امام هشتم شیعیان همچون دیگر اهل بیت، الگوی ناب برای حفظ حقوق خانواده و رعایت ارزش و کرامت انسانی در این بستر مقدس است؛ الگویی که متکی بر رویدادهای مرسوم درس‌های ماندگاری برای پیروان حقیقی ایشان دارند.
به گزارش «تابناک»؛ امام علی بن موسی الرضا علیه السلام در سال ۱۸۳ ه. ق. به امامت رسید. امام تا سال ۲۰۱ ه. ق. در مدینه بود. در رمضان آن سال وارد مرو شده و به اجبار ولایت عهدی مأمون را پذیرفت. بر خلاف انتظار مأمون روز به روز محبوبیت امام در دل‌ها فزونی می‌یافت؛ لذا تصمیم به قتل آن حضرت گرفت. آن حضرت در سن ۵۵ سالگی، آخر صفر سال ۲۰۳ ه. ق. به شهادت رسید و در طوس به خاک سپرده شد.
یکی از وجوه سبک زندگی اهل بیت (ع) رفتار آنان با خانواده به معنای همسر و فرزندان و پدر و مادر و نوع تعامل آنان با اهل خانه است. در این نوشتار با اشاره به روایاتی از حضرت رضا (ع) به دنبال یافتن سبک زندگی حضرت در رابطه با خانواده هستیم.
حسن رفتار در خانواده
خانواده کانونی است که هر چه با صفا و گرم‌تر باشد، زندگی شیرین‌تر و توفیقات انسان بیشتر خواهد شد. از این رو امام رضا (ع) در اشاره به اهمیت این کانون، به بیان برخی از عواملی که در صفا و گرما بخشیدن به کانون خانواده مؤثر است، می‌پردازند.
آن حضرت در سخنی نورانی از قول رسول خدا، هم به حسن رفتار در خانواده توصیه کرده و هم از نوع رفتار ایشان با همسرشان خبر داده و می‌فرمایند: قَالَ رَسُولُ اللَّه (ص): أَحْسَنُ النَّاسِ إِیمَاناً أَحْسَنُهُمْ خُلُقاً وَ أَلْطَفُهُمْ بِأَهْلِهِ وَ أَنَا أَلْطَفُکمْ بِأَهْلِی؛ (عیون اخبارالرضا: ج ۲، ص ۳۸) رسول خدا (ص) فرمودند: کسی که ایمانش برتر از دیگران است، اخلاقش نیکوتر و به خانواده اش مهربان‌تر است و من نسبت به خانواده خود، مهربان ترم.
ایشان در فرمایش دیگری از قول رسول خدا (ص) می‌فرمایند: أَقْرَبُکمْ مِنِّی مَجْلِساً یوْمَ الْقِیامَةِ أَحْسَنُکمْ خُلُقاً وَ خَیرُکمْ لِأَهْلِهِ؛ (همان) نزدیک‌ترین شما به من در روز قیامت کسی است که خوش خلق‌تر و برای خانواده خود بهترین باشد؛ بنابراین، یکی از اصول اولیه که لازم است هر مسلمان به کار گیرد، خوش خلقی در جامعه و مهربانی و رأفت با خانواده است.
خودآرایی در خانه
نکته دیگری که باید به آن توجه داشت، بایستگی آراستگی و خودآرایی مردان در خانواده است؛ یعنی همان طور که مردان، از همسران خود توقع دارند تا خود را برای آنان بیارایند، آن‌ها نیز باید در حد معمول، به ظاهر خود برسند و برای ایجاد محبت در همسر، خود را بیارایند.
این دستور دینی و انسانی و عملی ساختن آن را از بزرگواری، چون امام رضا (ع) بیاموزیم که آراستگی در منزل را، نه برای خود که برای خانواده و برای تربیت درست، امری بایسته می‌دانستند.
