ایران می‌تواند با نظام جدید سوریه گفت‌و‌گو کند؟/ نگرانی مشترک تهران و کشور‌های عربی

نیویورک تایمز نیز در گزارشی مدعی شده بود ایران قبل از سقوط دولت بشار اسد چندین پیام دیپلماتیک با گروه «تحریر الشام» رد و بدل کرده بود.

به گزارش سرویس بین الملل تابناک، با پیشروی گروه‌های مسلح و عمدتا تحت لوای تحریر الشام به سمت حلب، حماه، حمص و دمشق دولت بشار اسد فروپاشید و حکومت ۵۴ ساله خاندان اسد (حافظ و بشار) خاتمه یافت.

پس از این تحولات وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران بیانیه‌ای صادر کرد و در آن تصریح کرد: با توجه به تحولات اخیر در سوریه، ضمن یادآوری موضع اصولی ایران مبنی بر احترام به وحدت، حاکمیت ملی و تمامیت سرزمینی سوریه، تاکید می‌کند که تعیین سرنوشت و تصمیم‌گیری در مورد آینده سوریه تنها بر عهده مردم این کشور، بدون مداخله مخرب یا تحمیل خارجی است.

در این بیانیه آمده است: تحقق این مهم مستلزم پایان هرچه سریع‌تر درگیری‌های نظامی، ممانعت از اقدامات تروریستی و شروع گفت‌و‌گو‌های ملی با مشارکت همه طیف‌های تشکیل دهنده جامعه سوریه جهت تشکیل حاکمیت فراگیر که نماینده همه مردم سوریه باشد، است.

همچنین در این بیانیه آمده است: روابط ۲ ملت ایران و سوریه پیشینه‌ای دیرینه داشته و همواره دوستانه بوده است و انتظار می‌رود این روابط با رویکرد حکیمانه و دوراندیشانه ۲ کشور بر اساس علائق و منافع مشترک و عمل به تعهدات حقوقی بین‌المللی تداوم یابد.

این بیانیه می‌افزاید: جمهوری اسلامی ایران با تاکید بر جایگاه سوریه به عنوان کشوری مهم و تاثیرگذار در منطقه غرب آسیا، از هیچ کوششی برای کمک به استقرار امنیت و ثبات در سوریه دریغ نخواهد کرد و بدین منظور به رایزنی‌های خود با همه طرف‌های اثرگذار به ویژه در منطقه ادامه خواهد داد. بدیهی است جمهوری اسلامی ایران ضمن رصد دقیق تحولات سوریه و منطقه و با در نظر گرفتن رفتار و عملکرد‌های بازیگران موثر در صحنه سیاسی و امنیتی سوریه، رویکرد‌ها و مواضع متناسب را اتخاذ خواهد کرد.

پش از سقوط دولت اسد نیز ایران از لزوم گفت‌و‌گو با معارضین مسلح خبر داده بود. این موضوع مورد مخالفت افرادی، چون محمد جواد لاریجانی قرار گرفت. لاریجانی درست چند ساعت قبل از سقوط دولت اسد با انتقاد از سخنان عباس عراقچی، وزیر خارجه ایران، در خصوص گفت‌و‌گو با «معارضین مشروع» گفت: سیاست آقای عراقچی سیال شده است این چه حرفی است که می‌گوید باید با معارضین مشروع سوری مذاکره کنیم؟

سخنان لاریجانی در حالی بود که مخالفان دولت اسد علاوه بر کنترل حلب، حماه و حمص در چند کیلومتری دمشق قرار داشتند.

ناآگاهی لاریجانی در تحولات سوریه در حالی بود که پس از سقوط اسد، عراقچی گفت: همه چیز روشن بود، هم تحلیل‌هایی که وجود داشت و هم اخباری که از قبل وجود داشت دلالت بر این داشت که چنین حرکتی وجود دارد. هم به لحاظ تحلیلی و هم به لحاظ اطلاعاتی اینکه یک طراحی پشت پرده‌ای از طرف آمریکا و رژیم صهیونیستی وجود دارد که محور مقاومت را دچار مشکلات پی در پی کند موضوعی بود که ما می‌دانستیم و همواره وجود داشته است.

