به گزارش «تابناک» به نقل از ایسنا، در بخش اول این گزارش رییس پژوهشکده علوم زمین سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور با اشاره به جزئیات مطالعات انجام شده بر روی دریاچه ارومیه و روند خشک شدن آن تاکید کرد که آنچه به صورت طبیعی در مدت هزاران سال در این حوضه آبریز رخ می‌داده، اکنون تبدیل به وقایع "دهه"ای شده است. وی همچنین تاکید کرد اولین خشکسالی عمده دریاچه حدود ۱۳ هزار سال قبل رخ داده است. هر چند که در حاشیه دریاچه در زمان‌های کوتاه‌تر، گاه آثاری از پیشروی و پسروی دریاچه دیده می‌شد، اما فقط حاشیه دریاچه را تحت تاثیر قرار داده بود.
لک، معتقد است این گفته که هر ۵۰۰ سال یک بار ارومیه خشک می‌شود و مجددا پر آب می‌شود، باور اشتباهی است و باید همین فرصت باقیمانده برای احیای این دریاچه را دریابیم.
این محقق با اشاره به وضعیت فعلی این دریاچه معتقد است که باید بار دیگر همه محققان و صاحب‌نظرانی که در این حوزه دخیل بودند، فراخوانده شوند تا تجربیات آنها ارائه شود و آنجاهایی که ضعف‌هایی مشاهده می‌شود، برطرف شود تا شرایط فعلی دریاچه حفظ شود و از ایجاد کانون ریزگردهای نمکی در آن جلوگیری شود.
وضعیت خشکی دریاچه ارومیه در تابستان ۱۴۰۱
دکتر راضیه لک، عضو کمیته علمی مخاطرات زمین‌شناختی یونسکو در بخش دوم گفت‌وگوی خود با ایسنا، با بیان اینکه در تابستان سال جاری وضعیت دریاچه ارومیه بدتر شد و به شرایط بدتر از سال‌های آغاز به کار ستاد احیای دریاچه ارومیه رسید، گفت: ما در اوایل شهریور ۱۴۰۱، تیمی را برای سنجش عمق به این دریاچه اعزام کردیم و بسیار تاسف‌انگیز است که این تیم تا مسافت زیادی در داخل دریاچه بویژه از میانه میانگذر، در جهت عمود بر ساحل به سمت شمال، با خودرو به داخل دریاچه رفتند. این گفته به این معنا است که به قدری رسوبات نمکی در کف دریاچه رسوبگذاری کرده که مناطق نسبتا عمیق در دو دهه گذشته، از آب تهی شده است.
وی عمق دریاچه را بسیار کم توصیف کرد، به گونه‌ای که بیشترین عمقی که در پایان تابستان می‌توان برای این دریاچه متصور بود، حدود ۳۰ سانتی‌متر است و تاکید کرد: در صورتی که امسال بارش‌های پاییزه خوبی داشته باشیم و بهارمان سیلابی شود، دریاچه این امید را دارد که مجددا تا حدودی به صورت موقت آبگیری کند، ولی با پیش‌بینی‌های سازمان هواشناسی بهبود شرایط نقطه به نقطه زمانی، دور از ذهن است.
شورابه غنی از املاح به عمق حدود ۳۰ سانتی‌متر و بستر نمک سخت
رییس انجمن کواترنری ایران خاطر نشان کرد: ستاد احیای دریاچه ارومیه در جلسات تخصصی متعدد و فشرده با حضور محققان، اساتید، پژوهشگران، دانشجویان و نمایندگان دستگاه‌های اجرایی مرتبط و با استفاده از خرد جمعی، چشم‌انداز دریاچه را رسیدن آب به تراز اکولوژیک ترسیم کرد و تلاش می‌شد تا برنامه‌ای تدوین شود که برآورد درستی از میزان آب مورد نیاز و نحوه تامین آب صورت گیرد تا در طی یک دهه، سطح آب دریاچه به شرایط اکولوژیک نزدیک شود، اما در آن زمان، نظر شخصی من به عنوان کسی که بر روی دریاچه‌های شور و پلایاها مطالعه کرده بودم و مشکلات مرتبط با نمک و هیدروگرافی بستر پلایاها را می‌شناختم، این بود که چنین چشم‌اندازی رؤیایی خواهد بود.
