نگاهی به دیپلماسی عمومی ایران در طول مذاکرات هسته‌ای

دیپلماسی عمومی مجموعه فعالیت هائی است که از سوی یک دولت ، بازیگر منطقه ای یا بین المللی با هدف تاثیرگذاری بر افکار عمومی و به منظور ارتقای وجهه خارجی خود و یا جلب حمایت از آن برای سیاستی خاص طراحی شده و با استفاده از تمام ابزارهای موجود و فنآوری روز به مرحله اجرا گذاشته می شود. دیپلماسی عمومی حوزه ای جدای از فعالیت های سیاسی ، فرهنگی و یا اقتصادی نیست بلکه در راستای آنهاست و کشورها تلاش دارند در کنار روابط دیپلماتیک و رسمی خود ، زمینه همراهی افکار عمومی خارجی با سیاست های داخلی خود را فراهم نمایند زیرا امروزه اغلب کشورها ، نهادهای بین المللی و کمپانیهای بزرگ می خواهند ضمن صحبت با دولتها و طرف های رسمی خود ، با ملت ها نیز روی سخنی داشته باشند و این روی سخن با ملت ها امروزه در بسیاری از اوقات الویت دار و حتی مهمتر از صحبت با دولتها و طرف های رسمی شده است به گونه ای که آنها از همه ابزارهای موجود و تاثیرگذار استفاده نموده تا افکار عمومی و مخاطبان را با خود  همراه نمایند. رسانه ها ، شبکه های اینترنتی و اجتماعی بازوی دیپلماسی عمومی کشورهاست. کشورها برای پیشبرد سیاست های خود از رسانه ها استفاده می کنند و این رسانه ها هستند که در جهت منافع کشورها و بازیگران صحنه بین الملل هر گزارش درست یا نادرستی را ارائه و و با تشویش افکار عمومی علیه کشور یا موضوعی فشارهای مختلفی را بر حریف یا حریفان خود وارد می نمایند و یا با جلب افکار عمومی نسبت به سیاست های خود و همراه نمودن این افکار بدین وسیله به اهداف خود برسند.

در پاسخ به تبلیغات منفی و جو مسمومی که رسانه های غربی علیه برنامه صلح آمیز هسته ای کشورمان قبل و در طول مذاکرات هسته ای ایجاد کرده بودند ، تیم مذاکره کننده ایرانی تلاش نمود تا در طول مذاکرات هسته ای  با یک برنامه حساب شده و با استفاده بموقع و حداکثری از ابزارهای دیپلماسی عمومی برای جذب افکار عمومی جهانیان خود راسا اقدام نموده و تا حد توان رسانه های معاند را خلع سلاح نماید. بدین معنا که تیم ایرانی در دو جبهه می جنگید : یکی مذاکرات رسمی برای احقاق حقوق کشورمان و دوم جبهه دیپلماسی عمومی برای رساندن پیام مظلومیت و حقانیت ایران به افکار عمومی.

این دیپلماسی عمومی در چند روش اجرا شد :

1- درج مقاله در رسانه های مطرح و تاثیر گذار خارجی( واشنگتن پست ، نیویورک تایمز ، اشپیگل ، لوموند ، تایمز و غیره 

2- انجام مصاحبه های متعدد با رسانه ها و شبکه های مهم تلویزیونی خارجی و داخلی 

3- نامه نگاری و اطلاع رسانی از روند مذاکرات هسته ای به مقامات ارشد دیپلماتیک در سراسرجهان

4- و از همه مهم تر و اساسی تر ، حضور فعال در رسانه ها و شبکه های اینترنتی ، مجازی و اجتماعی و  اطلاع رسانی مستقیم به مخاطبان خارجی و به زبان های خارجی

