کلیات
مؤسسه اعتباری کاسپین (آرمان ایرانیان سابق) یک مؤسسه مالی و اعتباری در ایران است که مجوز فعالیت خود را از بانک مرکزی اخذ کرد. در اسفندماه ۱۳۹۴ بانک مرکزی با دادن مجوز به این مؤسسه با نام جدید «کاسپین» موافقت کرد. مدیر عامل این مؤسسه علی نعیمی است و دارای ۱۲۱ شعبه در سراسر ایران است.
هدف از تشکیل
این مؤسسه در راستای برنامه ساماندهی بانک مرکزی از ادغام موسسه‌های مالی اعتباری فرشتگان و فردوسی پدید آمده‌است.
آغاز بحران مالی
فعالیت مؤسسه کاسپین به دنبال ادعایی که در خصوص کسری دارایی حدود ۵۶۰۰ میلیارد تومانی تعاونی فرشتگان به عنوان یکی از زیرمجموعه‌های آن مطرح شد با مشکل هجوم سپرده گذاران برای برداشت سپرده‌ی خود و به تبع کمبود نقدینگی در موسسه با مشکل مواجه گردید و این مساله مسدودسازی سپرده‌های سپرده گذاران و بازپس‌گیری سود سپرده‌های آنها از این مؤسسه را در پی داشت.
آغاز اعتراضات دامنه دار سپرده گذاران
با توجه به اینکه نام موسسه کاسپین به عنوان موسسه‌ای مجاز در سایت رسمی بانک مرکزی ثبت شده بود و مردم با اعتماد به مجوز صادره سپرده گذاری نموده بودند، سپرده گذاران اعتراضات دامنه داری را ابراز کردند.
ورود مجلس شورای اسلامی به موضوع
به دنبال تجمعات اعتراضی مردم، مجلس شورای اسلامی به بررسی موضوع ورود کرد و در مرداد ماه ۱۳۹۶، با اکثریت قاطع آرا بانک مرکزی را در بروز بحران و وارد آمدن خسارت به مردم، مقصر دانست.
تاریخچه موسسه فرشتگان
مؤسسه مالی و اعتباری فرشتگان در تاریخ ۱۳۷۷/۰۲/۰۸ تحت شماره ثبت ۱۳۳۷ در شهر مشهد، با نام شرکت تعاونی اعتبار شهید هاشمی مشهد تأسیس و شروع به کار کرد. در سال‌های بعد نام شرکت تعاونی به فرشتگان تغییر یافت. در اواخر سال ۱۳۸۹ با درخواست بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران مبنی بر تبدیل تعاونی‌های اعتبار به مؤسسات مالی و اعتباری، فرشتگان با احراز شرایط مورد نظر بانک مرکزی و پرداخت سرمایه اولیه در مهلت قانونی نزد بانک مرکزی جزء ۱۴ مؤسسه مالی و اعتباری مورد تأیید قرار گرفت. این مؤسسه ۴ تعاونی اعتباری دیگر که نتوانستند سرمایه اولیه برای اخذ مجوز از بانک مرکزی بگیرند به نام‌های امید مشهد، فرزان بیرجند، اشتیاق سبزوار و رویان اسفراین را در خود ادغام کرد.
مؤسسه فردوسی
مؤسسه اعتباری فردوسی از ادغام ۷ تعاونی اعتبار در ۱۷ اسفند ماه سال ۸۹ تأسیس شد. این تعاونی‌ها عبارت بودند از: بدر توس، امید جلین، الزهرا مشهد، پیوند مشهد، حسنات اصفهان، دامداران و کشاورزان کرمانشاه و تعاونی اعتبار عام کشاورزان مازندران.
مؤسسه آرمان ایرانیان (کاسپین)
دو مؤسسه مالی و اعتباری فردوسی و فرشتگان برای تشکیل مؤسسه اعتباری آرمان در اسفند ۱۳۹۱ و در ادامه برنامه ساماندهی بانک مرکزی ادغام شدند.
اقدامات بانک مرکزی در پی بروز بحران
حیدری معاون نظارت بانک مرکزی در تاریخ ۱۱ اردیبهشت ۱۳۹۶ اعلام کرد تعاونی فرشتگان ۸۶۰۰ میلیارد تومان بدهی دارد. این درحالی بود که سپرده گذاران دفترچه‌ها و گواهی‌های سپرده موسسه کاسپین را در در اختیار داشتند نه فرشتگان. آنها در شعبی سپرده گذاری کرده بودند که تابلوی کاسپین را نصب کرده بودند و نام کاسپین به عنوان موسسه‌ای مجاز در سایت بانک مرکزی درج شده بود.