وی تاکید کرد: بعد از مدتی فعالیت در این حوضه، خرد جمعی به این نتیجه رسید که رسیدن به تراز اکولوژیک تقریبا ناممکن است؛ از این رو در جلسه دیگری که در سازمان محیط زیست برگزار شد و بر اساس پژوهش‌های محققانی از دانشگاه شریف در زمینه محدوده‌های مستعد تولید ریزگرد با استفاده از داده‌های ماهواره‌ای و اطلاعات کاملی که از کانون‌های تولید ریزگردهای نمکی و گلی ارائه داده شد، چشم‌انداز میانی و جدیدی از دریاچه ترسیم شد.
لک تصریح کرد: "در چشم‌انداز جدید برنامه‌ای تدوین شد که سطح تراز آب دریاچه ارومیه یک متر افزایش یابد و پهنه‌های تولید گرد و غبار بویژه غبارهای نمکی با پوشش اندک آب، محافظت شوند. این هدف هم یک هدف علمی و منطقی و رسیدن به آن ممکن است و هم کانون‌های تولید ریزگرد، مهار خواهند شد."
رئیس پژوهشکده علوم زمین با بیان اینکه در سال ۱۳۹۸ ستاد به این چشم‌انداز رسید، گفت: رسیدن به این چشم‌انداز تنها به دلیل بارش‌های خوب نبود، بلکه اقدامات اثربخش و شایسته دیگری نیز در بهبود شرایط ارومیه اجرا شد.
لک در این باره توضیح داد: یکی از پیشنهادات کمیته زمین‌شناسی که دیگر کمیته‌ها نیز ارائه کردند و به عنوان راهکار ارائه و مصوب شد، این بود که مسیر رودخانه‌های اصلی منتهی به دریاچه ارومیه باز و کانال‌کشی شود تا آب در بافر زون‌ها پخش و تبخیر نشود و آب به پیکره اصلی دریاچه برسد؛ زیرا ۲۳ درصد از آبی که به دریاچه وارد شده در حاشیه دریاچه پخش و تبخیر می‌شد و آب به پیکره اصلی دریاچه نمی‌رسید، از این رو پیشنهاد شد که مسیر رودخانه‌های اصلی، لایروبی و باز شود و با ایجاد کانال‌هایی، آب حاصل از آزادسازی سدها و بارش‌ها، با حداقل هدر رفت وارد دریاچه شود. این اقدام خوشبختانه در زمانی که ستاد احیا فعال بود، اجرایی شد. "لذا لایروبی رودهای "سیمینه‌رود"، "زرینه‌رود" و "گدارچای" سبب شد آبی که در سال ۹۸ وارد این رودها شد، به پیکره اصلی ارومیه برسد."
وی تاکید کرد: برنامه‌های تنظیم شده در ستاد احیا همگی برای حوضه آبریز دریاچه ارومیه حیاتی است و از همه مهمتر، کاهش ۴۰ درصدی مصرف آب در بخش کشاورزی است که نه تنها در حوضه ارومیه، بلکه در کل ایران باید به سرعت اجرایی شود.
لک با تاکید بر اینکه جای هیچ شکی نبود که این برنامه‌ها باید توسعه می‌یافت، چون بحران زیست محیطی اصلی کشور، آب است، ادامه داد: اجرای سایر پروژه‌ها از جمله توسعه تصفیه‌خانه‌های تبریز و ارومیه نیز برای تامین آب ضروری است.
ما و حال امروز ارومیه
رییس پژوهشکده علوم زمین گفت: اکنون ما هستیم و دریاچه‌ای که عمقی ندارد و از سوی دیگر با بحران آبی مواجه هستیم که موجب شده سطح آب اکثر آبخوان‌های حوضه آبریز دریاچه، بیش از ۱۰۰ متر کاهش یابد و منطقه با مشکلاتی برای تامین آب شرب و پدیده فرونشست روبرو است.
وی تاکید کرد: این چالش‌ها نشان می‌دهد که "ایران زمین" با ما حرف می‌زند و به ما می‌گوید مشکل اصلی من، آب است. امسال به طور عجیبی، موضوع و بحران بی آب بر همگان آشکار شد؛ موضوعی که سال‌ها کارشناسان سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور فریاد می‌زدند و از فرونشست سخن می‌گفتند و کسی آن را جدی نمی‌گرفت. چه کسی باور می‌کرد همدان بی‌آب شود. هم‌اکنون نه سدها جوابگوی نیاز آبی این شهر است و نه آب‌های زیر زمینی، نیاز آب شرب را تامین می‌کند. "مردم شهر از حداقل نیاز آب شرب محروم شدند تا جایی که نیاز به انتقال آب از استان مجاور سرعت گرفت. این اتفاق تلنگری برای سایر استان‌ها است و دیر یا زود این مساله دامنگیر سایر استان‌ها خواهد شد. انتقال آب هم در کشوری که تقریبا همه دشت‌های آن با بحران آب مواجه است، منطقی نیست."
