دولت چهاردهم؛ دولتِ وحدتِ ملی یا دولتِ واحدِ ملی؟

ملت-دولت، یک موجودیت سیاسی واحد با حاکمیت یکپارچه است. فرض و اصل بنیادین ملت-دولت یا دولت ملی، وحدت و یکپارگی آن است که تصور آن به­عنوان یک کل واحد را ممکن می­سازد. این وحدت در عناصر چهارگانه دولت[1]/کشور یعنی سرزمین، جمعیت/ملت، حاکمیت، و حکومت[2] تسری و تجلی می یابد. وحدت سرزمینی یا تمامیت ارضی، یکی از مختصات دولت ملی است. به­گونه­ای که حتی اگر سرزمین دولتی/کشوری به­لحاظ جغرافیایی پراکنده و گسسته باشد از نظر سیاسی و حقوقی قلمرو واحدی تلقی می­شود. وحدت ملت، که گاهی وحدت ملی نیز خوانده می­شود، دومین مشخصه ملت-دولت است. هر ملتی لزوماً از نظر ­نژادی، ­قومی، دینی، و زبانی همگون و همگن نیست؛ بلکه ممکن است تنوع و تعدد نژادی، قومی، دینی و زبانی داشته باشد. با­این­حال، ملتِ ناهمگون و ناهمگن با انواع مختلف تنوعات نیز یک کل واحد تلقی و تصور می­شود. یعنی وحدت در کثرت. ملت ایران، نمونه یک ملت متنوع و متکثر است. حاکمیت ملی نیز واحد و تجزیه­ناپذیر است. به­گونه­ای که حاکمیت دو و چندگانه اساساً با فلسفه وجودی دولت ملی ناسازگار است. حکومت نیز، به­رغم تفکیک قوا و تعدد دیوانسالاری­های مختلف، یک کل و موجودیت واحد است.

در نظام پارلمانی، که رئیس حکومت توسط نمایندگان مردم انتخاب می­شود، انواع مختلفی از حکومت معنا و موضوعیت دارد. حکومت اکثریت، حکومتی است که توسط حزبی که اکثریت کرسی­های پارلمان را کسب کرده است تشکیل می­شود. حکومت اقلیت، حکومتی است که توسط حزب پیروز ولی فاقد اکثریت کرسی­های پارلمان تشکیل می­شود. حکومت ائتلافی، زمانی تشکیل می­شود که هیچ حزبی اکثریت کرسی­های لازم را کسب نکرده است و به­ناچار باید با یک یا چند حزب دیگر ائتلاف کند. در واقع، حکومت ائتلافی لازمه حکومت اقلیت است و با حکومت وحدت ملی یکسان نیست. حکومت وحدت ملی با مشارکت و عضویت همه احزاب یا مهم­ترین احزاب سیاسی تشکیل می­شود؛ از­این­رو، حکومت وحدت ملی که در شرایط خاص و اضطراری مانند جنگ داخلی، انقلاب و... تشکیل می­شود عملاً فاقد اپوزیسیون است. در نظام ریاستی که رئیس حکومت/دولت با رأی مستقیم مردم انتخاب می­شود انواع مختلف حکومت/دولت، به­جز دولت وحدت ملی، موضوعیت ندارند. چون فردی که اکثریت آراء مأخوذه را کسب کرده است قانوناً برای تشکیل دولت نیازی به مشارکت سایر احزاب ندارد؛ ولی با وجود این، ممکن است بدون هرگونه الزام قانونی، برای ایجاد یا ارتقاء اتحاد، انسجام و اجماع ملی از نمایندگان دیگر احزاب یا جناح­های سیاسی در دولت خود استفاده کند.

دولتِ رئیس جمهوری که کمتر از 50% مجموع آراء را کسب کرده است، دولت اقلیت نامیده نمی­شود. از این­رو، دولت چهاردهم، دولت اقلیت، ائتلافی و حتی لزوماً وحدت ملی به­معنای تخصصی آن نیز نیست بلکه یک دولت اکثریت است؛ چون توسط رئیس جمهوری تشکیل می­شود که اکثریت مجموع آراء مأخوذه را کسب کرده است؛ با­این­حال، این دولت می­تواند واجد شاخص­های دولت واحد ملی نباشد. اما رئیس جمهور منتخب در توضیح معیارهای انتخاب اعضای هیأت دولت خود به­صورت ضمنی بیان می­کند که منظور او از دولت وحدت ملی، دولت واحد ملی است. «بنابراین هماهنگی درون دولت[3] از یک طرف و بین دولت و سایر ارکان حکومت از طرف دیگر باید...مورد توجه قرار گیرد».