حسن بن جَهْم می‌گوید: نزد امام رضا (ع) رفتم و او موهایش را رنگ سیاه زده بود، گفتم: فدایت شوم، با رنگ سیاه موهایت را رنگ کردی؟ فرمود: در رنگ آمیزی مو پاداش است. رنگ کردن موی و آمادگی (با آراستن ظاهر) از چیز‌هایی است که پاکدامنی زنان را افزون می‌سازد، زنان پاکدامنی‌ها را رها کردند، چون همسرانشان خود را برای ایشان آماده نکردند. (بحارالانوار: ج ۷۳، ص ۱۰۰)
آن حضرت در حدیثی دیگر به نقل از پدران خود، نزدیک به همین مضمون فرمودند: «زنان بنی اسرائیل از عفت و پاکی دست برداشتند و این مسئله هیچ سببی نداشت جز آن که شوهرانشان، خود را نمی‌آراستند». سپس افزود: «زن نیز از مرد همان را انتظار دارد که مرد از او دارد». (همان:۱۴۷)
از این احادیث و دیگر آموزه‌های اسلامی استفاده می‌شود که حقوق زن و مرد در خانواده باید دو سویه باشد و هرکدام با دیگری باید رابطه‌ای درست و انسانی داشته باشد. آراستگی و خودآرایی و پرهیز از ژولیدگی، از جمله این حقوق است که اگر به درستی صورت پذیرد طرفین را به زندگی زناشویی دلگرم می‌کند و آرامش لازم را به ارمغان خواهد آورد.
اما امروز مردان و برخی زنان که به دلیل مشکلات اقتصادی در خارج از منزل کار می‌کنند، چنان غرق کار می‌شوند که وقتی به منزل باز می‌گردند، نه نشاط روحی دارند و نه احساسی باقی مانده است که بخواهند به همسر خود ابراز احساسات کنند. اینجاست که زندگی مشترک رو به خمودگی می‌رود و خانه برای زن و شوهر، به زندانی مخوف تبدیل می‌شود که درصدد فرار از آن برمی آیند. این فرار، گاه با ترک منزل و گاه با ترک زندگی مشترک حاصل می‌شود.
امنیت روانی و اطمینان قلبی
وقتی آرایش و پیرایش برای یکدیگر صورت گیرد، علاوه بر ایجاد روابط پسندیده اخلاقی و روانی و ازدیاد عواطف قلبی، موجبات اطمینان زوجین نسبت به هم را پدید می‌آورد. اینجاستکه نه زن به مردی غیر از شوی خویش نظر خواهد داشت و نه مردی نسبت به زن دیگریمی اندیشد و امنیتی که از این رفتار متقابل به دست می‌آید همه ابعاد زندگی زن و مرد را تحت پوشش قرار می‌دهد و هرگونه بدبینی و بی اطمینانی در روابط خانوادگی را محو می‌کند.
بدین گونه پایه‌های نظام خانواده بر اساس حُسن روابط و سلامت روحی استوار خواهد شد و این همان است که قرآن می‌فرماید: «هُنّ لباسٌ لَکُمْ و انتم لباسٌ لَهُنّ»؛ (بقره / ۱۷۸) یعنی هر کدام حافظ امنیت دیگری و مایه زینت و افتخار همسر می‌گردد.
کلینی در فروع کافی حدیثی را بدین مضمون از امام رضا (ع) نقل می‌کند: عَنْ أَبِی الْحَسَنِ عَلِی بْنِ مُوسَی الرِّضَا (ع) قَال: مَا أَفَادَ عَبْدٌ فَائِدَةً خَیراً مِنْ زَوْجَةٍ صَالِحَةٍ إِذَا رَآهَا سَرَّتْهُ وَ إِذَا غَابَ عَنْهَا حَفِظَتْهُ فِی نَفْسِهَا وَ مَالِه؛ (کافی: ج ۵، ص ۳۲۷) هیچ فایده‌ای به کسی نمی‌رسد بهتر از اینکه برایش بانویی باشد که نگاه کردن به او و مصاحبت با او موجب شادمانی همسر باشد و در غیاب شوهر امانت دار و حافظ حریم خویش و خانواده و اموال شوهر است.
