راز سبقت کره جنوبی از ایران

چه عواملی کمتر شدن شتاب توسعه در ایران در مقایسه با کشورهایی نظیر کره جنوبی را به همراه داشته است؟ پاسخ به این سوال را در الگوی برنامه ریزی این کشور که دارای نمره قبولی در کارنامه توسعه اش است، می توان جست وجو کرد. کره جنوبی در حالی روند توسعه را همزمان با ایران شروع کرد که در حال حاضر با رشد اقتصادی بالا، جزو 20کشور قدرتمند اقتصادی جهان است.

به گزارش دنیای اقتصاد، مرور تجربه این کشور نشان می دهد که مهم ترین اصل در برنامه های توسعه کره جنوبی، انتخاب صنایع اولویت دار و تخصیص منابع کمیاب به این صنایع بوده است. در واقع کره جنوبی با عبور از مراحل اولیه توسعه و ایجاد صنایع دارای قابلیت صادراتی بالا، شکل و ماهیت برنامه ریزی توسعه ای را تغییر داده است. مقایسه این الگو با شیوه برنامه ریزی در ایران نشان می دهد که نگاه رایج به برنامه در کشور، بیش از آنکه نگاهی توسعه خواه باشد، نگاهی مکانیکی است و بدون توجه به محدودیت های موجود و اولویت های کشور، اهداف بی شماری را دنبال می کند. این نوع نگاه که بیشتر از نوع برنامه سازی به جای برنامه ریزی است، باعث فرصت سوزی و دور شدن از مسیر توسعه می شود. «دنیای اقتصاد» در گزارشی عوامل شکست برنامه ریزی در ایران و برخی از کشورهای در حال توسعه را بررسی کرده است.

ایران و کره جنوبی در حالی از دهه 1960 میلادی روند مدرنیزاسیون و توسعه را همزمان با هم شروع کردند که این کشور آسیایی در مقایسه با ایران رشد اقتصادی سریع تری را تجربه کرد و در حال حاضر جزو 20 کشور قدرتمند اقتصادی است. بررسی ها نشان می دهد که کره جنوبی با موفقیت در برنامه ریزی اقتصادی توانسته است این مسیر را طی کند. این در حالی است که ایران با وجود داشتن منابع غنی تر و سابقه نسبتا طولانی تر در زمینه برنامه ریزی توسعه در مقایسه با کشورهایی نظیر کره جنوبی، از منظر شاخص های توسعه در وضعیت نامطلوب تری قرار دارد و سازوکار تنظیم برنامه ها نیز با ایراداتی همراه است. اینکه چه عواملی سبب کمتر بودن شتاب توسعه در ایران در مقایسه با کشورهایی نظیر کره جنوبی شده، در گزارشی از سوی بازوی پژوهشی بخش خصوصی بررسی شده است. تجربه برنامه ریزی در ایران نشان می دهد که هیچ یک از برنامه های پنج ساله طی دوره های گذشته ویژگی یک برنامه موفق را نداشته است.

با بررسی دلایل این امر در ایران و برخی از کشورهای در حال توسعه، راز موفقیت در نظام برنامه ریزی را با توجه به دو تجربه آسیایی دو کشور کره جنوبی و چین شناسایی کرده است. روند پیش گرفته در ایران طی دهه های اخیر نشان دهنده آن است که گام های زیادی تا دستیابی به برنامه های توسعه محور و راهگشا برای اقتصاد پیش رو داریم، چرا که نگاه رایج به برنامه در ایران بیش از آنکه نگاهی توسعه خواه باشد، نگاهی مکانیکی است و بدون توجه به محدودیت های موجود و اولویت های کشور، اهداف بی شماری را دنبال می کند، نگاهی که باعث فرصت سوزی و دور شدن از مسیر توسعه ای می شود. آنچه در برنامه ششم که از ابتدای سال جاری استارت اجرای آن زده شد مشاهد می شود، گویای عدم وجود مشخصه ای یک برنامه توسعه ای راهگشا برای کشور است که این مساله موجب شد تا نقدهای فراوانی از سوی نخبگان و صاحب نظران به این برنامه ها وارد شود. براساس ارزیابی صورت گرفته سیاست برنامه ریزی در بسیاری از کشورهای در حال توسعه نه تنها موفقیت آمیز نبوده، بلکه پیامدهایی از قبل افزایش فقر، نابرابری و بیکاری را نیز به دنبال داشته است. از سوی دیگر هرچند درباره اثربخشی برنامه ریزی برای کشورها به ویژه کشورهای توسعه نیافته تردیدی وجود ندارد، اما مساله اساسی این است که عوامل متعددی منجر به عدم تحقق نتایج مورد انتظار از برنامه ریزی در کشورهای در حال توسعه می شود که در این خصوص می توان به «توسل به برنامه های جامع توسعه، فقدان درک مشترک از مفهوم برنامه، فقدان خواست سیاسی، عدم توجه به شرایط موجود، عدم توجه به عوامل برون زا، محدودیت آمار و اطلاعات» اشاره کرد. با این شرایط می توان گفت طراحی یک برنامه توسعه انعطاف پذیر، مشارکتی و واقع بینانه که از جمله مشخصه های برنامه های توسعه ای موفق محسوب می شود نیازمند الزامات و بسترهایی است که اهم آنها به «شناخت وضعیت موجود، شناخت عوامل برون زا، آینده شناسی، وجود بسترهای نهادی کارآ، اجماع نظر در میان مجریان و صاحبنظران، نظام کارآمد آمار و اطلاعات، تامین ثبات و امنیت، همراستایی بین برنامه های کوتاه مدت، میان مدت و بلندمدت، ماهیت مشارکتی برنامه و نظام مطلوب ارزیابی و نظارت» باز می گردد. الزاماتی که تحقق آنها شرایط را برای رسیدن به برنامه ای کارآمد فراهم می کند.