وی گفت: در پی تحولات غزه و لبنان طبیعی بود که این حرکت‌ها ادامه پیدا کند، اما به لحاظ میدانی و اطلاعاتی دوستان ما در سیستم‌های اطلاعاتی امنیتی کشور خودمان و در کشور سوریه به طور کامل از تحرکاتی که در ادلب و آن مناطق بود اطلاع داشتند و همه اطلاعات مربوطه نیز به دولت و ارتش سوریه منتقل شده بود.

وزیر امور خارجه افزود: آنچه که غافلگیر کننده بود یکی ناتوانی ارتش سوریه در مقابله با این حرکتی که آغاز شده بود و دوم سرعت تحرکات. زمانی که در اجلاس دوحه بودم همه کشور‌های منطقه برای همین بحث آمده بودند چرا که خود اجلاس مربوط به موضوع دیگری بود. کشور‌های مهم منطقه در آنجا حضور داشتند و جلسه مشترک با آنها داشتیم و سوال همه این بود که چرا ارتش سوریه آنقدر سریع عقب نشینی کرد و چرا مقاومتش آنقدر کوتاه بود؛ این سرعت تحولات همه را دچار حیرت کرده بود.

عراقچی ارتباط ایران و سوریه (دولت بشار اسد) را در چند زمینه می‌داند. یک نقش و جایگاه سوریه در محور مقاومت که بر اساس آن همکاری دو کشور تعریف می‌شد. دیگری بحث مبارزه با داعش که پس از نابودی داعش این همکاری موضوعیت خود را از دست داده بود.

اما نکته مهمی که مرتبط با گروه حاکم جدید در سوریه است تاکید ایران بر ارتباط دولت بشار اسد با مردم و معارضین است. پس از سقوط دولت اسد، مقامات ایران تاکید کردند که به بشار اسد در زمینه نحوه ارتباط با مردم سوریه نقد داشته‌اند. 

در این زمینه محمد باقر قالیباف رئیس مجلس ایران می‌گوید: با صراحت می‌گویم شهید سلیمانی بار‌ها به بشار اسد می‌گفت شما باید نسبت به مردم تان توجه کنید، چون به جز داعش، تعدادی از مخالفان، گروه‌های معترض مسلح بودند و حتی در نشست آستانه درباره آنها بحث می‌شد و حرف‌هایی داشتند؛ البته ما با آنها کار نداریم و نداشتیم ما با تروریست‌های داعش کار داشتیم و داریم.

عراقچی نیز در این زمینه می‌گوید: ما همواره دولت سوریه را به گفت‌و‌گو با معارضین خودش به جهت حل و فصل اختلافات میان آنها راهنمایی می‌کردیم؛ ما در حد توصیه و راهنمایی با آنها در این موضوع همکاری داشتیم.

وی همچنین می‌گوید: یکی از اهداف روند آستانه این بود که بعد از برقراری آرامش در سوریه، سه کشور ضامن ایران، روسیه و ترکیه به کشور سوریه و معارضین کمک کنند تا گفتگوی سیاسی میان آنها شکل بگیرد، اصلاحات سیاسی شکل بگیرد، تغییراتی در قانون اساسی اگر لازم است شکل بگیرد و ما در ۱۰ سال گذشته به آرامی در این مسیر حرکت کردیم و باید گفت که در حد انتظار این مسیر به خوبی پیش نرفت.