از آنجا که مسئولیت امنیت روانی خانواده برعهده زن است و کلید‌های عاطفه و رموز ایجاد روابط قلبی به دست اوست، اسلام از زن انتظاری متناسب با این جایگاه دارد و در واقع، چون سعادت و شقاوت خانواده به بانوی خانه وابسته است، در روایات ائمه هدی بالاترین زینت و نهایت سعادت برای مرد، برخورداری از همسری شایسته، معرفی شده است.
ابراز محبت و ایجاد مودت
اصل محبت را خداوند در قلب زن و شوهر قرار می‌دهد و بر آنان است که این نعمت باطنی و حالت قلبی را که موجب آرامش زندگی و صفا و پاکی است به وسیله جانبداری از هم، گذشت و فداکاری، خوش اخلاقی، توقع در اندازه و ظرفیت لازم، حفظ شئون و شخصیت طرفین و اجتناب از بگو مگو‌های بیهوده حفظ کنند و از عواملی که به محبت و عاطفه خلل وارد می‌کند بپرهیزند؛ زیرا تبدیل این عاطفه و شوق به کینه و نفرت و بغض در صورتی که ملاک شرعی و عقلی در کار نباشد مبدل کردن نعمت به نقمت و بلاست و خود نوعی ناسپاسی به شمار می‌آید.
البته به فرمایش حضرت امام رضا (ع) دل‌ها را رغبت و نفرت و نشاط و سستی می‌باشد؛ هنگامی که دل، میل و اقبال می‌کند بینش و ادراک دارد و زمانی که بی میل است افسرده و ناتوان می‌باشد. از این رویهنگامی که درون با نشاط توأم می‌باشد باید دل‌ها را به کار گرفت و زمانی که حالت سستی و رخوت دارد باید آن را رها کرد تا توان و آرامش خود را بازیابد.
زن و شوهر در روابط عاطفی با یکدیگر باید این بیان گُهربار امام رضا (ع) را در نظر گیرند که می‌فرمایند: «اگر مؤمنی خشمگین شود عصبانیت، وی را از طریق حق بیرون نمی‌برد و اگر شادمانییابد این خرسندی وی را دچار باطل نمی‌سازد و، چون به اقتداری می‌رسد بیشتر از آنچه حق دارد، نمی‌گیرد». (فقه الرضا: ص ۱۴)
حضرت امام رضا (ع) در سیره عملی خویش در جهت تقویت عواطف و تکریم شخصیت حاضران در خانه و در جمع معاشران این گونه بودند. ابراهیم بن عباس می‌گوید: هرگز شخصیتی برتر از امام رضا (ع) ندیدم، هرگز پای خویش را در مقابل همنشین خویش دراز نمی‌کرد و پیش از او تکیه نمی‌داد. به خدمتگزاران دشنام نمی‌گفت، صدایش به خنده بلند نمی‌شد و همواره با غلامان و زیردستان خود کنار سفره غذا می‌نشست. (عیون اخبار الرضا: ج ۲، ص ۴۲۷)
روابط از سرچشمه‌ای عالی و پاکیزه متأثرند که در آن هر دو طرف در زندگی مشترک به عاطفه و محبت وابسته اند. عطوفتی که یک احساس ناگهانی و زودگذر نبوده و بر ارزش‌های والا و خرد‌های مقدس استوار است؛ زیرا عواطف ناگهانی و هیجانی در برابر امیال و هوا‌های متضاد تاب مقاومت ندارد و به سرعت رنگ می‌بازد.
گشایش برای اهل خانه
تأمین معاش حلال و فراهم بودن امکانات زندگی برای اهل خانه در ایجاد آرامش و افزایش صمیمیت دخالت مهمی دارد. امام علی بن موسی الرضا (ع) فرموده اند: مَنْ أَصْبَحَ مُعَافًی فِی بَدَنِهِ مُخَلًّی فِی سَرْبِهِ عِنْدَهُ قُوتُ یوْمِهِ فَکأَنَّمَا حِیزَتْ لَهُ الدُّنْیا؛ (من لایحضره الفقیه، ج ۴، ص ۴۱۹) هر کس صبح کند در حالی که تنش سالم و خاطرش آسوده و معاشش تأمین باشد از مواهب یک زندگی مطلوب و آرام برخوردار است.