با اینحال بانک مرکزی ایران بدون توجه به این موضوع و به بهانه عدم تکمیل فرایند ادغام موسسه فرشتگان در کاسپین، بر تعاونی اعتباری فرشتگان تمرکز کرد و در هفته آخر اردیبهشت ۱۳۹۶ از تعیین تکلیف این تعاونی خبر داد. بانک مرکزی سود‌های پرداختی بعد از شهریور ۱۳۹۴ را با توجه به انحلال موسسه فرشتگان غیرقابل قبول دانست و با حذف آنها بدهی را از ۸۶۰۰ میلیارد تومان به ۵۶۰۰ تومان تقلیل داد و مفروض دانست. این در حالی بود که سپرده گذاران معتقد بودند، انحلال مذکور در سال ۱۳۹۲ بوده و پس از آن اساسا موسسه فرشتگان وجود خارجی نداشته و طرف حساب مردم موسسه کاسپین بوده است. با اینحال بانک مرکزی روال مفروض خود را دنبال نمود و قرار شد با به وثیقه گرفتن دارایی‌های موسسه کاسپین طبق اطلاعیه تاریخ ۲۶ اردیبهشت ۹۶ بانک مرکزی و شروع کار شعبه‌های کاسپین از روز ۲۸ اردیبهشت، سپرده‌گذاران کمتر از ۱۰۰ میلیون ریال به شعب بیست‌گانه کاسپین مراجعه و سپرده‌های خود را تعیین تکلیف نمایند. بنا به گفته فرشاد حیدری، معاونت نظارتی وقت بانک مرکزی، از مجموعه ۴۵۰ هزار سپرده‌گذار حدود ۴۰۰هزار مورد سپرده زیر ۱۰۰ میلیون داشتند و به این ترتیب تعیین تکلیف می‌شدند. به این سپرده‌گذاران اختیار داده شده یا اصل پول خود را پس بگیرند یا در کاسپین سرمایه‌گذاری کنند. اما برخی از سپرده‌گذاران سود پول خود را هم طلب می‌کردند در حالی که بانک مرکزی اعلام کرده‌است که اصل پول ملاک است و از سود این سپرده‌ها بعد از شهریور ۱۳۹۴ خبری نیست. این درحالی بود که به گفته بیشتر سپرده گذاران، علاوه بر سود سپرده از اصل سپرده آنها نیز کسر شده‌است و کارمندان کاسپین از ارائه هرگونه توضیحی بابت فرمول کسر از سود و اصل سپرده به سپرده گذاران امتناع کرده و مدعی بودند طبق محاسبات بانک مرکزی این رقم برایشان ثبت شده‌است. برطبق اطلاعیه بانک مرکزی ایران سپرده‌گذاران تعاونی فرشتگان با سپرده‌های تا ۲۰۰ میلیون نیز توانستند از ۹ خرداد ۱۳۹۶ به شعب بیست‌گانه کاسپین مراجعه و سپرده خود را تعیین تکلیف کنند یعنی آن را با کسر سودها دریافت نمایند یا در کاسپین سرمایه‌گذاری کنند؛ که با اجرای این دو مرحله و براساس ادعای بانک مرکزی ۳۹۷۳۹۲ نفر از مجموع ۴۵۸۸۲۶ نفر سپرده‌گذار یعنی ۸۷ درصد آنها تعیین تکلیف می‌شدند.
در مرحله‌ای دیگر و در نیمه دوم سال ۱۳۹۶ به سپرده گذاران مبالغ بالاتر نیز به هریک ۲۰۰ میلیون تومان از سپرده شان ضمن کسر سودها، بازگردانده شد و مابقی سپرده هایشان بدون تعلق گرفتن سود بانکی و بلاتکلیف باقی ماند.
بانک مرکزی ضمن اینکه حاضر به قبول مسؤولیت نسبت به مجوز صادره خود نشد، در تقسیم نقدینگی بین سپرده گذاران هم رویکرد غرمایی و به نسبت را در نظر نگرفت که به جهت غیرشرعی و غیرقانونی بودن، انتقاداتی را برانگیخت.
انعکاس رسانه ای ماجرا
عدم مسؤولیت پذیری و کوتاهی بانک مرکزی در ایجاد بحران برای سپرده گذاران به تدریج انعکاس رسانه‌ای پیدا کرد.
