به گزارش تابناک اقتصادی؛ زمین پیش‌نیاز اساسی برای شهرسازی و اسکان انسان‌ها در سرپناه‌های امن و مطمئن است. با رشد جمعیت و پیشرفت علوم بشری نوع ساخت بناها و ایجاد شهرها هم دچار دستخوش تغییرات اساسی شده است، به طوری که بشر مدرن راه‌حل اسکان جمعیت رو به رشد شهرها را در عمودی سازی یافته است.
هرچند این راه‌حل کمک زیادی به حل مشکل کمبود زمین در برخی مناطق کرده است اما مشکلات متعددی را هم به دنبال داشته است. این مشکلات به خصوص در جاهایی که ملزم به رعایت اصول بنیادین آن نبوده‌اند بیشتر است.
در ایران هم با وجود نبود مشکل کمبود زمین، به دلیل اتخاذ برخی سیاست‌ها، عمودی سازی در سال‌های گذشته شدت گرفته است و همین مسئله باعث ایجاد کلانشهرهای متراکم با مشکلات فراوان شده است.
اصرار به ادامه روند بلندمرتبه سازی در حالی است که در حال حاضر تنها یک درصد از مساحت کشور برای اسکان کل جمعیت 85 میلیون نفری ایران استفاده شده است. حتی اگر بالاترین سرانه ذکر شده در آیین‌نامه شورای عالی شهرسازی و معماری نیز در نظر گرفته شود، 2 درصد مساحت ایران کافی خواهد بود؛ اما به نظر می‌رسد مقاومت‌هایی در برابر گسترش محدوده شهرها وجود دارد.
موضوعی که در نامه فعالان معماری و شهرسازی به رئیس‌جمهور نیز انعکاس داشته و در آن آمده: «خساست مدیران مربوطه در آزادسازی بخش ناچیزی از اراضی ملی برای شکستن احتکار زمین و تمرکززدایی از کلان‌شهر محل سؤال جدی دلسوزان است.»
شباهت شهرسازی ایران به ترکیه
بلندمرتبه سازی باعث شده تا کلانشهرهای ایران نسبت به خیلی از کلانشهرهای دنیا تراکم بیشتری داشته باشند و این موضوع به ویژه در زمان حوادثی مثل زلزله خسارت‌های قابل‌توجهی ایجاد خواهد کرد.
اخیراً نیز زلزله ترکیه نشان داد که این سبک معماری و شهرسازی می‌تواند چه میزان پرخطر باشد، چنانکه مهدی زارع، رئیس مرکز پیش‌بینی زلزله در پژوهشگاه بین‌المللی زلزله اظهار داشت: «درس‌های بسیار زیادی در زلزله ترکیه وجود دارد که بیاموزیم، نه به آن معنا که زلزله‌های ترکیه گسل‌های ایران را فعال می‌کند بلکه به دلیل شباهت فرهنگی و اجتماعی که بین شهرهای ما و شهرهای ترکیه وجود دارد باید این درس‌ها را آموخت.
در تصاویر منتشر شده در رسانه‌ها دیدید که نوع توسعه جدید در ترکیه شبیه توسعه شهرها و شهرستان‌های ما است، در واقع ما و ترکیه به سمت آپارتمان سازی و چندین طبقه شدن خانه‌ها حرکت کرده‌ایم که اصل گرفتاری در این مسئله است.»
قرار گرفتن ایران بر روی یک کمربند زلزله‌خیز جهان باعث شده است که وقوع زلزله‌های متعدد در آن کاملاً طبیعی باشد و این مسئله‌ای است که در مورد آن آگاهی لازم وجود دارد. به همین دلیل شیوه و روش ساخت‌وسازها و مسائل ایمنی مربوط به آن‌ها تحت تأثیر این عامل باید متفاوت باشد.
فاجعه‌ای که ساخت‌وسازهای غیر ایمن رغم خواهند زد
اما به گفته کارشناسان اکثر ساختمان‌ها در ایران در مقابل زلزله‌ها و پس‌لرزه‌های آن‌ها مقاومت لازم را ندارند و این نه تنها شامل بافتهای فرسوده که برخی ساختمان‌های بلندمرتبه نوساز نیز می‌شود، چنانکه در مورد ساختمان متروپل دیده شد که زد و بندهای انجام شده در مسیر ساخت آن باعث شد تا این بنا به یکباره فرو بریزد.
مهدی چمران، رئیس شورای شهر تهران، با اشاره به زلزله ترکیه و سوریه می‌گوید: «باید به خودمان، مهندسان ناظر، مجریان و طراحان هشدار دهیم؛ کشورهای دیگری نیز هستند که در طول سال زلزله را تجربه می‌کنند، اما چنین حوادثی را شاهد نیستند؛ چراکه درست می‌سازند و ما اگر ساختمان مقاوم نسازیم مشخص نخواهد شد که چه فاجعه‌ای را شاهد باشیم.»
به گفته فریبرز ناطقی الهی، استاد نمونه کشور در مهندسی سازه، در دهه‌های اخیر ساخت‌وساز ناایمن در شهر تهران رشد بیشتری داشته و این به‌خصوص ساختمان‌های لوکس که با قیمت‌های وحشتناک فروخته می‌شود مرسوم‌تر است چون به علت گرانی مصالح در ساخت‌وساز آن‌ها کم گذاشته می‌شود اما همه مشکلات زیربنایی آن با یک نمای زیبا پوشش داده شده و به قیمت بالا فروخته می‌شود.