امام رضا (ع) در روایتی دیگر از پیروان خود می‌خواهد برای ایجاد گشایش در زندگی و رفاه اهل خانه بکوشند: «صاحبُ النّعمةِ یَجِبُ انْ یُوَسّع علی عیالهِ؛ افرادی که از نعمتی برخوردارند باید بر زن و فرزند خود گشایش دهند)»مجلسی، بحارالانوار: ج ۷۵، ص ۳۳۵)
حکمت این تأکید آن است که اهتمام و تکاپو در این خصوص اثری مهم در پیوند عاطفی اعضای خانواده دارد و روابط محبت آمیزافراد خانه را تحکیم و قوت می‌بخشد.
در فرهنگ اهل بیت (ع) یکی از نشانه‌های سعادت انسان این است که بتواند به وضع خانواده خود رسیدگی کند. در این باره نیز هشتمین ستاره درخشان آسمان امامت چنین گوهر افشانی کرده اند:
ینْبَغِی لِلرَّجُلِ أَنْ یوَسِّعَ عَلَی عِیالِهِ لِئَلَّا یتَمَنَّوْا مَوْتَه؛ (من لایحضره الفقیه: ج ۲، ص ۶۸)
شایسته است مرد بر اهل خانه (از لحاظ مخارج زندگی) گشاده دستی کند تا آنان مرگ او را از خداوند درخواست نکنند.
البته گشاده دستی موجب نمی‌شود آدمی از اعتدال، قناعت و کسب رزق حلال دوری گزیند. حضرت امام رضا (ع) در این باره تأکیدکرده اند: مَنْ رَضِی مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ بِالْقَلِیلِ مِنَ الرِّزْقِ رَضِی اللَّهُ مِنْهُ بِالْقَلِیلِ مِنَ الْعَمَلِ؛ (بحارالانوار: ج ۷۵، ص ۳۵۳) هرکس در مقابل روزی اندک از خداوند متعال راضی باشد، خداوند نیز در مقابل عمل اندک او از وی راضی خواهد شد.
مهرورزی به زن و دختر
یکی از دستورات مؤکد اسلام، عطوفت و مهربانی بیشتر نسبت به زن و دختر است؛ چرا که آنان از احساساتی ظریف‌تر و شکننده‌تر برخوردارند. امام رضا (ع) در ضرورت رعایت این اصل، به نقل از رسول خدا (ص) فرمودند: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَک وَ تَعَالَی عَلَی الْإِنَاثِ أَرَقُ مِنْهُ عَلَی الذُّکورِ وَ مَا مِنْ رَجُلٍ یدْخِلُ فَرْحَةً عَلَی امْرَأَةٍ بَینَهُ وَ بَینَهَا حُرْمَةٌ إِلَّا فَرَّحَهُ اللَّهُ یوْمَ الْقِیامَةِ. (وسائل الشیعه: ج ۲۱، ص ۳۶۷) خداوند بزرگ نسبت به زنان مهربان‌تر از مردان است و مردی نیست که زنی از محارم خویش را شاد کند مگر آنکه خداوند او را در قیامت شاد خواهد کرد.
احترام به پدر و مادر
پدر و مادر از احترامی ویژه برخوردارند تا جایی که قرآن کریم نیکی به والدین را در کنار توحید و اصل یکتاپرستی قرار داده است؛ همان گونه که سپاس نهادن و احترام برای آنان را در کنار سپاس و احترام برای خداوند آورده است. از این رو در اسلام تأکید شده است که فرزندان در رعایت حقوق والدین بکوشند و با کوتاهی در این باره مورد عاق آنان قرار نگیرند؛ چرا که عاق والدین گناهی بزرگ و نابخشودنی است. این سخن پیامبر اکرم (ص) است که در این باره فرمودند: یقَالُ لِلْعَاقِ اعْمَلْ مَا شِئْتَ فَإِنِّی لَا أَغْفِرُ لَک؛ (بحارالانوار: ج ۷۱، ص ۸۰) به کسی که مورد عاق والدین قرار گرفته است گفته می‌شود هرطور می‌خواهی عمل کن، من تو را نمی‌بخشم.