عراقچی تصریح کرد: دولت آقای اسد در این مسیر هم انعطاف کمی داشت و هم سرعت کمی. بحث داخلی سوریه به گفت‌وگوی با معارضین یا احیاناً مقابله با آنها به خود طرف سوریه مرتبط می‌شد و ما نهایتاً در حد توصیه، مشورت و راهنمایی به آنها کمک می‌کردیم. این در واقع همان قسمتی است که الان دچار مشکل شد.

بر این اساس ایران تداوم رابطه با دولت جدید را منطوط به عملکرد و رفتار آنها کرده است. وزارت خارجه ایران در این زمینه تاکید کرده است: جمهوری اسلامی ایران ضمن رصد دقیق تحولات سوریه و منطقه و با در نظر گرفتن رفتار و عملکرد‌های بازیگران موثر در صحنه سیاسی و امنیتی سوریه، رویکرد‌ها و مواضع متناسب را اتخاذ خواهد کرد.

در این راستا قالیباف نیز گفته است: اکنون نیز مردم سوریه هر تصمیمی بگیرند، ما به عمل دولتی که در سوریه روی کار بیاید نگاه می‌کنیم. اگر رویکرد آنها داعشی نباشد و به دنبال هماهنگی با صهیونیست‌ها نباشند تلاش ما این است که امت اسلامی یکپارچه باشد.

حتی منتقدانی، چون محمد جواد لاریجانی اصل گفت‌و‌گو با معارضین را رد نمی‌کنند و انتقاد وی به عراقچی این است که چرا این موضوع را از سمت ایران مطرح کرده است. وی شب قبل از سقوط بشار اسد می‌گوید: گفت‌و‌گو با معارضین مشروع، نباید از طرف ما مطرح شود، این موضوع می‌تواند توصیه داخلی ما به آنان باشد.

تمایل برای گفت‌و‌گو با گروه‌های جدید در سوریه در حالی است که تحریر الشام که دست بالایی در سقوط دولت اسد داشته است و پیش از این هدف از قیام خود را دولت بشار اسد، ایران و حزب الله عنوان کرده است. در واقع هدف تعریف شده برای او از بین بردن «محور مقاومت» است. جولانی در سخنان قبلی خود حتی مدعی کشاندن جنگ به داخل ایران نیز شده است. وی در مصاحبه‌ای قدیمی مدعی شده: دست ایران را در سوریه قطع میکنیم و جنگ را به ایران می‌کشانیم.

او پس از سقوط دولت اسد و در اولین سخنرانی خود در مسجد جامع (مسجد اموی) دمشق نیز بار دیگر به ایران حمله کرد و بشار اسد را متهم کرد که سوریه را بستر فعالیت‌های ایران کرده بود.

نکته جالب اینکه او پس از حملات ویرانگر اسرائیل به سوریه (پس از سقوط اسد) که منجر به از بین رفتن تمام زیرساخت‌های دفاعی و نظامی سوریه شد گفته است: در واکنش به حملات اسرائیل به زیرساخت‌های نظامی سوریه به اسکای نیوز گفت: «کشور به سمت توسعه و بازسازی حرکت می‌کند و به سمت ثبات پیش می‌رود، کشور آمادگی جنگ دیگری را ندارد و درگیر جنگ دیگری نخواهد شد. منبع اصلی ترس ما از شبه نظامیان ایران، حزب الله و رژیم (سوریه) بود.»

علیرغم این موضوع، جولانی اعلام کرده است که از تفکرات جهادی دست کشیده است و نگاه «سرزمینی» دارد. او از سال ۲۰۱۶ تلاش کرده تا خود را از گروه‌های تروریستی مانند القاعده و داعش متمایز کند. او در مصاحبه‌ای در سال ۲۰۱۵ اعلام کرد که برخلاف داعش، قصد حمله به غرب را ندارد و به دنبال انتقام‌گیری از اقلیت علوی، به‌ویژه پس از سقوط احتمالی اسد، نیست.

