در تاریخ مضبوط است که نخستین پرواز موفق با هواپیمای موتوردار را برادران رایت در دسامبر سال 1903. م در ایالات متحده امریکا انجام دادند. حدود پنج سال پروازهای آزمایشی انجام می‌شد و از سال 1908 قراردادهایی برای ساخت و تولید هواپیما بسته شد.
ورود نخستین هواپیما به ایران در عصر قاجار و به سال 1292 ه. ش صورت گرفت. در روز 14 دی ماه سال 1292، طیاره‌ای از نوع «بلریو» وارد آسمان دارالخلافه طهران شد و در میدان مشق بریگاد قزاق همایونی (محوطه اطراف وزارت امور خارجه فعلی) بر زمین نشست.
احمدشاه قاجار، محمدحسن میرزا ولیعهد و جمعی از رجال دولتی و نظامی آن را مورد استقبال قرار دادند و خلبان هواپیما که فردی لهستانی به نام «کوزمینسکی» بود، مورد تمجید قرار گرفت. این هواپیما به محوطه قصر قاجار (باغ موزه قصر فعلی) منتقل شد و مدتی پروازهای نمایشی بر فراز طهران انجام می‌داد و مردم به تماشای آن می‌پرداختند. در جنگ جهانی اول از هواپیما برای عملیات نظامی استفاده شد و نیروی نظامی ژنرال لیونل دانسترویل انگلیسی، در سال 1296 برای مقابله با ارتش سرخ شوروی وارد ایران شد. این نیرو هواپیماهایی نیز در اختیار داشت و فرودگاه‌هایی برای آنها در همدان و قزوین آماده شد. این هواپیماها در عملیات نظامی دولت ایران برای مقابله با جنبش جنگل مورد استفاده قرار گرفتند و مواضع آنها را هدف قرار دادند. پس از جنگ جهانی اول، لزوم خرید هواپیما و تشکیل نیروی هوایی در دستور کار قرار گرفت و نماینده‌ای از کمپانی یونکرس آلمان به ایران آمد و مذاکراتی را با دولت‌های وقت انجام داد.
همچنین در قسمت نظامی قرارداد 1919 موسوم به «پیشنهاد کمیسیون مطالعات نظام انگلیسی و ایرانی» تشکیل نیروی هوایی در بخش‌های مختلف ایران پیش‌بینی شده بود و بند 7 از فصل ششم این بخش، به «تشکیلات قسمت هواپیمایی» اختصاص داشت. این بند از فصل ششم، 24 ماده داشت که به لزوم تشکیل نیروی هوایی در شهرهای طهران، انزلی، استرآباد، تبریز، مشهد، اصفهان، همدان، بوشهر، اهواز، بندرعباس، چاه بهار و شیراز و تعیین جزئیات و ملزومات آن می‌پرداخت. همچنین پیشنهاد شده بود که هر چه زودتر عده‌ای صاحب منصب انتخاب و برای آموزش فن خلبانی به اروپا اعزام شوند.
این قراردادِ جامع، تصویب و اجرایی نشد، اما در سال 1300 پس از تشکیل قشون متحدالشکل به دستور رضاخان سردار سپه - که سازمان آن مشابه بخش نظامی قرارداد 1919، اما در ابعادی کوچکتر بود - تحت شعبه تنسیقات قشون که ریاست آن را سرهنگ رضاقلی خان کریم قوانلو (قاجار) بر عهده داشت، دفتری به نام «دفتر هواپیمایی» تشکیل شد. با تلاش‌های این بخش از قشون، نخستین هواپیما در سال 1301 از کمپانی یونکرس خریداری شد و قلعه مرغی که از مدت‌ها پیش برای فرود هواپیماها مورد استفاده قرار می‌گرفت، برای آن در نظر گرفته شد. همچنین مقرر شد صاحب منصبانی برای آموزش خلبانی رهسپار اروپا شوند و نخستین فردی که برای این مأموریت انتخاب شد، سرهنگ احمد خان نخجوان بود.