اکنون ما ماندیم و مصرف بی‌رویه آب در حوزه کشاورزی، کاهش سطح آبخوان‌ها و بی‌توجهی‌ها
رئیس انجمن کواترنری ایران یادآور شد: هم اکنون ما وضعیت دریاچه ارومیه را می‌بینیم که حوضه‌ای با وسعت ۵ هزار و ۶۰۰ کیلومتر و با بیشینه عمق ۱۳ متر و بالغ بر ۲۰ میلیارد متر مکعب حجم آبی آن که چیزی از آن باقی نمانده است و عملا دریاچه‌ای با عمق کمتر از نیم متر و وسعت کمتر از ۲ هزار کیلومتر مربع و حدود ۳ متر ضخامت نمک در بستر آن و این سوال مطرح می‌شود که ما با این دریاچه چه می‌خواهیم بکنیم.
این دانشیار پژوهشکده علوم زمین ادامه داد: در پاسخ به این سوال اجازه دهید که چند سناریو را پیش روی ترسیم کنیم. یکی از این سناریوها برای زمان‌های پرآبی و با بارش‌های مناسب و دیگری برای زمان‌هایی با بارش‌های کمتر از نرمال است. در سناریوی سوم نیز نیاز داریم راهکارهایی مناسب با توجه به آب موجود برای جلوگیری از تبدیل شدن پلایا به کویر ارائه شود.
وی با بیان اینکه در خصوص سناریوی سوم کسی صحبتی نکرده، خاطرنشان کرد: مرحله بعد از پلایایی شدن دریاچه‌ها، کویری شدن است. حتی حفظ وضع موجود با موضوع تغییر اقلیم و گرمایش جهانی و بی‌توجهی به وضعیت مصارف آب بویژه در بخش کشاورزی، کار ساده‌ای نیست و لازمه آن برنامه‌ریزی و مدیریت صحیح منابع موجود آب است. چنانچه مدیران ارشد منطقه، دانش کافی و توان علمی لازم برای مواجهه در چنین شرایطی را نداشته باشند، اندک فرصت‌های باقیمانده از دست خواهد رفت.
لک تصریح کرد: "برای ۳ سناریو مورد اشاره نیاز به ۳ برنامه کلان داریم. کسانی که نتایج تحقیقات من و همکارانم در دفتر زمین‌شناسی دریایی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور را دنبال کرده‌اند، به خوبی واقف هستند که ما اولین تیمی بودیم که سند علمی را منتشر کردیم و ثابت کردیم نقش مدیریت ناکارآمد در خشک شدن دریاچه ارومیه، مهمتر از تغییر اقلیم بوده است.
تجربیات جهانی در مقیاس ملی
عضو کمیته علمی مخاطرات زمین‌شناختی یونسکو ادامه داد: در سال ۱۳۹۲ با محققان و پژوهشگران ایرانی مقیم آلمان کنفرانسی را در برلین برگزار کردیم و در آن کنفرانس موضوع دریاچه ارومیه و سایر دریاچه‌ها مطرح شد که برای درس گرفتن از دانش روز دنیا، ارزشمند بود.
وی فرصت دیگر برای حفظ دریاچه ارومیه را بازدید از دریاچه‌های پر چالش ایالات متحده دانست و اظهار کرد: در این راستا با برخی از محققان مقیم خارج از کشور که در راس آنها دکتر سروش سروشیان دانشمند برتر سال ۲۰۲۲ امریکا قرار دارد، مذاکراتی انجام دادیم و آنها فرصتی برای ما فراهم کردند که از دریاچه‌های شور مشکل‌دار امریکا بازدید کنیم، حتی هزینه‌های محققان ایرانی در مدت زمان این بازدیدها و دو کنفرانس برگزار شده پیرامون دریاچه ارومیه در دانشگاه کالیفرنیا ایرواین و MIT از طرف ایشان، تامین شد.
لک خاطرنشان کرد: "۱۰ نفر از ارگان‌های مختلف به مانند رییس ستاد ملی گرد و غبار، رییس وقت تالاب‌های سازمان حفاظت محیط زیست، تعدادی از اساتید دانشگاه‌های تهران، تربیت مدرس، تبریز، ارومیه، مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران و پژوهشکده علوم زمین سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور در این کارگاه آموزشی حضور داشتند. در این برنامه از چهار دریاچه "سالتون سی (Salton Sea)"، "آونز لیک" (Owens Lake)، "مونو لیک" (Mono Lake) و "گریت سالت لیک" (Great Salt Lake) بازدید صورت گرفت و بحث‌های تخصصی با پژوهشگران انجام شد."