او همچنین گفته بود که برخی از اقدامات افراطی اسلام‌گرایان موجب ایجاد شکاف میان هیئت تحریر الشام و گروه‌های جهادی شده است. جولانی با اشاره به اختلافات خود با دیگر گروه‌های جهادی افزود: «من با برخی از تاکتیک‌های بی‌رحمانه‌ای که دیگر گروه‌های جهادی استفاده می‌کردند مخالف بودم و این باعث شد که روابط خود را با آنها قطع کنم.»

اگرچه گروه جولانی و البته «ارتش آزاد سوریه» که در سقوط دولت اسد هم هدف بودند مورد حمایت ترکیه است ولی او چند روز قبل از سقوط دولت اسد در مصاحبه خود با شبکه سی‌ان‌ان بر لزوم خروج نیرو‌های خارجی از سوریه تأکید کرده بود. او با اشاره به حضور نیرو‌های آمریکایی، ترکیه‌ای، روسی، ایرانی و گروه‌های وابسته به ایران در این کشور گفت: «فکر می‌کنم زمانی که این رژیم سقوط کند، این مسئله حل خواهد شد و دیگر نیازی به حضور هیچ نیروی خارجی در سوریه نخواهد بود.»

این سخنان نشان‌دهنده دیدگاه جولانی درباره آینده سوریه بدون مداخله خارجی است، اما چالش‌های پیش‌رو، از جمله روابط با قدرت‌های منطقه‌ای و جهانی، همچنان می‌تواند مسیر تحقق این خواسته را پیچیده سازد.

جولانی همچنین در بخش دیگری از مصاحبه خود با سی‌ان‌ان با انتقاد از شیوه حکمرانی خاندان اسد گفت: «سوریه شایسته حکومتی است که مبتنی بر نهاد‌ها باشد، نه سیستمی که در آن یک حاکم به‌صورت خودسرانه تصمیم‌گیری کند.»

جولانی همچنین با تأکید بر ضرورت ایجاد تغییری بنیادین در ساختار کشور گفت: «ما درباره یک پروژه بزرگ‌تر صحبت می‌کنیم؛ درباره ساختن سوریه. هیئت تحریر الشام تنها بخشی از این گفت‌و‌گو است و ممکن است در هر زمانی منحل شود. این گروه هدف نهایی نیست، بلکه وسیله‌ای برای انجام یک وظیفه است: مقابله با این رژیم.»

این مواضع باعث شد برخی او را به عنوان یک «رادیکال عمل‌گرا» توصیف کنند.

با این وجود موضوع سوریه را باید فراتر از این کشور دید. به رغم ادعا‌های عملگرایانه جولانی، اما تحولات سوریه در یک چارچوب کلان‌تر قابل فهم است. در این راستا، حضرت آیت‌الله خامنه‌ای رهبر معظم انقلاب اسلامی، در اولین سخنرانی پس از سقوط دولت اسد تاکید کردند: نباید تردید کرد که آنچه در سوریه اتفاق افتاده، محصول یک نقشه مشترک آمریکایی و صهیونیستی است. بله یک دولت همسایه‌ی سوریه نقش آشکاری را در این زمینه ایفا می‌کند و ایفا کرده، الان هم ایفا می‌کند - این را همه می‌بینند- ولی عامل اصلی توطئه‌گر و نقشه‌کش اصلی و اتاق فرمان اصلی در آمریکا و رژیم صهیونیستی است. قرائنی داریم. این قرائن برای انسان جای تردید باقی نمی‌گذارد.

با این وجود ایران می‌تواند با درک شرایط جدید از ظرفیت‌های موجود برای ارتباط گرفتن با دولت جدید بهره بگیرد و وارد گفت‌و‌گو با آن شود. 

به گفته «رضا صولت» کارشناس مسائل ترکیه «بحران سوریه به دستگاه دیپلماسی ایران این فرصت را میدهد با بررسی ژئوپلیتیک نوین منطقه به باز تولید ژئوپلیتیک مهم خود بعنوان عنصری تاثیرگذار بپردازد و با سرمایه گذاری روی پروژه‌های مشترک، خط آهن و کریدور با کشور‌های منطقه فصل نوینی از ژئوپلتیک جدید برای خود رقم بزند.»