همچنین اقبال شاکری عضو کمیسیون عمران مجلس شورای اسلامی درباره حجم تخلفات در ساخت‌وسازها می‌گوید: «ساخت‌وسازها می‌بایست متناسب با طرح تفصیلی ساخته شود و نباید اجازه دهیم تخلف شود و این بر عهده شهرداری‌ها است که نظارت مضاعف داشته باشند که تخلف از قوانین ساخت‌وساز رخ ندهد که متأسفانه متخلفین زیاد هستند و حجم انبوهی از این پرونده‌ها به ماده 100 ارجاع داده می‌شود.»
صدور مجوز ساخت یک برج بر روی گسل!
علاوه بر حجم زیاد تخلفات از سوی سازندگان، تخلفاتی نیز از سوی برخی نهادهای مسئول انجام شده است چنانکه چند وقت پیش مهدی عباسی، عضو شورای شهر تهران خطاب به رئیس سازمان مدیریت بحران گفته بود که مجوز ساخت یک ساختمان پراهمیت بلندمرتبه که رستوران و سالن اجتماعات نیز دارد اما روی یک گسل خطرناک واقع شده از کمیسیون ماده پنج صادر شده است و برایمان سؤال است که مدیریت بحران شهر تهران چه اقدامی انجام داد و آیا جلوی ساخت‌وساز این ساختمان را می‌گیرید و یا حداقل بر رعایت حداکثری نکات ایمنی نظارت می‌کنید؟
بسیاری از این دست تخلفات در ساخت‌وسازهای تهران و سایر کلانشهرها وجود دارد که به دلیل ضعف نظارت و عملکرد نهادهای نظارتی اتفاق می‌افتند و تنها زمانی که حادثه‌ای رخ دهد چند روزی بر سر زبان‌ها می‌افتند و بعد به دست فراموشی سپرده می‌شوند. اما واقعیت این است که انباشته شدن این تخلفات بر روی هم ممکن است باعث بروز فاجعه‌ای شود که جبران آن غیرممکن باشد.
محو ساختمان‌ها در بافتهای فرسوده با وقوع زلزله بزرگ در تهران
به علاوه تعداد زیاد بافتهای فرسوده و تراکم بالا باعث شده تا شهر تهران در برابر زلزله احتمالی وضعیت مناسبی نداشته باشد؛ چنانکه محمد آقامیری، عضو شورای شهر تهران، در این‌باره می‌گوید که من از مدیریت قبلی شهری در مورد میزان آمادگی تهران برای مقابله با زلزله پرسیدم و آن‌ها گفتند که تنها ۲۰ درصد آمادگی وجود دارد.
در حال حاضر بافت فرسوده به معضلی برای پایتخت تبدیل شده است که در صورت عدم اهتمام به بازسازی آن می‌تواند میزان خسارت در زمان بروز حادثه را افزایش دهد.
علی بیت‌اللهی، مدیر بخش مرکز زلزله شناسی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در این خصوص تأکید کرد: «در کلان‌شهر تهران بر اساس آمارها، حدود یک‌چهارم پلاک‌های ثبتی در بافت فرسوده است. بافتی که گذر‌های تنگ و ساختمان‌های ناپایدار با تراکم جمعیتی بالا دارد. اگر روزی نه در تهران که در مجاورت تهران زلزله‌ای با بزرگی زلزله تهران رخ بدهد، این ساختمان‌های داخل تهران که در این بافت فرسوده قرار دارند، به هیچ وجه باقی نخواهند ماند. دوباره تأکید می‌کنم که زلزله خارج از تهران رخ بدهد از این‌ها چیزی باقی نخواهند ماند. حالا شما تصور کنید که در داخل تهران یک زلزله بزرگ رخ بدهد، چه خواهد شد.»
تصویب بلندمرتبه سازی بدون توجه به ظرفیت شهر
نکته مهم دیگری که در ارتباط با کلانشهرها و خطراتی که آن‌ها را در زمان زلزله تهدید می‌کند، وجود دارد؛ تراکم بالا به‌واسطه بلندمرتبه سازی است. در برخی از شهرهای کشور در معابر و گذرگاه‌های باریک ساختمان‌های بلندمرتبه ساخته شده است که دسترسی به آن‌ها در زمان بحران بسیار مشکل است. ضمن اینکه در برخی مناطق انبوه‌سازی‌های گسترده بدون توجه به تراکم استاندارد اتفاق افتاده است.
در این زمینه دکتر مرتضی طالبیان، عضو هیئت‌علمی پژوهشکده علوم‌زمین سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی اظهار داشت: «شهر تهران در ۳۰ تا ۴۰ سال اخیر به شدت توسعه یافته است و از ساختمان‌های پراکنده به برج‌های متراکم تبدیل شده است و به گونه‌ای است که عوارض شهری محو و نابود می‌شوند و زمینی که می‌توانستیم به راحتی عوارض زمین‌شناسی آن را به راحتی مطالعه کنیم، در کمتر از ۱۰ سال کاملاً پوشیده شده است.»
با این حال همچنان مجوز ساخت بناهای بلندمرتبه در این شهر داده می‌شود و با مصوبه‌ای که شورای عالی شهرسازی و معماری در مورد ساخت بناهای بلندمرتبه در پهنه‌ها و عرصه‌های شهر تهران ابلاغ کرده، این روند ادامه خواهد یافت. در این شرایط باید دید شورای عالی شهرسازی و معماری گوش شنوایی برای هشدارهای مکرر کارشناسان در ارتباط با تراکم بالا و خطراتی که از این ناحیه در زمان حادثه متوجه مردم می‌شود، خواهد داشت و در مصوبه خود تجدید نظر خواهد کرد یا خیر.
