عراقچی خطوط قرمز ایران و روانشناسی مقامات آمریکایی را به خوبی می‌داند/ سیاست منطقه‌ای ایران به گونه‌ای دیگر توسط ترامپ بررسی می‌شود

استاد دانشگاه مرمره ترکیه می‌گوید گفت‌و‌گو‌های ایران و آمریکا در عمان در فضایی سازنده و مثبت برگزار شد. این موضوع به‌ویژه با توجه به رویکرد سخت‌گیرانه دولت ترامپ در دوره اول ریاست‌جمهوری‌اش نسبت به ایران قابل‌توجه است.
به گزارش سرویس بین الملل تابناک، مذاکرات غیر مستقیم ایران و آمریکا روز شنبه ۲۳ فروردین در مسقط پایتخت عمان برگزار شد.

در این مذاکرات رئیس هیات ایران را عباس عراقچی وزیر خارجه بر عهده داشت و رئیس هیات آمریکایی نیز «استیو ویتکاف» بود.

به نوشته «سی ان ان» این مذاکرات در منزل بدر البوسعیدی، وزیر خارجه عمان که به «بیت الحیل» شهرت دارد، برگزار شد.

طرفین این گفت‌و‌گو‌ها را «مثبت و سازنده» ارزیابی کردند و قرار است هفته آینده نیز ادامه داشته باشد.

«استیو ویتکاف» نماینده دولت ترامپ در مذاکرات با ایران به NBC درباره مذاکرات خود با ایران امروز گفت: ما یک گفت‌و‌گو بسیار مثبت و سازنده داشتیم.

همچنین کاخ سفید در بیانیه‌ای اعلام کرد: گفت‌و‌گو‌ها بسیار مثبت و سازنده بود. فرستاده ویژه ویتکاف در گفت‌و‌گو با دکتر عراقچی تاکید کرد که دستوراتی از رئیس جمهور ترامپ دارد تا در صورت امکان، اختلافات ۲ کشور را از طریق گفت‌و‌گو و دیپلماسی حل کند.

در ادامه این بیانیه آمده است: این موضوعات بسیار پیچیده هستند و ارتباط مستقیم فرستاده ویژه ویتکاف امروز گامی رو به جلو برای دستیابی به یک نتیجه سودمند برای هر ۲ کشور بود. طرفین توافق کردند که شنبه آینده دوباره دیدار کنند.

«دونالد ترامپ» رئیس جمهور آمریکا نیز در صحبتی کوتاه در مورد این مذاکرات گفته است: «فکر می‌کنم خوب پیش می‌رود. تا وقتی که به سرانجام نرسد، (موضوعات دیگر) اهمیتی ندارد، پس من دوست ندارم درباره‌اش صحبت کنم، اما خوب پیش می‌رود. وضعیت (گفت‌وگوها) درباره ایران خوب پیش می‌رود».

عباس عراقچی نیز در خصوص این مذاکرات گفته است: به‌عنوان جلسه اول، جلسه سازنده‌ای بود که در یک محیط آرام و بسیار محترمانه انجام شد. هیچ زبان غیرمناسبی به کار گرفته نشد و طرفین تعهد خود را به پیشبرد این گفت‌و‌گو‌ها تا رسیدن به یک توافقی که مطلوب دوطرف باشد و از موضع برابر صورت بگیرد، نشان دادند.

در خصوص این مذاکرات، خبرنگار تابناک گفتگویی با دکتر «بیلگهان آلاگوز» استاد دانشگاه مرمره در استانبول و تحلیلگر مسائل منطقه انجام داده که در ادامه آمده است. 

*بر اساس اعلام مقامات ایرانی و آمریکایی، گفت‌و‌گو‌های عمان در فضایی سازنده و خوب به پایان رسید. ارزیابی شما چیست؟

گفت‌و‌گو‌های ایران و آمریکا در عمان در فضایی سازنده و مثبت برگزار شد. این موضوع به‌ویژه با توجه به رویکرد سخت‌گیرانه دولت ترامپ در دوره اول ریاست‌جمهوری‌اش نسبت به ایران قابل‌توجه است. ترامپ برجام را معیوب می‌دانست و معتقد بود که این توافق به ایران امکان می‌دهد تا از لغو تحریم‌ها برای گسترش شبکه‌های نیابتی منطقه‌ای خود استفاده کند. بر همین اساس، او در سال ۲۰۱۸ از توافق خارج شد، در سال ۲۰۱۹ سپاه پاسداران را سازمان تروریستی خارجی اعلام کرد و در سال ۲۰۲۰ دستور ترور قاسم سلیمانی را صادر کرد.