این در حالی است که برخی رسانه‌ها مدعی ارتباط گیری ایران با طرف مقابل در سوریه شده‌اند. در این زمینه رویترز به نقل از یک مقام بلندپایه ایرانی گفته است: ما خط تماسی با رهبری جدید در سوریه برای تلاش برای جلوگیری از مسیر خصمانه بین دو کشور باز کرده‌ایم. وی افزود: همکاری با حاکمان جدید سوریه کلید ثبات روابط و جلوگیری از تنش‌های بیشتر منطقه‌ای است.

حتی نیویورک تایمز نیز در گزارشی مدعی شده بود ایران قبل از سقوط دولت بشار اسد چندین پیام دیپلماتیک با گروه «تحریر الشام» رد و بدل کرده بود. 

همچنین رسانه سعودی العربیه نیز مدعی شده بود محمد جولانی، رهبر گروه تحریر الشام، پیامی خصوصی از طریق قطر به ایران ارسال کرده و بنا به گزارش‌ها خواستار همکاری بر اساس «اصول اسلامی مشترک» شده است.

با وجود این فاطمه مهاجرانی سخنگوی دولت سخنگوی دولت ایران در خصوص این موضوع که آیا ایران تا کنون با گروه‌های مسلح مستقر در سوریه ارتباطی برقرار کرده است؟ تصریح کرد: تمام پیگیری لازم برای حفظ منافع ملی کشور در سوریه انجام خواهد شد، اما لازم است ثبات حداقلی در آن کشور وجود داشته باشد. تمام تماس‌ها و رایزنی‌ها به منظور حفظ منافع ملی و با درنظر داشتن شرایط انجام خواهد شد.

باید توجه داشت ایران و کشور‌های عربی همه در مورد تمامیت ارضی سوریه و هم احتمال فعال شدن هسته‌های تروریستی نگرانی مشترک دارند. ترکیه به رغم حمایت از گروه‌های معارض در اسقاط دولت اسد در خصوص یکپارچگی سرزمینی سوریه نگرانی مشترک دارد.

اگرچه در حال حاضر آنکارا دست بالا را در تحولات دارد ولی موضوع کرد‌های سوری مورد حمایت آمریکا و آینده آنها در سوریه از نگرانی‌های عمیق ترکیه است. حتی اشغال بخشی از سوریه توسط ترکیه نیز این نگرانی‌ها را رفع نخواهد کرد؛ لذا ایران و کشور‌های منطقه می‌توانند در شرایط جدید سوریه بر اساس نگرانی مشترک به گفتگو بپردازند.

بر همین اساس «انور قرقاش» مشاور رئیس امارات در امور بین‌الملل پس از سقوط دولت اسد گفته است که باید درخصوص اوضاع منطقه با ایران گفت‌و‌گو کرد.

وی تاکید کرده است که نباید به طرف‌های غیردولتی اجازه داد که از خلأ سیاسی به وجود آمده در سوریه سوءاستفاده کنند. مسائل دفاعی و نظامی نباید در کنترل گروه‌های مسلح باشد. اتفاقات سوریه به وضوح نشان دهنده شکست سیاسی و ماهیت ویرانگر درگیری‌ها و هرج و مرج است. منبع اصلی نگرانی در سوریه، افراطی گری و تروریسم است.

وی همچنین تصریخ کرد که باید منتظر بمانیم و ببنیم که بعد از این چه اتفاقی در سوریه رخ خواهد داد، تنها راه این است که دولت قابل اعتماد روی کار بیاید. نگرانی اصلی اکنون حفظ و یکپارچگی خاک سوریه است که در تهدید قرار دارد.