بدنبال روی کار آمدن دولت یازدهم در مرداد 1392 ، این مذاکرات که در تداوم مذاکرات قبلی ایران با گروه 1+5 بود ، مورد بررسی قرار گرفته و از شهریورماه 1392 در نیویورک و در حاشیه نشست های سالیانه مجمع عمومی ملل متحد آغاز شد. اولین حرکت دستگاه دیپلماسی ایران برای جلب افکار عمومی جهان به سیاست های جدید دولت یازدهم ، درج مقاله ای به قلم رئیس جمهور جناب آقای روحانی در ستون آزاد روزنامه واشنگتن پست در شهریور 1392 بود. «ما باید برای پایان دادن به رقابت‌های ناسالم و مداخلاتی که باعث خشونت و جدایی می‌شود، همکاری کنیم.»  رئیس جمهوری ایران می‌نویسد: «باید فضایی را ایجاد کنیم که مردم در منطقه بتوانند سرنوشت خود را رقم بزنند.»  ایشان می‌افزاید: «در همین راستا، من آمادگی دولتم برای کمک به ایجاد گفتگو بین دولت سوریه و مخالفان را اعلام می‌کنم.» جناب آقای روحانی در ادامه و در خصوص برنامه صلح آمیز هسته ای ایران ادامه می دهد : تکمیل چرخه تولید سوخت اتمی و تولید انرژی هسته‌ای نه فقط برای ایران از نظر دستیابی به منابع متنوع انرژی مهم است ، بلکه یک مساله هویتی است و از نظر حیثیت و جایگاه ایران در جهان نیز اهمیت دارد. او همچنین از آمادگی ایران برای تعامل سازنده و مدبرانه برای رسیدن به نتایج برد - برد در عرصه های مختلف خبر داد. این مقاله این پیام را برای مخاطبان داشت که افق و نگاه ایران به تحولات جهانی یک نگاه گسترده و جهانی است نه منطقه ای و بین المللی و مسئله هسته ای نیز جزوی از این نگاه است نه تنها یک نگاه موردی و گذرا. در همین راستا تیم هسته ای در شهریور 1392 و در مدت حضور در نیویورک ابتدا تلاش زیادی بخرج داد تا جو مسمومی که رسانه های صهیونیستی که با الهام گیری و جدیت اسرائیل بخصوص نخست وزیر صهیونیستش علیه ایران بوجود آورده بودند ، را بشکند. به همین خاطر در برنامه دیدارهای رئیس جمهور و وزیرخارجه کشورمان دیدار با اغلب سران و وزرای خارجه کشورهای غربی قرار داده شده و همه این دیدارها رسانه ای شده و حتی مکالمه تلفنی اوباما رئیس جمهو.ر ایالات متحده با جناب آقای روحانی  نیز در راستای دیپلماسی عمومی قرار گرفته  و همه این تلاش ها رسانه ای شد. پیام رسانه ای این دیدارها این بود که دولت جدید ایران اهل تعامل و گفتگوست و ما خواهان گفتگوئی مبتنی بر عزت هستیم.  درج مقالات و بیان واقعیات سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در روزنامه ها و مجلات مطرح آمریکائی و اروپائی به زبان های خارجی توسط وزیر خارجه کشورمان ، ارتباط گیری با نخبگان و اندیشمندان خارجی در جریان سفرهای دوجانبه و بین المللی تلاش دیگری در راستای دیپلماسی عمومی برای اقناع مردم سایر ملل و جلب افکار عمومی بود. 

از دیگر ابزار اطلاع رسانی ، ارتباط مستقیم با مخاطبان و تصمیم گیران اصلی اعضاء روابط بین الملل است. ارسال نامه وزیرخارجه کشورمان به همتایان خود در واپسین روزهای سال ۲۰۱۴ میلادی ( دی ماه 1393 ) به نوعی در تقابل با تبلیغات رسانه‌ای سوء غرب ارزیابی می‌شود تا به دنیا اعلام نماید که تبلیغات رسانه‌ای علیه ایران و عدم انعطاف کشورمان در مذاکرات یک برنامه از پیش تعیین شده است تا چهره ایران را مخدوش نشان دهند.  نامه دکتر ظریف به همتایان اش در سراسر جهان محل بحث و نظر محافل دیپلماتیک قرار گرفت و رسانه ای شدن آن نیز مکمل این تبلیغ مثبت شد. اگرچه برخی گفتند چرا بعد از یک سال و اندی از آغاز مذاکرات چنین اقدامی انجام شده و آیا بهتر نبود که در همان روزهای اول چنین نامه ای به نگارش در می آمد؟ برخی دیگر نیز می گویند نامه نگاری در دیپلماسی بیش از آنکه ، زمان عامل موثر باشد محتوای نامه موثر است. همان گونه که در بالا اشاره شد ، گاهی دیپلماسی رسمی و عمومی در کنار یکدیگر قرار گرفته و همچون مشت های مداوم و پی در پی حریف در مسابقات بوکس ، باید تواما در صحنه سیاسی و بین المللی بروز نمایند تا موثر واقع شوند. 

