تاسیس بنگاه بورس در سال 33 و درگذشت آخرین شاه قاجار

به گزارش تابناک اقتصادی، تاریخ اقتصاد ایران و جهان آینه ای است تمام نما از رویدادهای اقتصادی که در گذشته رخ داده است و بیانگر ریشه های تاریخی بسیاری از واقعیت های امروز ایران و جهان است. موضوع "اقتصاد ایران و جهان در گذر زمان" در این نوشتار به وقایع تاریخی نهم اسفند ماه اختصاص دارد که به طور مستقیم و غیر مستقیم اقتصاد ایران و جهان را متاثر کرده است. 

9 اسفند 1308: احمد شاه قاجار هفتمین و آخرین پادشاه قاجار در ایران بود. او دومین فرزند محمدعلی شاه قاجار است و پس از فتح تهران و خلع محمد علی شاه توسط مجلس عالی، در سن 12 سالگی به سلطنت رسید. تا رسیدن او به سن بلوغ و تاج گذاری در تیر 1293، ابتدا عضدالملک و سپس ناصر المک از بزرگان ایل قاجار، نایب السلطنه بودند. خلع پدرش محمد علی شاه به گونه ای تحقیر آمیز و همراه با تهدید و تبعید او از ایران برای احمدشاه بسیار تلخ بود. وی علاقه ای به سلطنتی که به او تحمیل شده بود نداشت و آن را ظاهری می دانست. احمدشاه در تیر 1293 و رسیدن به سن قانونی تاج گذاری کرد. آغاز سلطنت او با جنگ جهانی اول همزمان شده بود و با وقوع این رخداد، وی فرمان بی طرفی دولت ایران را صادر کرد. احمدشاه در سال 1297 شمسی و به دنبال پایان جنگ جهانی اول، صمصام السلطنه را از نخست وزیری عزل و در مرداد 1297 وثوق الدوله را به ریاست الوزرایی انتخاب کرد. وثوق الدوله توانست امنیت نسبی را در کشور برقرار کند اما قرارداد 1919 با دولت بریتانیا نیز در دوران وزارت او امضا شد. این پیمان با انتقادهای گسترده ای مواجه شد و برخی آن را مخالف استقلال ایران دانستند اما وثوق الدوله این قرارداد را در جهت حفظ استقلال و تمامیت ارضی ایران می دانست. در نهایت مخالفت های مردمی به توفیق نیافتن قرارداد منجر شد. در سوم اسفند ۱۲۹۹ احمدشاه در برابر کودتای سیدضیاء و رضاخان میرپنج قرار گرفت و مجبور شد سید ضیاءالدین طباطبایی را به ریاست الوزرایی انتخاب کند. احمدشاه در خرداد ۱۳۰۰ با کمک رضاخان موفق به عزل سیدضیاء شد. به هر روی در نهم آبان ۱۳۰۴ سرانجام با رای مجلس شورای ملی احمدشاه از پادشاهی خلع و سلسله قاجاریه منقرض اعلام شد. مجلس مؤسسان که متعاقباً گشایش یافت رضاخان را با نام رضاشاه پهلوی پادشاه ایران اعلام کرد. احمدشاه این اقدام مجلس را مغایر قانون اساسی و غیرمشروع دانست، اما در عمل نتوانست اقدامی برای مقابله با خلع خود انجام دهد. تاسیس جامعه ملل، اعدام شیخ فضل الله نوری، اشغال تبریز توسط قوای روس، به توپ بستن بارگاه امام رضا علیه السلام توسط نظامیان روسیه، وقوع انقلاب بلشویکی روسیه و کودتای 3 اسفند 1299 از جمله مهمترین اتفاقاتی است که در دوران سلطنت احمدشاه قاجار رخ داد. احمدشاه در اسفند 1308 بر اثر ورم کلیه در نویس سورسن در حومه پاریس درگذشت. جسد او طبق وصیتش به عتبات عالیات حمل و در کنار آرامگاه پدرش محمدعلی شاه در کربلا دفن شد.

9 اسفند 1333: در پی انعکاس خبری در مورد شکسته شدن سد گلپایگان و راه افتادن سیل و خسارات به نهرها و اراضی کشاورزان، در روزنامه‌ های کشور «شرکت مثلث» متصدی ساختمان سد گلپایگان توضیحاتی را در این زمینه ارائه کرد که در جراید روز نهم اسفند سال 1333 به چاپ رسید. در این توضیحات آمده است: «... چند ماه پیش نصب لوله‌های داخل تونل، به شرکت مثلث واگذار شد و شرکت هم طبقه نقشه‌هایی که کارشناسان آمریکایی تهیه کرده بودند مشغول نصب لوله‌ها شدند و برای اجرای این عمل قسمت اعظم دهانه تونل بسته شد و چون در مدت اجرای کار، آب رودخانه «اختخوان» که از محل سد می‌گذرد زیاد شده بود، بنابراین سطح آب پشت سد به سرعت بالا آمد و چون دریاچه پشت سد باید به تدریج و در مدت 3 ماه پر شود و به این ترتیب طبق اصول و قواعد فنی مورد آزمایش قرار گیرد، متخصصان مصلحت ندانسته ‌اند که فقط به منظور نصب لوله‌های داخل تونل دریاچه پشت سد کاملا پر شود، به همین دلیل دهانه تونل را با رعایت موازین فنی باز کردند و مقداری آب بیش از حد معمول (پشت سد) جاری شد و خسارات ناچیزی که به بعضی نهرها واقع در چند کیلومتری بعد از سد وارد آمد به حدی ناچیز است که ذکر آن مورد ندارد و همه آنها نیز جبران شده و کمترین صدمه‌ای هم به ساختمان سد گلپایگان نرسیده است» . 

