و دستکاری بشری
عضو هیأت علمی دانشکده علوم آب دانشگاه شهید چمران اهواز، علت وقوع سیلاب اخیر در خوزستان را دستکاری‌های انسانی وسیع در مسیر رودخانه‌ها دانست و گفت: بارش‌های امسال بی‌سابقه نبوده، اما سیلاب امسال استثنایی و از نوع مصنوعی است.
علی محمد آخوندعلی با اشاره به نظریاتی که درباره رخداد بارندگی و سیلاب مطرح شده است توضیح داد: دیدگاه‌های مختلفی وجود دارد درباره اینکه این اتفاقات برای نخستین بار رخ داده و بسیار نادر است، آنچه مسلم است بارش‌هایی که رخ داده تکرار پذیر بوده، اما طغیان رودخانه‌ها است که استثنایی و نتیجه دستکاری است، به این معنی که سیلاب‌ها از نوع مصنوعی است.
وی افزود: قرائنی داریم که در 100 سال گذشته این رویدادها اتفاق افتاده، به طور مثال شواهدی داریم که نشان می‌دهد تراز رودخانه دز از شرایط فعلی (سه هزار و 200 مترمکعب برثانیه) بالاتر رفته و این مسأله در عکسی قدیمی از پل باستانی دزفول که 100 سال پیش توسط یک عکاس دزفولی گرفته شده مشخص است، در ایستگاه تله زنگ نیز تا 6 هزار مترمکعب برثانیه ثبت شده است.
به گفته وی بر اساس آمار 60 تا 70 سالهای که وجود دارد، دوره بازگشت یک هزار ساله قابل اعتماد نیست زیرا به‌دلیل تطویل آمار، دوره‌های برگشت معنی‌دار نیستند. آخوندعلی اظهار داشت: در سالهای گذشته با تغییر شرایط حوضه‌ها از طبیعی به حوضه‌های شهری مواجه بودیم، که به‌دلیل دستکاری‌های شدیدی است که در حوضه‌ها صورت گرفته، شهرهای کوچکی که اکنون زیر آب می‌روند در اصل در دره‌ها، مسیرها و مسیل‌های سیلاب ساخت و ساز کرده‌اند یا تحت تأثیر جریانی هستند که از بالادست سرازیر می‌شود.
وی افزود: در گذشته بدون اینکه سدی ساخته شده باشد، رواناب‌ها وارد دشت می‌شد، مثلاً در کرخه به هورالعظیم که 130 هزار هکتار وسعت داشت می‌ریخت، اما اکنون هور به وسیله دایک مرزی جداسازی شده و یک سوم آن برای ایران است، این در حالی است که این دایک نباید ساخته می‌شد و برای داشتن جاده در مرز باید پل می‌ساختند.
عضو گروه هیدرولوژی و منابع آب دانشکده علوم آب، اضافه کرد: هورالعظیم یک ظرفیت و مخزن طبیعی بود که قبل از ساختن سد روی رودخانه کرخه، رواناب‌ها و جریان‌های سیلابی را می‌توانست کنترل کند، در حالی که اکنون ده‌ها شهر کوچک و بزرگ در پایین دست کرخه ساخته شده که هر کدام برای حفاظت از خود سیل بند ساخته و در نتیجه باعث تغییر مسیر سیلاب شده‌اند.
وی پارک «جزیره شادی» در اهواز را نمونه‌ای از دستکاری انسانی در رودخانه‌های استان دانست و گفت: کارشناسان آب از 35 سال پیش با وجود این جزیره مخالف بوده و اصرار بر لایروبی و برداشتن آن داشتند، اما مسأله این است که امثال این دستکاری‌ها در رودخانه‌ها، سواحل و سیلاب دشت‌های استان را بسیار مشاهده می‌کنیم.
آخوندعلی افزود: رودخانه کارون در اهواز در سال 1347 سیلاب 6 هزار و 700 مترمکعب برثانیه را عبور داد، اگر چه شهر دچار آبگرفتگی شد.