با شروع مذاکرات هسته ای ، مسئله راهبردی ایران استفاده از قدرت نرم و دیپلماسی عمومی بخصوص بهره گیری گسترده از رسانه ها و شبکه های اینترنتی مجازی است که توانست مسیری را برای تیم هسته ای کشورمان از مجموعه جدیدی از مفهوم سازی ها فراهم آورد. افق جدید فکری و سیاسی تیم مذاکره کننده به شدت مورد توجه افکار عمومی جهان قرار گرفت. در کنار مصاحبه های رسمی که ممکن بود از سوی رسانه های غربی بصورت مخدوش و هدف دار پخش شود و به مخاطبان اطلاع رسانی ناقص و غلط صورت گیرد ، تیم ایرانی برای انعکاس دیدگاه ¬های خود به انتظار درخواست مصاحبه¬ رسانه¬ ها نبود ( اگرچه شخص وزیر خارجه و سایر اعضاء مصاحبه های زیادی با رسانه های داخلی و خارجی انجام دادند ) اما وزیر امورخارجه کشورمان به صورت مستقیم نظراتش را آنگونه که می خواستند از طریق فیس بوک ، تویتر ، یوتیوب ، ایسنتاگرام و چندین شبکه اجتماعی مجازی برای مخاطبان داخلی و خارجی منتشر می¬کردند و مخاطبان نیز می توانستند آزادانه نظرات خود را به آنها منتقل نمایند و این یکی از بهترین راههای جذب افکار عمومی بخصوص نخبگان هر جامعه ای است.  زیرا اینها براین باور بودند که امروز در دهکده جهانی همه چیز جهانی شده  و نحوه ارائه¬  دیدگاه¬ ها در ایجاد نفوذ و آسیب پذیری در سطح بین المللی بسیار موثر است.  این تیم که متشکل از وزیر امور خارجه (دکترای روابط و حقوق بین الملل از دانشگاه دنور آمریکا ) و دو معاون او ( دکتر عراقچی دکترای علوم سیاسی از دانشگاه کنت انگلستان و دکتر تخت روانچی دکترای علوم سیاسی از دانشگاه برن سوئیس ) و سایر اعضاء تیم مذاکره کننده بود به خوبی زبان بین الملل را می دانستند و با پیچیدگی های آن به خوبی آشنا بودند. آشنائی با زبان بین المللی و آداب گفتگو از مهمترین ابزارهای حرفه ای هر دیپلمات است.  آنها در جریان مذاکرات فضای گفتگو را به جنبه های عمومی جهانی شدن می کشاندند بگونه ای که هیچ گونه حد و مرزی در آنجا وجود ندارد سازوکار آنها در دیپلماسی عمومی و رسانه ای ، مذاکرات هسته ای و اهداف تیم ایرانی را یک گام به جلو برد و آنها را به کانون توجهات مذاکرات تبدیل کرد. تیم هسته ای با این دیپلماسی خود ، نگاه مثبت افکار عمومی و جهانیان را بسوی خود جلب کرد. آنها با این روش توانستند بخوبی طرف های غربی خود را که مرتبا با اظهارات منفی خود تلاش داشتند ایران را مقصر شکست احتمالی مذاکرات و یک طرف سرسخت و غیرقابل انعطاف نشان  دهند ، به چالش کشیده و حیله های آنها را افشاء نمایند. این روش تیم مذاکره کننده را باید در امتداد دیپلماسی عمومی خردمندانه¬ و نیز عاملی برای ایجاد نگاهی واقع بینانه به پرونده ایران هراسی و امنیتی نمودن پرونده ایران در جهان قلمداد کرد ، چرا که یکی از مشکلات عمده وجود جو مسموم و بدبینی اغلب کشورها بخصوص افکار عمومی غرب نسبت به کشورمان ( ایران هراسی ) و بخصوص استفاده صلح آمیز از برنامه هسته ای ، مسأله¬  کم اطلاعی جهان از واقعیات ایران بوده و در نتیجه تلاش داشتند به افکار عمومی جهان بگویند  باید در دیپلماسی واقع بین بود. ازطرفی تسلط آنها  به زبان انگلیسی و از همه مهمتر به پویایی های سیستم ها و روابط بین الملل را باید امتیازی ویژه برای این تیم دانست که حتی منتقدین غربی را نیز به اعتراف واداشته است. توانایی قدرت نرم دیپلماسی وزیر خارجه و همکارانش در اثر پیوند تاریخ ، جغرافیا ، ریشه های عمیق فرهنگی ، قدرت اقتصادی و دموکراسی درسیستم جهانی شدن تبیین می گردد و جایگاه تیم دیپلماسی ایران را برجسته می کرد. این تیم  می دانست که  جهانی شدن عملکرد روابط بین الملل را در جهان امروز پیچیده تر نموده است زیرا نقش مهم تری  به دیپلماسی عمومی در تاثیر و هدایت جامعه بین المللی در کنار دیپلماسی قراردادی و سنتی داده است و هر روز بر اهمیت آن افزوده می شود. برای مقابله با وضعیت ایران ترسیم شده در افکار عمومی غرب با توجه به اتهامات و مشکلاتی که در عرصه بین المللی بر ما تحمیل شده و در طول مذاکرات نیز بر شدت آن توسط رسانه های غربی افزوده می شد ، مذاکره کنندگان  لازم دیدند از ابزارها و روش های دیپلماسی عمومی استفاده کنند تا به دقت جامعه بین المللی را مورد خطاب قرار دهند. تا اطلاعات صحیح در مورد موقعیت خارجی ایران را فراهم سازند ، به طوری که بتوانند احترام ایران را در جامعه بین المللی افزایش دهند . آنها با این روش دیدگاههای خود را دولتی نکردند بلکه دیپلماسی عمومی را چاشنی قدرت نرم در گفتگوهای خود کردند و با این روش توانستند به جهانیان بقبولانند که این ایران به تنهائی نیست که باید اراده سیاسی لازم را برای تصمیمات مهم بگیرد بلکه طرف های غربی نیز باید چنین کنند تا رسیدن به توافق امکان پذیر باشد. آنها چون می دانستند نقش و قدرت دیپلماسی عمومی و حتی گفتگوهای مجازی در عصر جهانی شدن کمتر از میز مذاکرات نیست لذا تلاش نمودند از طریق دیپلماسی عمومی به طرف های خود فشار آورند که با ایران باید با منطق و زبان احترام گفتگو کرد نه با فشار و تحریم و تهدید.  

