چرا روزه می‌گیریم؟

در این مقاله تلاش میکنم تفاوت میان دلیل حکم شرعی با سایر مضافهای آن مانند سبب، حکمت، مصلحت، یا علت آن را با تاکید بر صوم شهر رمضان (روزه ماه رمضان ) توضیح دهم. عدم تمایز میان دلیل و علت گاه موجب می شود بعضی از مردم به جهت عدم دستیابی به علت معقول، قطعی و جامع، پایبندی خود را از دست دهند. و یا از اهتمام خود به انجام احکام شرعی بکاهند.

دلیل صوم (روزه) چیست؟ و چرا روزه می گیریم ؟ این دو پرسش کاملاً دو مجهول متفاوت را هدف گرفته اند. پرسش نخست ناظر به متون معتبر موجود در منابع تحصیل احکام شرعی است. به عبارت روشن تر به دنبال آیه شریفه یا روایتی صحیح در کتاب و سنت است که به صوم (روزه) فرا خوانده اند اما پرسش دوم ناظر به علت تشریع حکم است و فوایدی را می کاود که بر انجام فریضه صوم برای مکلف به بار خواهد آورد.

پرسش نخست در حوزه علم فقه جای می گیرد و پاسخ آن بر عهده فقیه است اما پرسش دوم در چارچوب علم کلام یا معارفی نظیر آن جای دارد. فقیه یا به پرسش دوم پاسخ نمی دهد و یا اگر ناچار به پاسخ باشد به بیان دلیل حکم اصرار خواهد کرد چون از نگاه فقیه کشف ظنی یا حتی یقینی علت حکم( به ویژه در موضوع صوم) نقشی در صدور فتوا به وجوب صوم شهر رمضان ندارد.بدین روی گاه در ادبیات فقهی دلیل احکام و سبب احکام به نحو مترادف به کار می رود.

یقیناً بر هر حکم شرعی فواید و مصالحی مترتب است چون شارع حکیم و مهربان هیچگاه بیهوده به امری فرا نمی خواند.کار فقیه در نگاهی عام بویژه در احکام عبادی کشف و تبیین مصالح و مضار احکام شرعی نیست بلکه فقیه براین باور است که حکمی در ظرف علم شارع مقدس وجود دارد و او باید با راهنمایی و دلالت متون شرعی موجود آن را به دست آورد و همان متن مدرک او برای انجام متعلق حکم خواهد شد.

دلیل صوم چیست؟

آیه شریفه ۱۸۵-۱۸۳ سوره بقره: ((يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنوا كُتِبَ عَلَيكُمُ الصِّيامُ كَما كُتِبَ عَلَى الَّذينَ مِن قَبلِكُم لَعَلَّكُم تَتَّقونَ( ۱۸۳)

۱۸۳- ای افرادی که ایمان آورده‌اید! روزه بر شما نوشته شده، همان‌گونه که بر کسانی که قبل از شما بودند نوشته شد؛ تا پرهیزکار شوید.

أَيَّامًا مَعْدُودَاتٍ فَمَنْ كَانَ مِنْكُمْ مَرِيضًا أَوْ عَلَى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ وَعَلَى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعَامُ مِسْكِينٍ فَمَنْ تَطَوَّعَ خَيْرًا فَهُوَ خَيْرٌ لَهُ وَأَنْ تَصُومُوا خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ(۱۸۴)

۱۸۴- روزهایی به شماره معیّن روزه دارید (تمام ماه رمضان)، و هر کسی از شما مریض باشد یا مسافر، به شماره آن از روزهای غیر ماه رمضان روزه دارد، و کسانی که روزه را به زحمت توانند داشت عوض هر روز فدا دهند آن قدر که فقیر گرسنه‌ای سیر شود، و هر کس بر نیکی بیفزاید آن برای او بهتر است. و (بی‌تعلّل) روزه داشتن برای شما بهتر خواهد بود اگر (فواید آن را) بدانید.

شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ هُدًى لِلنَّاسِ وَبَيِّنَاتٍ مِنَ الْهُدَى وَالْفُرْقَانِ فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ وَ مَنْ كَانَ مَرِيضًا أَوْ عَلَى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ يُرِيدُ اللَّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَلَا يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ وَلِتُكْمِلُوا الْعِدَّةَ وَلِتُكَبِّرُوا اللَّهَ عَلَى مَا هَدَاكُمْ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ.(۱۸۵)

۱۸۵- ماه رمضان ماهی است که قرآن در آن نازل شده برای هدایت بشر و برای راهنمایی و امتیاز حق از باطل، پس هر که دریابد ماه رمضان را باید آن را روزه بدارد، و هر که ناخوش یا در سفر باشد (به شماره آنچه روزه خورده است) از ماهای دیگر روزه دارد، که خداوند برای شما حکم را آسان خواسته و تکلیف را مشکل نگرفته، و خواسته تا اینکه عدد روزه را تکمیل کرده و خدا را به عظمت یاد کنید که شما را هدایت فرمود، باشد که (از این نعمت بزرگ) سپاسگزار شوید.)).