پیوند بی‌سابقه رودها
آخوندعلی همچنین اتصال رودخانه‌های استان به یکدیگر را اتفاقی بی‌سابقه دانست و اظهار داشت: کرخه در حال سرریز کردن به رودخانه‌های کارون و دز است که در40 سال اخیر تاکنون چنین اتفاقی رخ نداده که سیلاب کرخه جاده شوش به اهواز را در سه چهار نقطه قطع کند. وی با اشاره به وقوع سیلاب در محله عین 2 اهواز به‌دلیل سرریز کانال سلمان اظهار داشت: کانال‌های موسوم به چمران و سلمان که در زمان جنگ برای رهاسازی آب زیر پای دشمن ساخته شده بودند، باید بعد از جنگ برچیده می‌شدند. این استاد دانشگاه با بیان اینکه پخش سیلاب به‌دلیل دستکاری‌های انسانی در مسیر رودخانه‌ها تغییر کرده، تأکید کرد: بعد از سرریز رودخانه کرخه در کارون، همه بندها، سیل بندها و شبکه‌های آبیاری و زهکشی باید مدیریت بیشتری شود. به گفته وی در پایین دست کرخه دستکاری‌های زیادی صورت گرفته است که آثار آن قابل مطالعه است، یک راه برای کنترل سیلاب ایجاد حوضچه‌های تأخیری است برای نگهداشت آب است که می‌تواند مصارف متعدد داشته باشد، نمونه‌های آن را در هایدپارک سیدنی، دریاچه هامون و الگوی چاه نیمه‌ها در زابل نام برد.
سیل و فاضلاب
آخوندعلی با اشاره به مکاتبه اساتید دانشگاه شهید چمران با رئیس سازمان بحران کشور و مدیرکل بحران خوزستان در هفته گذشته، گفت: در این نامه اعلام کردیم که در صورت تداوم دبی سه هزار و 200 مترمکعب برثانیه کارون در مقطع شهری، مهمترین مشکل نه سیلاب، بلکه عدم تخلیه فاضلاب است که علاوه بر آلودگی عوارض جبران ناپذیری ایجاد می‌کند.
وی با اشاره به پیشنهاد تخلیه شهر اهواز در صورت ادامه بارندگی‌ها و تداوم افزایش دبی کارون، افزود: از بابت طغیان کارون در اهواز نگرانی نداریم اما طغیان فاضلاب نگران کننده است، بنابراین اگر جمعیت کمتری در شهر باشد و مصرف آب و برق و در نهایت تولید فاضلاب کمتر شود، مشکلات کاهش می‌یابد، البته این پیشنهاد مربوط به پیش‌بینی هفته گذشته مبنی بر بارندگی شدید در روزهای آتی است.
این عضو هیأت علمی دانشکده شهید چمران اهواز، افزود: شهر اهواز مهاجرپذیر است و ساکنان آن می‌توانند برای مدتی شهر را ترک کنند تا جمعیت کمتر شود، همچنین پیشنهاد کردیم که دانشگاه یک هفته تعطیل شود تا ضمن کاهش جمعیت 50 هزار نفری دانشجو، بتوانیم آشپزخانه دانشگاه را به پخت غذا برای سیل زدگان اختصاص دهیم.
ماهیگیری طرفداران انتقال آب از سیل خوزستان
رئیس دانشکده علوم آب دانشگاه شهید چمران اهواز همچنین درباره طرح دوباره پروژه‌های انتقال آب کارون به فلات مرکزی در پی سیلاب‌های اخیر خوزستان، گفت: هیچ کشور و هیچ نقطه‌ای از جهان بر اساس یک سال ترسالی مفرط یا خشکسالی شدید برنامه‌ریزی منابع آب را انجام نمی‌دهد. مهدی قمشی افزود: برنامه‌ریزی منابع آب هر کشور بر اساس متوسط 30 تا 50 ساله منابع آب است و 60 درصد متوسط آورد را مبنای برنامه‌ریزی و امور توسعه‌ای (شرب و بهداشت صنعت و کشاورزی) قرار می‌گیرد و بقیه آن باید در بستر خود جریان داشته باشد. وی تأکید کرد: بنابراین نه سال آبی 97-96 که خشکسالی مفرط بوده و نه سال 98-97 که ترسالی شدید است برای برنامه‌ریزی منابع آب مناسب نیست.