در واکنش، ایران برنامه هسته‌ای خود را فراتر از محدودیت‌های برجام گسترش داد و نظارت آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را محدود کرد. اگرچه دولت بایدن به‌دنبال بازگشت به دیپلماسی بود، اما تحولات جهانی مانند جنگ اوکراین و درگیری حماس و اسرائیل، تنش‌ها میان تهران و واشنگتن را افزایش داد.

نگاهی به آینده نشان می‌داد که احتمال بازگشت ترامپ به کاخ سفید می‌تواند پیامد‌های مهمی داشته باشد. او تمایل به توافقات دوجانبه دارد و بار‌ها تأکید کرده که به‌دنبال تغییر نظام ایران نیست. این رویکرد عمل‌گرایانه، همراه با فشار‌های اقتصادی فزاینده بر ایران و محدودیت حمایت‌های چین و روسیه، ظاهراً تهران را به سمت بررسی مذاکرات جدید سوق داده است.

هر دو طرف به‌نظر می‌رسد خواهان پرهیز از تشدید نظامی هستند. اگرچه گفت‌و‌گو‌های عمان امیدوارکننده است، اما هنوز زود است در مورد نتایج نهایی آن صحبت کنیم. بحث‌ها در این مرحله بیشتر روی مسائل رویه‌ای متمرکز بوده و هنوز هیچ پیشرفت اساسی گزارش نشده است.

*وزیر امور خارجه ایران، عباس عراقچی، اعلام کرد که مذاکرات شنبه آینده ادامه خواهد یافت. او گفت: «اگر در جلسه آینده بتوانیم مبنا را قطعی کنیم، فکر می‌کنیم بخش زیادی از راه را رفتیم و می‌توانیم بر اساس آن مبنا، گفت‌و‌گو‌های واقعی را آغاز کنیم.» ارزیابی شما از این سخنان چیست؟

سخنان عباس عراقچی نشان‌دهنده ترکیبی از خوش‌بینی و واقع‌گرایی است. او آمادگی ایران برای ورود به مذاکرات محتوایی را مشروط به حل‌وفصل مسائل پایه‌ای، مانند ساختار، دامنه و ترتیب گفت‌و‌گو‌ها دانسته است. این بیان حاکی از آن است که دو طرف هنوز در حال تعیین قواعد بازی هستند و به مسائل اصلی مانند لغو تحریم‌ها، محدودیت غنی‌سازی اورانیوم و بند‌های امنیت منطقه‌ای نپرداخته‌اند.

پس از درگذشت رئیس‌جمهور ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهور جدید، دکتر پزشکیان، گفتمان «عقلانیت حداکثری» را ترویج داده است. در این زمینه، لحن سنجیده و عمل‌گرایانه عراقچی به‌نظر می‌رسد با هدف فراهم کردن فضای مناسب برای گفت‌و‌گو با علاقه‌مندی به معامله است، انتخاب شده باشد. عراقچی با سابقه نقش‌آفرینی در برجام، آشنایی دقیقی با خطوط قرمز ایران و روان‌شناسی سیاست‌گذاران آمریکایی دارد. لحن استراتژیک و درعین‌حال امیدوارانه‌اش به‌وضوح به هدف جلب نظر ترامپ برای دستیابی به یک «پیروزی» در سیاست خارجی طراحی شده است.

از سوی دیگر، انتظار می‌رود ترامپ با محوریت امنیت اسرائیل وارد مذاکرات شود. نگاه او به دینامیک منطقه‌ای از زاویه‌ای معامله‌گرانه است؛ یعنی اینکه توانمندی‌های ایران چه تأثیری بر تعهدات آمریکا به حفظ برتری نظامی کیفی اسرائیل (QME) دارد.