احادیث و روایات نیز در مورد وجوب صوم شهر رمضان ( ماه رمضان ) متواتر است. یعنی به انداره ای حدیث و روایت در بیان وجوب صوم وجود دارد که به صدور و بیان آن از سوی پیامبر اعظم و امامان معصوم ( علیهم السلام) یقین حاصل می شود. از سوی دیگر وجوب صوم شهر رمضان امری مورد اجماع و اتفاق همه مسلمانان است و کسی در این که چنین حکمی از سوی شارع اسلامی وضع شده تردید نداردٰ.

علت صوم در شهر رمضان چیست؟

در این باره چه در منابع حدیثی و چه در کتابهای مربوط به بیان علت و فلسفه احکام، از گذشته تا حال، نکات متنوع و بسیاری مطرح شده است.

از فواید دینی ( تحکیم ایمان ) گرفته تا فواید پزشکی مربوط به سلامت بدن تا فواید اجتماعی و ...

برای نمونه، به جهت تبرک، روایتی شریف از سوی ابالحسن امام علی بن موسی الرضا علیه السلام را که یقیناً در موضوع بیان فواید و علل احکام شایسته ترین منبع به شمار می رود بیان می کنیمٰ: به امام رضا علیه السلام نوشته اند که علت وجوب صوم چیست؟

فرمودند: (درک گرسنگی و تشنگی، تا شخصی فروتنی نیازمندی، و صبر را بیاموزد و بداند که مورد محاسبه پروردگارش خواهد بود. و دلیلی خواهد یافت که شدائد آخرت را بفهمد ضمن آنکه شهوات خود را نیز به کنترل درآورد.)

گفتنی است در بیان علت صوم شهر رمضان، به استنباطات شخصی بر می خوریم که از سوی برخی از افراد شاخص در رشته های مختلف علمی یا فرهنگی بیان می شود. باید دانست که آنچه در فواید و علل صوم بیان می شود و به منبع معتبر شرعی مستند نیست، لزوماً چیزی نخواهد بود که در تشریع صوم دخیل بوده است. ممکن است همه عللی که از سوی مردم در سبب وضع حکم وجوب صوم بیان شده یا خواهد شد، با هم موثر باشند و یا شدت تاثیر آنها متفاوت باشد و ممکن است مصلحت و سبب واقعی تشریع امری باشد که هنوز برای بشر مکشوف نیست. بدین روی شایسته است که پرداختن به بیان علت تشریع احکام به طور عام، مرتبط با موضوع تقید و تعبد به اجرا و انجام آن دیده نشود. علت تشریع حکم شرعی هرچه باشد، مکلف وظیفه دارد به لحاظ دلیل و مدرکی که به وجوب انجام آن به دست آورده است، با تقید و تعبد به انجام آن مبادرت ورزد. دانستن یا ندانستن علت تشریع حکم، هیچ نقشی در ترتیب اثر وضعی آن یر مکلف ندارد. مسلمان مکلف به احکام شرعی، یقیناً پس از انجام آن به مصالح دخیل در وضع حکم شرعی دست خواهد یافت چه آنکه آنها را بشناسد یا نه.

نتیجه

حاصل مقاله حاضر آن است که ما حسب دستورات شارع مقدس مکلف به انجام اعمال شرعی عبادی می شویم. در این موارد باید با تعبد و تقید به انجام آن مبادرت ورزیم. و درباره شناخت مصالح مندرج در آن، به گونه ای که بخواهیم حاصل شناخت را در میزان اطاعت و پیروی و تقید و تعبد به آن ارتباط دهیم، وظیفه ای نداریم. حتی ممکن است به سبب محدودیت فهم بشری کسی نتواند علت یقینی تشریع یک حکم شرعی را دریابد و این امر نباید به پایبندی او در عمل به احکام شرعی خلل رساند.

------------------------------------------

۱- به عنوان نمونه به کتاب مدارک الاحکام ( ج ۶ ) نوشته مرحوم سید محمد عاملی ( صفحه ۱۵ ) توسط موسسه آل البیت (۴) برای بار نخست در سال ۱۴۱۰ ق در قم به چاپ رسیده است.