امام رضا (ع) در تأکید بر حفظ حرمت پدر و مادر و در اشاره به فلسفه این دستور، بی توجهی به پدر و مادر را نوعی بی توجهی به خدا و فرمان شکنی او می‌دانند و می‌فرمایند: حَرَّمَ اللَّهُ عُقُوقَ الْوَالِدَینِ لِمَا فِیهِ مِنَ الْخُرُوجِ مِنَ التَّوْفِیقِ لِطَاعَةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ خداوند نافرمانی پدر و مادر را به این دلیل حرام کرد کهموجب بیرون رفتن از توفیق اطاعت خداوند می‌شود. (همان: ص ۷۴)
آن حضرت (ع) در حدیثی جامع، ضرورت اطاعت از پدر و مادر را گوشزد می‌کنند و در حفظ احترام آنان می‌فرمایند: بر تو باد که پدرت را اطاعت و نیکی کنی، در برابر او تواضع و خضوع به خرج دهی، او را بزرگ شماری و اکرام کنی، در نزد او صدای خود را آهسته گردانی؛ چرا که پدر اصل و ریشه فرزند است و فرزند فرع بر اوست، اگر او نبود فرزند نیز نبود... در دنیا با بهترین صورت ممکن پدران خود را اطاعت کنید و پس از مرگ آنان را دعا و برایشان طلب رحمت کنید؛ زیرا روایت شده است اگر کسی در حیات پدر، به او نیکی کند، ولی پس از مرگش، او را دعا نکند، خداوند او را عاق پدر می‌نامد. (همان: ص ۷۷)
آن حضرت (ع) در ادامه این سخن نورانی، در باره حق مادران تأکید فراوان می‌کنند و آن را لازم‌ترین حقوق برمی شمرند و می‌فرمایند: بدان که حق مادر لازم‌ترین و واجب‌ترین حقوق است؛ زیرا این مادر است که آنچه دیگران تحملش را ندارند، تحمل کرده است و با چشم، گوش و تمام اعضای بدن خود، از فرزندش با خرسندی و شادمانی نگهداری می‌کند. کودک خویش را با تمام مشکلاتی که کسی یارای پذیرش آن نیست حفظ می‌کند، او به این رضایت داده است که خود گرسنگی را تحمل کند تا فرزندش سیر شود. او تشنگی را تحمل می‌کند تا کودک او سیراب شود، او خود برهنه می‌ماند تا فرزندش با لباس پوشانده شود، فرزندش در سایه قرار گیرد و او آفتاب سوزان را به جان می‌خرد. از این رو باید به اندازه زحمت مادر، از او تقدیر شود، به او نیکی کرد و با او مدارا کرد، البته جز با کمک خدا شما توان ادای حق مادر را ندارید. (همان)
معلم و برادر بزرگ در حکم پدر
امام رضا (ع) معلم و برادر بزرگ را به منزله پدر دانسته و رعایت حقوق آنان را نظیر حقوق پدر لازم می‌دانند. آن حضرت (ع) درباره ضرورت تکریم استاد فرمودند: مُعَلِّمُ الْخَیرِ وَ الدِّینِ یقُومُ مَقَامَ الْأَبِ وَ یجِبُ لَهُ مِثْلُ الَّذِی یجِبُ لَهُ فَاعْرِفُوا حَقَّه (همان) معلم خیر و آموزنده دین به مثابه پدر است و رفتاری همچون رفتار با پدر نسبت به معلم واجب است پس حق معلم را یاد بگیر و آن را به موقع، ادا کن.
همچنین درباره ضرورت تکریم برادر بزرگ نیز فرمودند: «الْأَخُ الْأَکبَرُ بِمَنْزِلَةِ الْأَب؛ برادر بزرگ جایگزین و به منزله پدر خواهد بود)»وسائل الشیعه: ج ۲۰، ص ۲۸۳)
امام هشتم شیعیان همچون دیگر اهل بیت، الگوی ناب برای حفظ حقوق خانواده و رعایت ارزش و کرامت انسانی در این بستر مقدس است؛ الگویی که متکی بر رویدادهای مرسوم درس‌های ماندگاری برای پیروان حقیقی ایشان دارند.