او در نخستین دسته محصلین نظامی قرار گرفت که در خرداد سال 1302 شمسی تحت سرپرستی سرتیپ امان‌الله میرزا جهانبانی، رئیس ارکان حرب کل قشون و معاونت سرتیپ حبیب‌الله خان شیبانی به اروپا اعزام شدند. احمدخان نخجوان به مدرسه هواپیمایی ایستر فرانسه اعزام شد و تحت آموزش خلبانی قرار گرفت و تعداد دیگری از افسران اعزامی در این دسته مانند سلطان احمد میرزا خسروانی، نایب اول خلیل خان مرجان و نایب اول آقا بزرگ مهنّا، پس از تحصیل در رسته‌های دیگر، دوره خلبانی را نیز طی کردند. در سال 1302، شش فروند هواپیمای دیگر نیز از آلمان و شوروی خریداری و در قشون ایران به کار گرفته شد. علاوه بر این، یک محموله شامل 10 فروند هواپیما به اهتمام سرتیپ امان‌الله میرزا جهانبانی از فرانسه خریداری و از سال 1303 به خدمت قشون وارد شدند. در ابتدای همین سال، تعداد 10 نفر از محصلین نظامی برای آموزش فن خلبانی به شوروی اعزام شدند که عبارت بودند از: نایب اول عیسی اشتوداخ، نایب اول سوار شرف‌الدین قهرمانی، نایب اول مالی فرهاد میرزا، نایب اول بایندر، نایب اول علی اکبر امین‌زاده، نایب دوم محمدباقر افشارطوس، نایب دوم حسن حقی، نایب سوم مهدیقلی قهرمانی، معین نایب ابراهیم بیات ماکویی و مسعود دیبا. با اعزام محصلین نظامی، فرمان تشکیل نیروی هوایی در 11 خرداد ماه سال 1303 تحت حکم قشونی شماره 212 به شرح زیر صادر شد:
حکم عمومی قشون شماره 212
ماده 1
مقرر می‌داریم طیارات جدید الابتیاع قشونی تشکیل سه گروه (اسکادری) تحت ریاست سرهنگ نمره 509 احمد خان نخجوان که نمره جدید 200 را خواهد داشت به شرح زیر دهد:
گروه اول – نایب اول نمره 105 سعید میرزا عضو دایره عملیات کل مأمور آن خواهد بود.
گروه دوم – به مأموریت امیراعتضاد که ذیل نمره 198 به رتبه نایب اول قلمی با حقوق سابق منصوب می‌شود.
گروه سوم – به مأموریت میرزا محمد خان حکیمی که مقام و حقوقش بعد از ورود تعیین خواهد شد.
سلطان نمره 201 نصرت‌الله خان سیمنو ریاست قرارگاه را عهده دار خواهد بود.
ماده 2
سرهنگ نمره 197 سیف‌الله خان، صاحب منصب ارکان حرب کل به ریاست مدرسه هواپیمایی مأمور می‌گردد.
تهران مورخه 11 جوزا 1303
وزیرجنگ و فرمانده کل قوا رضا
مقارن با این زمان، اراضی منطقه مهرآباد طهران برای آموزش خلبانان آماده‌سازی و چند آشیانه هواپیما در آن ساخته شد. کلنل محمدتقی خان پسیان نخستین فرد ایرانی بود که در آلمان دوره خلبانی را دید، اما به علت بیماری نتوانست به پرواز ادامه دهد و نخستین خلبان ایرانی که با یکی از هواپیماهای خریداری شده به سلامت به طهران رسید و در فرودگاه قلعه مرغی فرود آمد، سرهنگ احمد خان نخجوان بود که نخستین فرمانده نیروی هوایی ایران نیز محسوب می‌شود. بدین ترتیب نیروی هوایی ایران در واپسین سال‌های عصر قاجار تأسیس شد و در پایان سلطنت قاجاریه (1304)، ایران دارای هفده فروند هواپیما از انواع یونکرس، دوهاویلاند، اسپاد، پوتز و اورو بود.
-------------------------------------
منابع:
تاریخ ارتش نوین ایران
جلالی، هوشنگ - تاریخ نظامی ایران
حجامی، محمود و رضا جهانفر- پیشگامان پرواز در ایران
عاقلی، باقر-رضاشاه و قشون متحدالشکل
یکرنگیان، میرحسین-سیری در تاریخ ارتش ایران
گزارش از: هومن زال پور، پژوهشگر تاریخ نظامی عصر قاجار
این گزارش نخستین بار در روزنامه ایران منتشر شده است.