از دید ترامپ، هر ظرفیت هسته‌ای در ایران که ممکن است تهدیدی بالقوه برای اسرائیل باشد، نه‌فقط یک موضوع امنیتی، بلکه باری مالی برای واشنگتن تلقی می‌شود.

بنابراین، اظهارات عراقچی بخشی از یک رقص دیپلماتیک حساب‌شده است—برای باز نگه‌داشتن درِ گفت‌و‌گو‌های جدی، در حالی که شرایط را برای مذاکرات واقعی آماده می‌کند. اینکه آیا این «گفت‌و‌گو‌های واقعی» آغاز خواهند شد یا نه، بستگی به این دارد که آیا طرفین می‌توانند از حرکات نمادین فراتر رفته و بر سر چارچوب‌هایی مشترک به توافق برسند.

*به‌نظر می‌رسد سخنان مثبت وزیر خارجه ایران درباره گفت‌و‌گو‌ها نشان می‌دهد که چارچوب مذاکرات صرفاً بر مسئله هسته‌ای متمرکز است. ارزیابی شما چیست؟

ترامپ هم در دوره اول ریاست‌جمهوری خود و هم در کارزار انتخاباتی اخیر بار‌ها تأکید کرده که به‌دنبال تغییر نظام ایران نیست.

نگرانی اصلی ترامپ، اطمینان از این است که ایران تهدیدی برای امنیت اسرائیل نباشد. در دوره اول ریاست‌جمهوری‌اش، یکی از محور‌های اصلی تمرکز او شبکه نیابتی منطقه‌ای ایران بود و ترور هدفمند قاسم سلیمانی نیز بازتابی از این اولویت بود—ضربه‌ای مستقیم به استراتژی «محور مقاومت» ایران.

با این حال، در سال ۲۰۲۴، این استراتژی دستخوش تغییرات ساختاری شده است. مهم‌ترین تحول، سقوط دولت اسد در سوریه است که دسترسی مستقیم ایران به مدیترانه شرقی را به‌شدت محدود کرده است. این تغییر، زمینه‌ای جدید فراهم کرده که در آن ترامپ می‌تواند در مذاکرات، تمرکز خود را فقط بر برنامه هسته‌ای ایران قرار دهد. به جای پرداختن مستقیم به فعالیت‌های نیابتی ایران، اکنون به‌نظر می‌رسد آمریکا ترجیح می‌دهد از بازیگران منطقه‌ای برای مقابله با نفوذ ایران در میدان حمایت کند.

در همین راستا، می‌توان انتظار داشت فشار آمریکا بر دولت عراق افزایش یابد؛ جایی که ایران همچنان نفوذ قابل‌توجهی دارد. در یمن، آمریکا از پیش سیاست مهار نظامی فعالی را آغاز کرده است. در سوریه، دولت جدید به‌تدریج از تهران فاصله گرفته، و در لبنان نیز احتمالاً تلاش‌هایی برای کاهش بیشتر نفوذ ایران در جریان است.

با توجه به این شرایط، اظهارات وزیر خارجه ایران قابل درک است. در این مرحله می‌توان گفت تنها موضوعی که ترامپ حاضر به مذاکره درباره آن با ایران است، برنامه هسته‌ای است. البته مسائل فرعی نظیر برنامه موشک‌های بالستیک ایران ممکن است در مراحل بعدی مطرح شود، اما در حال حاضر در اولویت دوم قرار دارند. تمرکز بر موضوع هسته‌ای از منظر راهبردی معنادار است و می‌تواند مسیر مذاکرات را روشن‌تر و عملی‌تر کند.

*عراقچی اعلام کرده که آمریکا خواهان به‌پایان رسیدن سریع مذاکرات است، اما تحقق این هدف دشوار بوده و نیازمند اراده جدی طرفین است. به‌نظر شما چارچوب کلی توافق چگونه است؟ آیا این توافق فرمولی جامع خواهد داشت یا ممکن است ابتدا توافقی موقت برای رسیدن به توافق جامع شکل بگیرد؟

چارچوب مذاکرات هسته‌ای ایران و آمریکا—همان‌طور که در گفت‌و‌گو‌های عمان مشاهده شد—تحت تأثیر دینامیک‌های پیچیده و منافع متضاد قرار دارد. اشاره عراقچی به تمایل آمریکا برای دستیابی سریع به توافق، در عین دشواری مسیر، بیانگر همین چالش‌هاست. یکی از عوامل کلیدی، نفوذ گسترده لابی اسرائیل در کنگره آمریکا است؛ موضوعی که ترامپ برای پیشبرد هرگونه توافقی باید با دقت مدیریت کند.