توانایی قدرت نرم یک کشور تبیین کننده موفقیت دیپلماسی عمومی، یکپارچگی و تاثیر گذار بودن سیاست های آن کشور است. قدرت نرم توضیح می دهد که چهره یک کشور و یا یک مسئله و موضوع مورد نظر را می توان در صحنه جهانی و در افکار عمومی ملتها یا آن چنان جذاب و خوب نشان داد و یا از روی قصد و غرض آن را بسیار بد و غبار آلود نشان داد لذا این به توانائی و مهارت و شایستگی متولیان دیپلماسی عمومی آن کشور بستگی دارد تا بتواند با استفاده از ابزارهای مختلف ، خود را آنگونه که هست ارائه کند. بدیهی است در دنیای کنونی که رسانه های معاند و صهیونیستی و بازیگران قدر و غدار بین المللی دست برتر را دارند حضور و بازی در صحنه جهانی و دیپلماسی عمومی کار ساده نیست و نیاز به مدیریت صحیح دارد . بعقیده جوزف نای ، قدرت نرم جذابیت فرهنگ ، اندیشه سیاسی و سیاست های یک کشور را توضیح می دهد. مشروع نشان دادن سیاست ها برای دیگران از دیگر توانائی های قدرت نرم می باشدکه وزیر خارجه کشورمان در مذاکرات نیویورک ، ژنو و وین سخت به دنبال آن بود. چرا که قبولاندن و  پذیرش مشروعیت سیاست های یک کشور توسط دیگران بخصوص در فضا و افکار عمومی نشانگر توانایی قدرت نرم یک کشور می باشد. در این زمینه یکی از ارکان اصلی قدرت نرم دکتر ظریف ، تجربه حضور طولانی مدت در جامعه آمریکا بخصوص در محافل دانشگاهی در سال های قبل و پس از انقلاب ، آسیب شناسی این جامعه و سپس حضور فعال در محافل دیپلماتیک ، مطالعاتی و بین المللی آمریکا همچنین حضور در بزرگترین و مهمترین سازمان بین المللی جهان یعنی سازمان ملل متحد بود سازمانی که با داشتن بیش از 190 عضو از کشورهای جهان ، اغلب تصمیمات بین المللی و تاثیر گذار بر صحنه جهانی ، آنجا گرفته می شود. 

بنابراین دیپلماسی عمومی تیم مذاکره کننده هسته ای استفاده مطلوب از همان ابزارهائی بود که دشمنان جمهوری اسلامی ایران از آنها برای ایجاد جو مسموم و منفی نسبت به کشورمان در افکار عمومی جهان استفاده می کردند یعنی استفاده از قدرت نرم و حضور هر چه بیشتر و فعالانه تر در رسانه های جمعی ، فضا و شبکه های مجازی و اینترنتی و بالتبع اطلاع رسانی مستقیم به مخاطبان و جذب افکار عمومی نسبت به واقعیات ایران. 