قمشی اظهار داشت: این سیل بعد از 13 سال تنفسی به دریا و رودخانه داده زیرا در یک دهه گذشته، آبی از رودخانه به دریا نمی‌رفت و حتی آبزیان راه خود را پیدا نمی‌کردند اما اکنون شرایط بازیابی شده و آب شیرین وارد دریا می‌شود و محیط زیست طبیعی رودخانه بازگشته است که این دوره سیلابی را هر چند سال یک بار باید داشته باشیم تا محیط زیست رودخانه را حفظ کنیم.
احیای سیلاب برهای طبیعی
قمشی درباره تأثیر لایروبی کارون در عبور سیلاب توضیح داد: در روزهای اخیر برخی‌ها تأثیر لایروبی کارون را بسیار پررنگ جلوه می‌دهند، در حالی که تأثیر لایروبی در کارون برخلاف انتظارات، بسیار کم است و باید به‌دنبال راهکارهای دیگری برای زمان سیلاب باشیم.
این عضو هیأت علمی دانشگاه شهید چمران اهواز افزود: بازگشایی معابر طبیعی (سیلاب بر طبیعی) کارون همانند نهرهای «بحره» و «مالح» که در سالهای گذشته از بین رفته، بسیار اهمیت دارد.
قمشی اضافه کرد: در سالهای گذشته در مسیر بحره که از آبراهه‌های مهم کارون به تالاب شادگان است، ساخت و سازهای زیادی صورت گرفته از جمله ساخت کوی طلاب در مسیر آن، به طوری که سازمان آب و برق چون نتوانسته از نظر قضایی مشکلات بحره قدیم (سیلاب بر طبیعی) را مرتفع کند، به ناچار بحره جدید را ساخته است، اما در سیلاب اخیر هم معبر قدیم و هم جدید بحره پر از آب شده زیرا سیل راه خود را پیدا کرده است.
وی با بیان اینکه لایروبی نخستین اولویت برای کارون نیست، گفت: لایروبی به صورتی که اکنون در اهواز انجام می‌شود، نه تنها اثر مثبت در سیلاب ندارد، بلکه اثر منفی دارد یعنی سطح آب بالاتر می‌آید.
این استاد دانشگاه ادامه داد: لایروبی اصول و اهدافی دارد که اگر به منظور دفع سیلاب باشد با شیوه‌ای که در اهواز انجام می‌شود متفاوت است.
بحران فاضلاب در اهواز
قمشی همچنین با انتقاد از وضعیت فاضلاب شهر اهواز گفت: شبکه فاضلاب اهواز در روزهای عادی که بارندگی نیست، هم مشکل و پس زدگی دارد، یک باران معمولی نیز سبب آبگرفتگی در شهر می‌شود، این در حالی است که اولین مسأله در توسعه شهری، فاضلاب است.
وی تصریح کرد: دفع فاضلاب نه مسأله سیل، بلکه مسأله روزهای عادی اهواز است و در تمام محله‌ها این مشکل وجود دارد که نمی‌دانیم چرا بعد از سال‌ها تاکنون حل نشده است.
قمشی با اشاره به طرح مسأله فاضلاب اهواز در شورای عالی آب، افزود: مقرر شده بود که 80 هزار میلیارد ریال اعتبار برای فاضلاب اختصاص یابد تا در مدت چهار سال این مشکل حل شود، اکنون باید مدیران آبفا پاسخ دهند که تکلیف این اعتبار و طرح چه شده است.
