مطمئنا در دنیای پرتلاطم امروزی، یکی از موضوعاتی که می تواند جوامع بشری را از اختلافات شخصی و جمعی در امان بدارد، «آشنایی با حقوق متقابل افراد با یکدیگر و قانون» است که مهمترین اثر این آشنایی و آگاهی را می توان در پیشگیری از وقوع بسیاری از مشکلات حقوقی دانست؛ بنابراین، امروز تلاش داریم تا موضوع «حق انتفاع» را بررسی کنیم.
حق انتفاع حقی است که به موجب آن، شخص می‌تواند از مالی که عین و منافع آن متعلق به دیگری است، استفاده کند.
حق انتفاع حق بهره مندی و حق استفاده از منافع اموال غیرمنقول (املاک) و منقول است که با استفاده از مال مذکور بقای آن متصور باشد.
این حق جدا از حق مالکیت مورد توجه قانون قرار گرفته و البته در شرع مقدس نیز به تبع تعارف اجتماعی آن، مورد تنفیذ و تأیید واقع شده است.
گاه ممکن است شما مایل باشید که ملک خود را جهت استفاده در اختیار اشخاص دیگر قرار دهید، بی آنکه مالکیت آن را به افراد مزبور انتقال دهید! قانون این حق را برای شما به نام «حق انتفاع» به رسمیت شناخته و بر آن آثار حقوق متنوعی را مترتب ساخته است.
منافع یک ملک ممکن است دارای تنوع متعددی باشد. مثلاً منافع یک آپارتمان استفاده از آن به عنوان محل سکونت اشخاص است، و منافع یک باغ علاوه بر امکان سکونت، ثمرات اشجار و همچنین زراعت در آن باشد.
حق انتفاع در حقوق بدین مفهوم است که شخصی اجازه می دهد، شخص یا اشخاص دیگر، ملک و یا مال او را در اختیار گرفته و از آن استفاده کنند، بی آنکه مالک آن ملک باشند.
حق انتفاع ممکن است برای مدت معین و محدودی واگذار شود. مثلاً ممکن است شما آپارتمان خود را برای مدت ده سال برای سکونت در اختیار برادر خود قرار دهید. در این صورت از حق انتفاع مذکور به عنوان حق رقبی یاد می‌شود.
واژه رقبی هم خانواده رَقَبِه بوده و در لغت عرب بمعنای چیزی است که دارای حیطه و محیط است و به عبارت دیگر احصا شده است و در اصطلاح برای قطعه زمین مشخص استعمال می‌گردد.
حق انتفاع ممکن است برای طول مدت حیات مالک و یا شخص منتفع واگذار گردد. بعنوان مثال فردی منزل خود را برای استفاده شخص دیگر برای مادامی که خود زنده است و یا مادام حیات فرد منتفع، در اختیار وی قرار می‌دهد. در این صورت حق انتفاع واگذار شده را حق عمری می‌نامند.
در صورتی که شما منافع ملک خود را برای سکونت در اختیار دیگری قرار دهید، حق انتفاع واگذار شده را حق سکنی می‌نامند.
واگذاری حق انتفاع می‌تواند معوض باشد و یا رایگان صورت پذیرد. در صورت واگذاری حق انتفاع، مالک در مدت معینه حق رجوع نخواهد داشت، مگر آنکه مدت معین نکرده باشد.
در این صورت در هر زمان می‌تواند از اذن خود رجوع نماید. در این نوع واگذاری، حق انتفاع با فوت مالک، منقضی و رفع می‌گردد.
یکی از کاربردی‌ترین نکات واگذاری حق انتفاع در جایی است که فردی می‌خواهد ملک خود را قطعی به فرد دیگر واگذار و یا آن را وقف کند؛ اما از سوی دیگر، مایل است مادامی که خود زنده است از آن ملک استفاده کند.
در این صورت می توان ضمن عقد لازم شرط نمود که حق انتفاع ملک مزبور مادام حیات مالک در اختیار وی باشد.
این راهکار آنجا ارزش خود را به نمایش می‌گذارد که مالک چنین قصدی دارد، لکن از یک سو انتقال ملک ملازمه بدیهی با انتقال منافع آن دارد و مالک پس از انتقال نمی‌تواند خود همچنان از آن بهره‌مند شود و از سویی دیگر، وصیت به انتقال ملک پس از فوت نیز در صورت اعتراض وراث، نمی‌تواند چنین خواسته‌ای را جامه عمل بپوشاند.
در اینجا با حفظ حق انتفاع در ضمن انتقال، مالک براحتی و با اطمینان، به مقصود خود می رسد.
