اسیر پارادوکس نقد، نگاهی به فیلم "آنتیک"

آنتیک از همان اکران اول، با موجی از نقدها، مخالفت‌ها و برداشت‌های مختلف مواجه شد. برخی آن را فیلمی هجوآمیز و پر از شوخی‌های نامناسب دانستند، عمده منتقدین و مردم آن را به توهین به مقدسات متهم کردند، و برخی دیگر به ضعف‌های فیلمنامه و گسست‌های منطقی آن پرداختند.

ایده اصلی فیلم، یعنی اینکه فردی سودجو و بی‌اعتقاد به ارزش‌های دینی، در مسیر اتفاقات مجبور به ایفای نقش معنوی می‌شود و نهایتاً با یک تحول درونی روبه‌رو می‌شود، در ذات خود ایده جذابی است. از همان قصه‌های اصیل که در طول تاریخ سینما بار‌ها و بار‌ها به آن پرداخته شده، از رضا مارمولک خودمان گرفته تا آیرن‌من آنها؛ و نائیجی قصد کرده حاج عبدالله را در ژانر طنز خلق کند. ولی در نهایت یک ورژن ضعیف از فریبرز باغ‌بیشه تحویل داده.

یکی از بزرگ‌ترین ایرادات آنتیک این است که فیلم انسجام روایی ندارد. داستان به‌شدت تکه‌تکه است و مدام از یک خط داستانی به خطی دیگر می‌پرد. مثلاً ابتدا ماجرای زندان، عشق از دست رفته، بعد گنج‌یابی، فرار از دست پلیس، ساختن امامزاده، عشق دوباره، تحول شخصیت، همه بدون پیوند منسجم کنار هم چیده شده‌اند. این باعث شده که مخاطب درگیر یک داستان مشخص نشود و بیشتر احساس کند که در حال تماشای چند اپیزود بی‌ربط است.

 داستان فیلم چند بار تغییر می‌کند و ما نمی‌دانیم که این شخصیت‌ها دقیقاً چه مدتی در این روستا مانده‌اند، نقش آنها برای مردم چیست، مردم روستا چه کسانی هستند و چه نسبتی با متوفی دارند و چگونه این فضای باور شکل می‌گیرد. فیلمنامه به جای آن‌که درگیر پرداخت دقیق شخصیت‌ها و روابطشان باشد، بیشتر به موقعیت‌های طنز و شوخی‌های سطح‌پایین متکی است.

کمدی فیلم سطحی و بر اساس شوخی‌های تکراری و حتی زننده است. شوخی‌های مربوط به ختنه‌سوران، جنازه، و مواجهه با امامزاده، نه تنها جذابیت خاصی ندارند و ناخوشایند به نظر می‌رسند. این نوع طنز، نه از هوشمندی بهره می‌برد و نه از پرداخت درست، و به همین دلیل، به‌جای خنداندن مخاطب، به شعور او توهین می‌کند.

گریم‌های فیلم ضعیف است. طراحی چهره و لباس‌ها در برخی موارد مصنوعی به نظر می‌رسد و باعث شده فضای فیلم واقعی به نظر نرسد. همچنین، برخی از صحنه‌ها (مانند امامزاده و روستا) پتانسیل بالایی برای فضاسازی داشتند، اما به‌خوبی از آنها استفاده نشده است.

با این حال، مهم‌ترین جنبه‌ی فیلم، نه در کیفیت اجرا، بلکه در پیام آن نهفته است. بسیاری این فیلم را به توهین به مقدسات متهم کرده‌اند، اما دریافت من از فیلم چنین نبود.

آنتیک در پی توهین به مقدسات نیست، روی روند مقدس‌سازی تمرکز دارد. نشان می‌دهد که چگونه یک سوءتفاهم ساده، چگونه یک بازی زبانی یا یک ادعای بدون پشتوانه، می‌تواند چیزی را برای مردم به عنوان "امر مقدس" جا بیندازد. این نقد نه متوجه دین و معنویت، بلکه متوجه روندی است که در طول تاریخ بار‌ها تکرار شده است: ساختن مقدسات از دل باور‌های جمعی، بدون آن‌که ریشه‌ی حقیقی داشته باشند.

این دقیقاً همان نکته‌ای است که باعث می‌شود برخی از منتقدان آنتیک، خود گرفتار همان پارادوکسی شوند که فیلم نقدش می‌کند. آنها با برچسب "توهین به مقدسات"، در واقع همان واکنشی را نشان می‌دهند که فیلم درباره‌ی آن هشدار می‌دهد: هر نقدی را نباید توهین دانست.
 فیلم‌ساز این اثر، که خود فردی از خاستگاه حوزوی است، طبیعتاً آگاه به حساسیت‌های مذهبی است. اما نکته اینجاست که پیام فیلم، همان‌طور که پیش‌تر گفته شد، لزوماً در تقابل با دین نیست، بلکه در برابر روند‌های اجتماعی‌ای قرار می‌گیرد که تقدس را بی‌محابا و بدون تأمل می‌سازند.

این‌که این پیام به شکلی ضعیف، سطحی یا حتی با شوخی‌های نامناسب بیان شده باشد، قطعاً ایرادی قابل توجه است. اما این ایراد، باعث نمی‌شود که اصل پیام فیلم را نادیده بگیریم.

در نهایت، آنتیک را می‌توان اثری دانست که حرف مهمی برای گفتن دارد، اما در بیان آن شکست خورده است. شوخی‌های نامناسب، ضعف در فیلمنامه، گسست‌های منطقی و عدم پرداخت درست به کاراکترها، باعث شده که پیام اصلی فیلم در میان این ضعف‌ها گم شود.

اما اگر بتوانیم فراتر از ضعف‌های فنی فیلم را ببینیم، متوجه می‌شویم که آنتیک در پی آن است که به مخاطب بگوید: نه هر چیزی که نام مقدس بر آن گذاشته شود، واقعاً مقدس است، و نه هر نقدی که بر آن وارد شود، توهین به مقدسات محسوب می‌شود.

به همین دلیل، شاید به جای آن‌که این آنتیک را صرفاً اثری هجوآمیز یا ضعیف بدانیم، بهتر است به نقدی که ارائه می‌دهد، دقت بیشتری کنیم؛ نقدی که خودِ منتقدان فیلم، نمونه‌ای از آن شده‌اند.

زهرا رایگانی