سازمان‌هایی مانند AIPAC با تأمین مالی گسترده و روابط دوحزبی در واشنگتن، خواستار توافقی هستند که یا برنامه هسته‌ای ایران را کاملاً برچیند یا محدودیت‌های شدیدی را بر برنامه موشکی و فعالیت‌های منطقه‌ای ایران اعمال کند. کنگره آمریکا نیز غالباً بازتاب‌دهنده این اولویت‌هاست و می‌تواند با وضع تحریم‌های جدید یا جلوگیری از کاهش تحریم‌ها، دایره اختیارات ترامپ را محدود کند.

این فشار داخلی با نزدیک شدن به انتخابات میان‌دوره‌ای ۲۰۲۶ تشدید می‌شود؛ انتخاباتی که در نوامبر آن سال برگزار می‌شود و در آن تمام ۴۳۵ کرسی مجلس نمایندگان و ۳۳ کرسی سنا به رأی گذاشته خواهد شد. با توجه به نقش مهم لابی اسرائیل در انتخابات، بسیاری از نامزد‌ها ممکن است مواضع سخت‌گیرانه‌تری علیه ایران اتخاذ کنند و تصویب یک توافق جامع را از نظر سیاسی پرهزینه سازند. بنابراین، رسیدن به توافق نهایی پیش از انتخابات میان‌دوره‌ای بعید به‌نظر می‌رسد و ترامپ ممکن است تعهدات نهایی را به‌تعویق بیندازد تا درگیر تقابل با کنگره نشود.

ترامپ، رهبری مصمم است که دقیقاً می‌داند چه می‌خواهد و تحت تأثیر حرف‌های بی‌پشتوانه قرار نمی‌گیرد. اگرچه او ترجیح می‌دهد از دیپلماسی برای دستیابی به اهدافش استفاده کند، اما در صورت لزوم، آمادگی اتخاذ اقدامات قاطعانه را نیز دارد. ایران نباید تصور کند که صرف علاقه ترامپ به توافق به‌معنای پذیرش همه خواسته‌های تهران است، چرا که سیاست‌های «اول آمریکا» و MAGA او ایجاب می‌کنند که همواره تصویری از قدرت و قاطعیت به مخاطبان داخلی خود ارائه دهد. درک این واقعیت برای ایران جهت موفقیت در روند مذاکرات ضروری است.

با در نظر گرفتن این محدودیت‌ها، دستیابی به توافقی جامع در آینده نزدیک بعید به‌نظر می‌رسد. اصرار ایران بر حفظ برخی مؤلفه‌های برنامه هسته‌ای خود، با خواسته‌های سخت‌گیرانه کنگره و لابی اسرائیل در تضاد است و این شکاف را گسترده می‌کند. با این حال، یک توافق موقت واقع‌گرایانه‌تر به‌نظر می‌رسد. چنین توافقی می‌تواند شامل کاهش محدود تحریم‌ها در ازای اعمال محدودیت‌های قابل راستی‌آزمایی بر غنی‌سازی اورانیوم باشد و نقش گام اعتمادسازی را ایفا کند تا مسیر گفت‌و‌گو‌ها ادامه یابد.

حتی این توافق موقت نیز نیازمند طراحی دقیق برای عبور از نظارت و فشار کنگره‌ای است که به‌شدت تحت تأثیر لابی اسرائیل قرار دارد. توانایی ترامپ برای پیشبرد چنین توافقی بستگی به مهارت او در مدیریت فشار‌های داخلی و بین‌المللی دارد. دستیابی به یک توافق جامع نهایی، احتمالاً تنها پس از انتخابات میان‌دوره‌ای ۲۰۲۶ ممکن خواهد شد؛ زمانی که فضای سیاسی آمریکا ثبات بیشتری پیدا می‌کند و فرصت برای تلاش‌های دیپلماتیک جسورانه‌تر فراهم می‌شود.

گفتگو از پیمان یزدانی