دکتر ظریف در تایید و تاثیر قدرت نرم در صحنه جهانی در مراسم بزرگداشت روز خبرنگار که در تالار وحدت تهران در 17 مردادماه سال جاری برگزار شد اعلام داشت : « آنچه در متن مذاکره می گذرد به اندازه تعیین کننده ای ، تصویری نیست که از سوی رسانه ها از مذاکرات ارایه می شود. امروز در دنیایی زندگی می‌کنیم که از یک نظام دوقطبی در حال تغییر به یک نظام تک‌قطبی است و ساختار قدرت متحول شده و قدرت معنایی یا قدرت نرم یک بعد دیگر قدرت است که امروزه از ابعاد جدید قدرت محسوب می‌شود و برای ما در این زمینه فضای رقابت کاملاً باز است. این برای ما که قدرت میانه به حساب می آییم زمینه را باز کرده است و اجازه می دهد در حوزه جهانی حضور پیدا کنیم ، مخصوصا برای کشور جمهوری اسلامی که صاحب نظر است و از این بعد  دیپلماسی عمومی معنا پیدا می کند ».

تاثیری که مجموعه تحرکات دیپلماتیک جمهوری اسلامی ایران در دو سال گذشته بر افکار عمومی منطقه و جهانیان داشته ، توانسته افکار عمومی جهان که تحت فشار و القای دشمنان ملت ایران ، تصویری به شدت منفی و مغلوط از ما می دید ، را تا حد زیادی در مسیر بازبینی و بازاندیشی قرار دهد.  شاه کلید این تغییر ، استفاده  مدیریت شده از ابزارهای مختلف دیپلماسی بخصوص دیپلماسی عمومی است که توانست ضربه ای موثر به پروژه دشمنان قسم خورده ایران که با صرف هزینه هنگفت مادی و معنوی و با هدف ایران هراسی آغاز کرده و به اوج رسانده بودند وارد کرده و تا حدی این جو مسموم را کاهش دهد. نتایج نظرسنجی های ارائه شده در کشورهای غربی و دیگر کشورها بخصوص پس از اعلام جمع بندی کشورمان با گروه 1+5 ، تاییدگر این ادعاست. با حضور فعال دیپلماتهای کشورمان در صحنه دیپلماسی عمومی و تاثیر گذاشتن بر افکار عمومی جهان ، امروز نام و آوازه ایران بیش از پیش موصوف به صفات کشوری منطقی (با تعریف بین المللی)، اهل گفتگو و تعامل ولی براساس عزت و منافع ملی، کشوری مهم (به گونه ای که بزرگترین قدرتهای نظامی ، سیاسی و اقتصادی جهان را ماهها پای میز مذاکره بنشاند) و کشوری توانمند که توانایی نه گفتن و مقاومت در مقابل تحریم های ظالمانه ، فشارها و تهدید های نظامی را دارد شده است. آن چه دستگاه سیاست خارجی کشور در ماههای گذشته به نمایش گذاشت ، تنها بخشی از توانمندی دیپلماتیک موجود در کشور بود. این اقدام یک تجربه کوچکی از استفاده و بهره گیری از توانمندیهای بالای کشورمان بود و البته باعث سنگین تر شدن وظایف دستگاه دیپلماسی کشور و سایر دستگاههای مربوطه در استفاده بهینه از ابزارهای دیپلماسی عمومی برای ارائه چهره بهتر و مبتنی بر واقعیات کشورمان است. اکنون دستگاه دیپلماسی جمهوری اسلامی ایران باید با استفاده از این تجربه شیرین ، از ابزارهای متنوع دیپلماسی عمومی و تدابیر مختلف سیاسی استفاده نموده و یک برنامه مدونی برای موج سازی ، تصویر سازی( image building) و حضوری غعال در شبکه های اجتماعی و فضای مجازی داشته و کشورمان را آنگونه که هست به دنیا معرفی نماید. 

مردم عزیز ، فهیم و صبور کشورمان بخصوص ایرانیان مقیم و علاقمندان به جمهوری اسلامی ایران نیز می توانند در زدودن غبار مظلومیت از چهره ایران در جوامع غربی سهیم باشند. حضور آنان در شبکه های اجتماعی ، فضای اینترنت ، درج مقاله در رسانه های خارجی و بیان واقعیات جامعه ایرانی از جمله این مشارکت است.