اطمینان از استحکام سدهای خوزستان
عضو دیگر هیأت علمی دانشکده علوم آب دانشگاه شهید چمران اهواز شایعات شکستگی در سدهای خوزستان را رد کرد و گفت: سدها معمولاً با ضریب اطمینان بالا ساخته می‌شوند و ضریب اطمینان بالایی دارند و از بابت سدهای خوزستان نیز در سیلاب اخیر نگرانی وجود ندارد.
سید محمود کاشفی‌پور افزود: سد دز به‌صورت بتنی دوقوسه و سد کرخه خاکی با هسته رسی است که ضریب اطمینان بسیار بالایی دارد، علاوه بر این دیوار آب بند سد که معمولاً با مخلوطی از خاک رس و سیمان است که اجازه عبور آب را نمی‌دهد و نشتی را کم می‌کند، بنابراین نگرانی از بابت پرده آب بند هم وجود ندارد و افکار عمومی نگرانی دراین باره نداشته باشند. وی با بیان اینکه در شهرهای مسیر رودخانه کارون (اهواز، آبادان و خرمشهر) نگرانی از طغیان رودخانه وجود ندارد، خاطرنشان کرد: معتقدم تا یکی دو هفته آینده، اگر اتفاق خاصی نیفتد رودخانه کارون در اهواز به شرایط پایدار می‌رسد، اگر چه آبگرفتگی و سرریز فاضلاب در برخی مناطق مشکل ساز شده است. این عضو گروه سازه‌های آبی دانشکده علوم آب، با اشاره به بارندگی‌های بهاره اضافه کرد: این بارندگی از نظر واقعه هیدرولوژی اگر بی‌نظیر نباشد اما کم نظیر است به طور نمونه در 24 ساعت شاهد 135 میلیمتر بودیم، بنابراین، این رخداد از نظر سیلاب کم نظیر است. وی مدیریت سدها را در سیلاب اخیر «خوب» ارزیابی کرد و گفت: در مدیریت سدها سهل‌انگاری اتفاق نیفتاده است. کاشفی‌پور با اشاره به بارش‌های هفته آینده، نسبت به احتمال وقوع مجدد سیلاب هشدار داد و افزود: بزرگ‌ترین مشکل ما در حوضه کرخه است نه در دز و کارون، اکنون حجم ذخیره به 6 میلیارد مترمکعب رسیده و همه آوردها باید به پایین دست تخلیه شود زیرا نگهداشت این حجم آب اطمینان را پایین می‌آورد، که امیدواریم ظرفیت خالی در حوضه سیمره بتواند کمک کند.
وی درباره علت عدم تخلیه سد کرخه از 6 ماه قبل، توضیح داد: یک مسأله در مدیریت سدها و سیلاب، مسائل هیدرولوژیکی و تبدیل باران به رواناب، عدم قطعیت در پیش‌بینی‌هاست. برخی معتقد هستند که چرا سد کرخه از 6 ماه قبل تخلیه نشد، در حالی که سه چهار سال پیش که سدها تخلیه شده بودند در تابستان با چالش آب روبه رو شده بودیم.
کاشفی‌پور درباره انتقادات کارشناسان و فعالان محیط زیست نسبت به سدسازی در کشور اظهار داشت: سدها در کنترل سیلاب‌ها نقش مهمی داشتند، چنانکه بیشترین مشکل سیلاب‌های اخیر در حوضه کرخه و دز بوده و در کارون که سدهای زنجیره‌ای زیادی ساخته شده مشکلی تاکنون نداشتیم. وی با بیان اینکه در حوضه رودخانه دز، سد بختیاری هنوز ساخته نشده، اضافه کرد: عملیات اجرایی این سد باید آغاز شود.
کاشفی‌پور همچنین با بیان اینکه در کشور به آبخیزداری توجهی نمی‌شود، گفت: پوشش گیاهی حرکت سیلاب و تولید رواناب را کاهش می‌دهد، از سوی دیگر آب همراه با گل و لای، دبی بالاتر و مخرب‌تر دارد که نمونه آن در لرستان اتفاق افتاد.