دولت واحد ملی بر پنج اصل استوار است:

- نسبتِ این همانی بین ملت و دولت وجود دارد؛

- دولت به نمایندگی از همه ملت تصمیم گرفته و اقدام می کند؛

- به رغم تفکیک قوا، همه آن­ها یک کل واحدند؛

-  منافع ملی برآیندِ برترین ارزش ها و والاترین آرمان های ملت است؛

- دولت، به­ویژه در سیاست خارجی، با یک زبان سخن گفته و با یک دست عمل می کند.

این دولت متضمن آن است که:

- سران کشور، قوا و نیروهای مسلح در مورد اولویت­های اساسی کشور اتفاق نظر و اجماع دارند؛

 - این اولویت ها با نیازهای اساسی ملت انطباق دارد؛

- ملت به صورت بیناذهنی این اولویت ها را تأیید می­کند؛

- بوروکراسی اداری و اجرایی بدون تفسیر و توجیه، آن­ها را عملی می­کند؛ 

- بازیگران بین المللی نیز کشور را واحد و یکپارچه تلقی می­کنند.

مهم­ترین الزامات تحقق دولت واحد ملی عبارتند از:

- وحدت گفتمانی: یکی از مهم­ترین الزامات دولت واحد ملی، وحدت گفتمانی در سطح حاکمیت میان دولت به­معنای قوه مجریه و سایر ارکان حکومت است. تنوع و تلون گفتمانی در حکومت و حاکمیت یکی از چالش­ها و موانع شکی­گیری دولت واحد ملی است.

-وحدت عقلی و منطقی: دولت­های مختلف ممکن است برپایه عقل ابزاری، ارتباطی، هنجاری و انتقادی تصمیم گرفته و اقدام کنند. هریک از این عقول نیز متضمن و مستلزم منطق نتیجه، اقتضاء، استدلال، و اقناع است. دولت واحد ملی زمانی معنادار و محقق می­شود که همه قوا و ارکان حکومت از عقل و منطق واحدی برخوردار بوده و پیروی کنند.

-وحدت ساختار تصمیم­گیری: تصمیم‌گیری و سیاستگذاری یک تلاش جمعی است و گزینه انتخاب شده نیز یک برونداد مشترک می‌باشد. برای تحقق دولت واحد ملی، وحدت ساختار تصمیم‌گیری ضروری است. کشوری در تنظیم و اجرای سیاست­های خود موفق خواهد بود که از یک ساختار تصمیم‌گیری و سیاستگذاری واحد و یکپارچه‌ای برخوردار باشد. در این ساختار، افراد و نهادهای تصمیم‌گیری مشخص و معین بوده و جایگاه هریک از آنان نیز در محیط سازمانی و بوروکراتیک شناخته شده است.

-وحدت راهبردی: لازمه دولت واحد ملی، وحدت راهبردی است که خود بر دو نوع است. نخست، جهت­گیری و راهبرد کلان واحد دولت مبنی­بر امنیت­محوری، توسعه­گرایی یا ترکیب منطقی از هر دو؛ دوم، تلقی و تعریف واحد از راهبرد امنیت ملی و راهبرد توسعه ملی.

-وحدت رفتاری: یکی دیگر از الزامات دولت واحد ملی، وحدت رفتاری به­معنای رفتارهای هماهنگ، هم­افزا و همگون در سیاست داخلی و سیاست خارجی است. این دولت از رفتارهای متناقض و متعارض در سطح حکومت و دولت می­پرهیزد.

براین­اساس، آنچه امروز ضرورت راهبردی دارد، تحقق دولت واحد ملی است. دولتی که مبتنی بر اقناع، اجماع و وفاق ملی باشد؛ همه احاد ملت ایران فارغ از دین، مذهب، طبقه، قشر، قبیله، قوم، حزب و جناح سیاسی را نمایندگی کند؛ منافع ملی را بر سایر منافع مرجح و مقدم بدارد و آن را به­صورت بهینه و بیشینه تعقیب و تأمین کند تا همه ملت از آن منتفع شوند. هم­چنین، وظیفه ملی همه ماست که به تحقق و تحکیم دولت واحد ملی در چهارچوب دولت چهاردهم کمک کنیم که یک الزام راهبردی و حیاتی برای جمهوری اسلامی ایران است. مهم­تر از این، دولت چهاردهم برای اجماع­سازی و تحقق دولت واحد ملی، پیش و بیش از هر چیز دیگر به تنش­زدایی و اعتمادسازی در سیاست داخلی نیاز دارد.

* استاد روابط بین¬الملل دانشگاه علامه طباطبایی

[1] در علم سیاست و روابط بین­ الملل دولت به­ معنای کشور اعم از حکومت است که یکی از عناصر مقوم آن است

[2]    قوه مجریه که در ادبیات سیاسی ایران دولت گفته می­شود یکی از اجزاء یا ارکان حکومت است. حکومت اعم از دولت به معنای قوه مجریه است.

[3] منظور قوه مجریه است