وی افزود: بازدید از این ۴ دریاچه تجربه خوبی برای ما بود، چون در دریاچه‌ای مانند "سالتون سی" که قادر به تامین آب برای وسعت کامل آن نبودند، اقدام به حفظ بخش میانی دریاچه کرده بودند. در مورد دریاچه "مونولیک"، چون شوری آب این دریاچه با ۲۰۰ گرم بر لیتر هنوز به ۳۵۰ گرم بر لیتر نرسیده بود، لذا نمک ترسیب نکرده بود؛ از این رو بر اساس محاسبات، حق آبه این دریاچه برآورد شده و این دریاچه در فاز حفظ و نگهداری و تا حدودی احیا قرار داشت.
رئیس انجمن کواترنری ایران، به وضعیت دریاچه "آونزلک" اشاره کرد و ادامه داد: این دریاچه یکی از دریاچه‌هایی بود که در مورد آن بسیار سهل‌انگاری شده بود و دیر به فکر احیای آن برآمدند و عملا این دریاچه تبدیل به پلایا شده بود و ترسیب نمک در آن صورت گرفته بود و تنها یک دریاچه موقت با وسعت کم داشت که در طی فصول، ابعاد آن تغییر می‌کرد.
وی اضافه کرد: مدیر پروژه "آونز لک"یک ایرانی است که اقدامات وی یک الگوی بسیار مهم و عالی است تا ایده‌های وی را در بخش‌هایی از ارومیه که تولید ریزگرد دارد، پیاده‌سازی کنیم. تاکید می‌کنم که روش کنترل ریزگردهای دریاچه "آونز لیک" بسیار متعدد و تابع زیر محیط‌های رسوبی پلایا است؛ چرا که برای کنترل این دریاچه که کانون تولید غبار نمکی است، دستگاه‌های سنجش پارامترهای هواشناسی در کنار دستگاه‌هایی شبیه آبیاری قطره‌ای قرار گرفته که به محض افزایش سرعت باد به صورت اتوماتیک از طریق آبیاری قطره‌ای، سطح مرطوب می‌شود و اجازه برخواستن غبار داده نمی‌شود. ما برای دریاچه ارومیه باید از این تجربیات کمک بگیریم، چون دانش کافی برخورد با چنین بحران‌های زیست‌محیطی وجود ندارد و فرصتی هم برای تجربه کردن نیست.
لک، به برخی دیگر از روش‌های کنترل مهار ریزگرد و دانش و تجربیات محققان جهانی اشاره کرد و گفت: این محققان برای مورفولوژی‌های مسطح که نمک‌خیز و کانون ریزگرد رسی بودند، راهکار ایجاد تغییر مورفولوژی ناهموار را انتخاب و با استفاده از پسماندهای کشاورزی، مکعب مستطیل‌هایی را فراهم کردند که بر اساس محاسبات ریاضی، آنها را با فواصل بر روی سطوح هموار قرار داده تا جلوی تولید ریزگرد را بگیرند و همانطور که می‌دانید باد بر روی سطوح هموار، به راحتی قادر است ذرات ریز دانه رسی را بلند کند. سایر روش‌های مرسوم از قبیل کشت نهال و استفاده از مالچ هم برای کنترل ریزگرد مورد استفاده قرار می‌گرفت.
وی تاکید کرد: "در دریاچه گریت سالت لیک، بهره‌برداری اقتصادی از استحصال املاح، پرورش آرتمیا و جذب توریست برای تامین منابع مالی اجرای برنامه‌های حفظ محیط زیست "گریت سالت لیک" از دیگر راهکارهای نجات بخشی دریاچه‌های امریکا است".
رییس پژوهشکده علوم زمین با تاکید بر اینکه همه ما این فناوری‌ها را مشاهده کردیم و پیشنهاد می‌شود یک بار دیگر این گروه فراخوانده شود تا این تجربیات ارائه شوند و مورد استفاده قرار گیرند، افزود: دریاچه "گریت سالت لیک" شرایط چند سال قبل دریاچه ارومیه را دارد که باید مسئولین و متخصصان ایالت یوتا، از دریاچه ارومیه درس بگیرند و "آونزلیک" آینده، وضعیت حال دریاچه ارومیه است که مسئولان و محققان کشور باید از آنها درس بگیرند.