لایحه قانونی تاسیس بنگاه بورس نهم اسفند 1333 آماده شد و متن آن برای تنویر افکار عمومی در اختیار جراید قرار گرفت تا10 اسفند به چاپ برسد. در این روز مقامات وزارت دارایی و بانک ملی به خبرنگاران گفتند: در این‌ باره از پیشنهادات آقای «گوت» کارشناس معروف اقتصادی استفاده شده و به زودی این لایحه در صحن علنی مجلس مطرح و بررسی‌می‌شود. یکی از اعضای مطلع نیز در این ‌باره گفته است: بعد از تاسیس بورس فعالیت بازرگانان بیشتر خواهد شد و روابط تجاری ایران با سایر کشورها نیز توسعه می‌یابد، زیرا تاسیس چنین بنگاهی ایجاب می‌کند که هماهنگی دائمی بین تجارت ایران با سایر کشورهای جهان به ‌وجود آید و خواه‌ ناخواه تناسبی بین نرخ اجناس مختلف ایجاد خواهد شد. وی اضافه کرده است: ایجاد بنگاه بورس به سرمایه زیاد احتیاج ندارد، معهذا سرمایه اولیه آن برای شروع کار از طرف دولت پرداخت می‌شود و کلیه امور به همان ترتیب که در سایر کشورها مرسوم است به موقع اجرا گذاشته خواهد شد. این لایحه در کمیسیونی مرکب از وزارت دارایی و بانک ملی ایران تهیه و تدوین شده است. 

همچنین رئیس اتاق بازرگانی تهران روز نهم اسفند سال 1333 به خبرنگاران گفته است: نرخ دلار باید زیر 50 ریال باشد. نیک‌پور با اشاره به این که چند روزی بیشتر نیست که این اتاق افتتاح شده، افزوده است: باید تفاوت نرخ ارز کالای درجه 2 و کالای درجه یک از میان برداشته شود و این معنا ندارد که ارز کالای درجه دوم به دلاری 90 ریال رسیده باشد. وی با اشاره به دوره فترت 4 ساله فعالیت‌های این اتاق گفت: این آیین‌نامه دولت باعث گران‌تر شدن اجناس در بازار شده است و به نظر من از نظر اقتصادی و میزان عرضه و تقاضای ارز  باید به سال 1329 (چهار سال قبل) که آخرین سال کامل صدور و فروش نفت ایران در بازارهای خارجه بود، رجعت کنیم، زیرا در آن سال مطابق تصویب ‌نامه 18 آبان 1329 حداکثر نرخی که برای گواهینامه به عنوان اجناس غیر ضروری تصویب و اعلام شد و دلار 16‌و‌25 صدم ریال بود که در نتیجه قیمت تجارتی دلار 48 ریال و 25 صدم ریال می‌شد و حالا هم که صادرات نفت تجدید شده است، باید نرخ مطابق سال نظیر و مشابه خود، عادی شود و از دلاری 50 ریال تجاوز نکند. 

نهم اسفند 1333 توسط سازمان برنامه لایحه‌ای تقدیم مجلس شورای ملی شد که براساس آن عملیات لوله‌کشی آب در 100 شهرستان کشور اجرا شود. همچنین براساس همین لایحه قرار شد با کمک سازمان برنامه به وسیله موسسات بین‌المللی، پروژه‌های عمرانی شامل احداث کارخانه‌های برق، درمانگاه، کشتارگاه، آسفالت خیابان‌ها و احتیاجات ضروری مردم انجام پذیرد. آقای ابوالحسن ابتهاج مدیرعامل سازمان برنامه با تایید این مطلب گفته است: براساس این لایحه هر شهرستانی که نصف مخارج ایجاد یک کارخانه برق را قبول کند، در آنجا یک کارخانه تولید برق ایجاد خواهد شد و نصف دیگر را سازمان برنامه به‌صورت بلاعوض پرداخت خواهد کرد. وی افزوده است: برای آسفالت کردن خیابان‌ها اگر شهرداری هر شهر بودجه‌ای داشت و نصف هزینه‌ های آسفالت را پرداخت کرد، نصف دیگر آن را سازمان برنامه خواهد پرداخت و اگر شهرداری هم بودجه نداشت، نصف مخارج را مردم به ‌صورت سهام پرداخت کنند و نصف دیگر را سازمان برنامه به‌ صورت بلاعوض می‌پردازد.

9 اسفند 1343: خبرنگار اطلاعات در این روز از همایون شهر اصفهان گزارش داده است: این روزها بازار خرید و فروش الاغ در همایون ‌شهر رواج کامل دارد و هر روز چند رأس الاغ این دست و آن دست می‌شود، اما نه به قیمت مناسب بلکه هر الاغ به قیمت یک من نان! بنا به نوشته این خبرنگار: امسال (منظور سال 43) بر اثر ریزش برف سنگین و سرمای فوق‌ العاده هوای همایون‌شهر، در اطراف این شهر محلی برای تعلیف چهارپایان وجود ندارد و دامداران از نظر تهیه علوفه برای احشام در مضیقه شدیدی به ‌سر می برند، به همین علت قیمت الاغ تنزل فاحشی کرده و ارزش این حیوان پرطاقت و پرکار پایین آمده است. یکی از معروف‌ترین افرادی که این روزها الاغ‌ها را می‌خرد، گفته است: به‌تازگی 11 الاغ را به قیمت 275 ریال (هر الاغ 25ریال) خریده‌ام تا برای کشتار ببرم از پوست و چربی آنها استفاده کنم و بقیه لاشه را برای سگ‌های گله‌ها می‌گذارم.

آرشیو دنیای اقتصاد

موسسه مطالعات تاریخ ایران معاصر