در این خصوص می توان به دو تجربه موفق آسیایی (کره جنوبی و چین) اشاره کرد. دولت کره جنوبی از اوایل دهه 1960 از ابزارهای قانونی و سیاستی متعددی برای تحرک بخشی به اقتصاد ضعیف این کشور استفاده می کرد که قانون برنامه توسعه یکی از این ابزارها محسوب می شود. هدف اصلی برنامه های پنج ساله توسعه اقتصادی این کشور، تحقق توسعه ملی از طریق صنعتی شدن بود. از همین رو مهم ترین اصل در برنامه های توسعه کره جنوبی انتخاب صنایع اولویت دار و تخصیص منابع کمیاب برای تقویت این صنایع محسوب می شد و این کشور برای تحقق صنعتی شدن باید صنایع ارجح در هر برنامه مشخص با تحرک صنایع پیش رو را در دستور کار قرار می داد. در کنار برنامه های توسعه ای، قوانین موردی دیگری نیز در این کشور در دستور کار قرار گرفت، قوانینی که سیاست های میان مدت برنامه های توسعه را به سیاست های کوتاه مدت تبدیل می کردند.

نکته قابل توجه این است که با تغییر صنایع ارجح در هر برنامه، قوانین پیشین ملغی و قوانین جدیدی تصویب می شدند که این امر پویایی خاصی به برنامه های توسعه ای این کشور می بخشید و منجر به حفظ هماهنگی میان نظام برنامه ریزی توسعه و تحولات حوزه اقتصاد می شد. در واقع گزینش صنایع استراتژیک برای توسعه کره، در هر دوره با یکدیگر متفاوت بود و با این حال، دامنه وسیعی از صنایع پیچیده الکترونیک تا صنایع کشتی سازی و اتومبیل را در بر می گرفت. اما پس از رکود اقتصادی دهه 1990 در شرق آسیا نزدیک به یک دهه برنامه های توسعه پنج ساله در کره جنوبی نیز متوقف شدند و پس از آن نیز کره جنوبی بسته به موضوعات مهم برای اقتصاد کشور برنامه کوتاه مدت، میان مدت و بلندمدت را تدوین و به اجرا می گذارد که همراستایی این برنامه ها در موفقیت این کشور بسیار حائز اهمیت بوده است. این برنامه ها در همراستایی با برنامه های گذشته برنامه هایی کمتر متمرکز و بیشتر موردی با هدف رفع مشکلات مشخص، تداوم توسعه اقتصادی – اجتماعی کره جنوبی و بهبود وضعیت شاخص های حوزه خاص را شامل می شد. در واقع با عبور کره جنوبی از مراحل اولیه توسعه و ایجاد صنایع دارای قابلیت صادراتی بالا، شکل و ماهیت برنامه ریزی توسعه ای این کشور نیز دستخوش تغییرات قابل توجهی شده است. اما درخصوص روند پیش گرفته از سوی چین می توان گفت این کشور برنامه توسعه را از دهه 1950 آغاز کرد و در دو دهه اول الگوی برنامه نویسی توسعه این کشور تا حد زیادی برگرفته ازمدل برنامه های توسعه اتحاد جماهیر شوروی (سابق) بود.

رویکرد اصلی برنامه ریزی در دو دهه مذکور رویکردی به شدت از بالا به پایین بود؛ به نحوی که روی جزئیات هر پروژه متمرکز می شد و جزئیات دقیق هر اقدام به صورت مکتوب مورد توجه قرار می گرفت. هرچند این کشور در برنامه اول تا چهارم و تا حدی برنامه پنجم از این شیوه برنامه نویسی پیروی کرد، اما شیوه مذکور نتایج مورد انتظار را به همراه نداشت. از همین رو تجربه شکست چین در برنامه ریزی توسعه در دو دهه اول و دگرگونی سیاست های داخلی و خارجی آن منجر به تغییر شکل و ماهیت برنامه ریزی توسعه در این کشور شد. دولت چین در میانه دهه 1970 اولین سند چشم انداز ده ساله (1985- 1976) را تدوین و سپس براساس محورهای مهم این سند، قانون برنامه ششم توسعه را تهیه و تصویب کرد. چین برای تهیه این برنامه توسعه، از کشورهای موفق شرق آسیا الگوبرداری کرد و همانند کره جنوبی در هر برنامه صنایع ارجح را مشخص کرد و با تلاش در جهت تحرک صنایع پیشرو، به دنیال این بود که رشد اقتصادی مشخص شده در سند برنامه را محقق سازد. با افزایش سرعت دست یابی به توسعه در چین، دولت تغییراتی را در سبک برنامه نویسی اعمال کرد و در سال 2006 نام برنامه یازدهم را به رهنمون یا راهنما تغییر داد. از برنامه یازدهم به بعد، تعیین اهداف دستخوش تغییراتی شد؛ به نحوی که اگر در گذشته چند هدف مشخص می شد و همه تلاش های برنامه های توسعه معطوف به تحقق این اهداف در دوره ای میان مدت بود، اما در برنامه های جدید اهدافی بلندمدت تر با نگرشی منعطف تر و هماهنگ تر با تحولات اقتصاد داخلی و خارجی مشخص می شوند. نکته قابل توجه در این برنامه ها به مواردی از قبیل دستیابی به رشد اقتصادی بلندمدت در دهه های آینده و بهبود وضعیت اجتماعی شهروندان توجه ویژه ای می شود. در واقع راهنمای توسعه چین، بیشتر راهی برای بهبود کیفیت رشد و توسعه اقتصادی این کشور محسوب می شود.