عضو هیأت علمی دانشکده مهندسی دانشگاه شهید چمران اهواز نیز گفت: جو روانی حاکم به گونه‌ای است که توضیحات و اطمینان بخشی‌های مسئولان نتوانسته التیام بخش نگرانی‌ها باشد و بنابر این لازم است ازدیدگاه کارشناسی این مسأله برای مردم تشریح شود.
دکتر حمید رضا غفوری افزود: مهندسی علوم آب علمی است مبتنی بر آمار و احتمالات و در این علم هیچ چیز را با قطعیت نمی‌توانیم بیان کنیم که البته تقریباً در تمام حوزها به این گونه است بنابراین هیچ کس نمی‌تواند به یقین بگوید این نگرانی‌هایی که وجود دارد رخ می‌دهد.
وی ادامه داد: با توجه به اینکه از نظر علمی اگر احتمال رخداد یک واقعه آن چنان ضعیف یعنی نزدیک به صفر باشد هیچ کس خود را نگران آن نمی‌کند گفت: در حال حاضر دغدغه‌های جامعه به 2 شاخه تقسیم می‌شود که یکی ناشی از افزایش خروجی سدها است که مردم دغدغه دارند که آیا آب بالاخره در اهواز یا نقاط دیگر به حدی می‌رسد که زندگی مردم را بشدت تحت تأثیر قرار دهد.
غفوری بیان کرد: به نظر می‌رسد با توجه به وضعیت موجود و آنچه در سطح جامعه وجود دارد، در حال حاضر پذیرش نسبی وجود دارد که احتمال آن چندان زیاد نیست و اگر هم دبی تغییری کند تأثیر ویرانگری نخواهد داشت و شهرها را دگرگون نمی‌کند.
معاون طرح و توسعه دانشگاه شهید چمران اهواز اضافه کرد: دغدغه دوم که بیشتر این روزها در فضای مجازی و بین مردم هم مطرح می‌شود مسأله شکستن سدها است که آیا احتمال شکسته شدن سد وجود دارد و در صورت بروز این حادثه تبعات آن برای خوزستان چیست؟
وی اظهار داشت: با توجه به توضیحات یاد شده هیچ کس به یقین نمی‌تواند بگوید که هیچ اتفاقی برای سدها نخواهد افتاد اما این احتمال چنان ضعیف و دور از ذهن است که به نظر نمی‌رسد که لازم باشد مردم یا خود را نگران کنیم و برای این کار برنامه‌ریزی کنیم.
غفوری ادامه داد: چون اگر این اتفاق رخ دهد شبیه‌سازی نشان می‌دهد آنچنان حادثه مهیب است که از عامل انسانی کاری بر نمی‌آید ولی این به معنای نگران کردن مردم نیست چون احتمال بسیار ضعیف است و مردم نباید دغدغه‌ای به خود راه دهند.
بارندگی‌های شدید در خوزستان جدید نیست؛ هر 10 تا 15 سال اتفاق می‌افتد
رئیس دانشکده مهندسی علوم زمین دانشگاه شهید چمران اهواز نیز گفت: اگر به تاریخ بارندگی‌های خوزستان توجه کنید هر 10 تا 15 سال بارندگی‌های شدید در خوزستان رخ داده بنابراین اتفاق تازه‌ای نیست.
دکتر نصرالله کلانتری افزود: از آنجایی که یخ‌ها در قطب شمال در حال ذوب شدن است 2 جریان مدیترانه‌ای و اقیانوس اطلس اتفاق می‌افتد؛ جریان اطلس وقتی از مناطق آبی عبور می‌کند رطوبت را جذب و بارندگی پرباری ایجاد می‌کند اما جریان اطلس اگر با مدیترانه تلاقی پیدا کند بارندگی بسیار شدید ایجاد می‌شود. وی بر مطالبه گری در خوزستان تأکید کرد و گفت: حق ما نیست مشکلات گرد و خاک، آلودگی هوا و سیلاب را داشته باشیم.
این مطلب نخستین بار در خبرگزاری ایرنا منتشر شده است.