این محقق تاکید کرد: نظر من بر این است با توجه به همه تجربیاتی که در ایران وجود دارد و تحقیقاتی که همه محققان و دانشمندان کشور درباره دریاچه ارومیه بویژه در این چند سال اخیر انجام داده‌اند، برای برنامه کلان حفظ محیط زیست حوضه ارومیه در نقطه اول نیستیم و خیلی بد است که به شرایط امروز رسیده‌ایم. به مسئولان باید گفت دوباره از نقطه صفر آغاز نکنید، بیایید به جامعه علمی موجود اعتماد کنید، از دانش و تجربیات محققان خارج از کشور استفاده کنید و اجازه ندهید اوضاع دریاچه و پیرامون آن وخیم‌تر شود "فرصتی باقی نمانده است".
لک ادامه داد: اگر لازم دارید سریعا برنامه‌های اجرا شده و اجرا نشده ستاد احیای دریاچه ارومیه را از لحاظ علمی ارزیابی و نقاط قوت و ضعف آن را شناسایی و سپس برنامه را تدوین کنید. در نظر نگرفتن ساختارها و برنامه‌ها و اقدامات ستاد یعنی هدر رفت زمان، تجربه، دانش و تلاش عده‌ای محقق در کشور. اگر لازم است دایره محققان را افزایش دهید و از مشاوران صاحب‌نظر خارجی برای درک درست از وضعیت فعلی و آینده پژوهی کمک بگیرید.
رئیس انجمن کواترنری ایران، تکیه بر خرد جمعی، استفاده از جامعه علمی کشور، مشاوران حوزه محیط زیست در خارج از کشور و حضور محققان دانشگاه‌های منطقه، استانداری‌های سه استان مرتبط و ذینفعان را در زمینه تدوین و اجرای برنامه‌های این دریاچه مهم خواند و گفت: در ارائه گزارش‌های دوره‌ای علاوه بر دبیرخانه ستاد، برخی دیگر از ساختارهای ستاد، اعم از دانشگاه تبریز و ارومیه، استانداری‌های آذربایجان غربی و شرقی حضور داشتند و اگر هم ضعفی وجود داشته، باید اینها شناسایی شود.
لک تاکید کرد: برای سه سناریوی گفته شده سه برنامه مدون نیاز است. میزان حقابه دریاچه در سه سناریوی مختلف، با هم متفاوت خواهد بود. قطعا در هر سه سناریو اولویت با تامین آب شرب است و بی‌شک کشاورزی سنتی باید سریعا تغییر کند. حفظ و تقویت آبخوان‌ها و جلوگیری از افت بیشتر تراز آنها به منظور حفظ اندک آب برای آیندگان، جلوگیری از بیابان‌زایی و تولید کانون‌های جدید گرد و غبار، مهار فرونشست زمین بایستی در برنامه احیای دریاچه ارومیه منظور شود.
وی ادامه داد: در واقع برنامه احیای دریاچه ارومیه باید به برنامه احیای حوضه دریاچه ارومیه که حدود ۵۶۰۰۰ کیلومتر مربع و حدود ۱۰ برابر وسعت دریاچه ارومیه است، تغییر یابد. چگونه می‌توان به احیای دریاچه ارومیه فکر کرد، بدون آنکه نگاهی به وضعیت آب‌های زیر زمینی نداشته باشیم و سفره‌های آب زیرزمینی که همانند دریاچه‌هایی در زیر زمین، اما از نگاه ما پنهان، را نادیده انگاریم. مخاطرات ناشی از کاهش تراز آب زیرزمینی کم از مخاطرات ناشی از کاهش تراز آب دریاچه‌ها نیست و بحران آب در هر منطقه باید تحت برنامه‌های مدیریت یکپارچه حوضه آبریز قرار گیرد.
رئیس پژوهشکده علوم زمین در پایان اعلام کرد: دستاورد ۱۴ سال پژوهش‌های انجام شده با همکاری دفتر زمین‌شناسی دریایی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور ، بالغ بر ۱۷ جلد گزارش مدون، ۲۱ مقاله ISI و علمی-پژوهشی و تعداد زیادی مقالات کنفرانسی منتشر شده است که می‌تواند اطلاعات خوبی را در اختیار تصمیم گیران، برنامه‌ریزان و پژوهشگران بعدی قرار دهد.
به گزارش ایسنا، تصاویر استفاده شده در این دو بخش از مصاحبه، تصاویری است که در طی اجرای پروژه "پایش هیدروژئوشیمی تیپ شورابه و املاح دریاچه ارومیه" توسط دکتر راضیه لک، دکتر جواد درویشی، مهندس نجمه داوری و مهندس الناز آقاعلی از کارشناسان و محققان سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی در تاریخ ۱۵ شهریور ۱۴۰۱ تهیه شده است.
آاااه بارااان