پس از رسانه‌ای شدن دامنه‌ی بحران و بیشتر شدن تجمعات اعتراضی مردم، نمایندگان مجلس شورای اسلامی با اکثریت قاطع آرا کوتاهی و اهمال بانک مرکزی را محرز دانستند و با اعمال ماده ۲۳۶ آیین نامه داخلی مجلس خواستار رسیدگی ویژه و فوری به تخلفات بانک مرکزی و تاثیر آن بر وارد آمدن خسارت به مردم شدند، اما رسیدگی به این مساله ماه‌ها در قوه قضاییه مسکوت ماند.
همچنین نمایندگان مجلس طرح‌هایی را برای سوال از رئیس جمهور مطرح کردند که با مخالفت رئیس وقت مجلس، علی لاریجانی، مواجه شد و پس از تعلیق و تعویق طرح سوال در صحن علنی، لابی‌های دولت مثمر ثمر واقع شد و نمایندگان با گرفتن امتیازاتی به تدریج امضا‌های خود را از طرح پس گرفتند و با تقلیل امضاکنندگان نسبت به حد نصاب، این طرح‌ها از دستور کار خارج شدند. این مساله شائبه معاملات پشت پرده بر سر حقوق مردم را تقویت کرد.
واکنش اعتراضی سپرده گذاران
سپرده‌گذاران در عمل مشاهده کردند پولی بدستشان نرسید و دفترچه حسابشان نارنجی شد و ۵۰ تا ۶۰درصدی از اصل سپرده‌هایشان کسر می‌شود و مابقی هم به دلایلی پرداخت نمی‌شود؛ لذا در ۲۸ اردیبهشت ۱۳۹۶ از همان ساعات صدور اطلاعیه کاسپین سپرده‌گذاران در سراسر کشور جلوی شعب کاسپین تجمع کردند و شعار سر می‌دادند؛ ولی مسؤلان بانک مرکزی کاری برای پاسخگوئی و رفع بحران نکرده‌اند.
جمعی از سپرده گذاران کاسپین صبح روز شنبه ۱۳ خرداد ۱۳۹۶ با حضور در دادستانی از رئیس کل بانک مرکزی و معاون نظارتی وی به دلیل مسدود شدن ۸ ماهه سپرده‌هایشان در مؤسسه مجاز کاسپین شکایت کردند.
گفته می‌شود در این مدت از طرف سپرده گذاران نامه نگاری‌های متعدد با حسن روحانی نیز برای رسیدگی سریع به حل مشکل سپرده گذاران انجام شده‌است، ولی تاکنون جوابی به این نامه‌ها داده نشده‌است.
علت اعتراض سپرده گذاران
سپرده گذاران معترض بودند که فریب مجوز بانک مرکزی و درج نام موسسه کاسپین در سایت بانک مرکزی را خورده اند و بانک مرکزی را عامل این مشکل می‌دانستند.
استمرار تجمع اعتراضی سپرده گذاران
روز اول مرداد ۱۳۹۶ سپرده گذاران کاسپین در اعتراض به خلف وعده مسئولان بانک مرکزی در پس دادن بخشی از سرمایه شان در سراسر ایران تجمع اعتراضی و راهپیمایی برگزار کردند. به گفته رسانه‌ها سپرده گذاران تهرانی با جمعیتی نزدیک به چهار هزار نفر مقابل بانک مرکزی در میرداماد تجمع و تحصن کرده و شعار‌هایی علیه رئیس بانک مرکزی سر دادند. در شهر‌های مختلف نیز سپرده گذاران دست به تجمع اعتراضی و راهپیمایی زدند. آنها پیش از این به شعبات منتخب کاسپین برای باز پس‌گیری بخشی از سرمایه خود بر اساس آنچه بانک مرکزی تعیین کرده بود مراجعه کرده بودند، ولی موفق به بازپس‌گیری آن نشدند چرا که به عنوان نمونه شعبات کاسپین در شهر‌های نیشابور، چالوس، اردبیل، بندر انزلی و تربت حیدریه حتی یک میلیون تومان پول برای پرداخت به سپرده گذاران خود نداشتند.
عتراضات سپرده گذاران ادامه یافت و گستردگی آن به گونه‌ای بود که در دی ماه ۱۳۹۶، زمینه ساز تظاهرات اعتراض آمیز مردمی در سطح کل کشور شد.