تشنگی در حاشیه دریای خزر

ایران ۱.۱ درصد از خشکی‌های جهان و ۰.۳۴ درصد از آب‌های موجود در خشکی‌های جهان را در اختیار دارد و میزان کل بارندگی متوسط سالانه در آن ۲۵۰ میلی‌متر و حجمی در حدود ۴۱۳ میلیارد مترمکعب است.

به گزارش مهر، از این میزان بارندگی در کشور ۷۰ درصد آن تبخیر می‌شود و حدود ۱۳۰ میلیارد مترمکعب به‌عنوان پتانسیل آب تجدیدشونده کشور محسوب شده که از این میزان حدود ۹۰ میلیارد مترمکعب یعنی ۶۹ درصد در حال استحصال است و باقی‌مانده آن از دسترس خارج می‌شود.

استان گلستان با مساحتی بالغ‌بر ۲۰ هزار و ۴۳۸کیلومترمربع در جنوب شرقی دریای خزر و در بخشی از حوزه آبریز آن واقع‌شده و حدود ۱.۳ درصد از مساحت کشور و ۱۱.۷ درصد از حوزه آبریز خزر را تشکیل داده است.

قرار گرفتن گلستان در نوار سبز شمالی و داشتن جنگل‌های هیرکانی باعث شده بسیاری این استان را از استان‌های پرآب کشور قلمداد کنند اما واقعیت‌های موجود گواه این است که گلستان دارای دو اقلیم کاملاً متفاوت است به‌نحوی‌که جنوب استان منطقه‌ای کوهستانی و مرتفع با سطح پوشیده از جنگل‌های متراکم و شمال استان منطقه‌ای بیابانی و پست با دمای کاملاً متفاوت با جنوب است.

به دلیل همین پوشش متفاوت در میزان بارندگی، تبخیر، نفوذ، رواناب و سایر فاکتورهای هیدرولوژی تفاوت عمده و اساسی در این استان مشاهده می‌شود تا جایی که میزان بارندگی متوسط سالانه در جنوب استان ۷۰۰ میلی‌متر و در شمال استان ۲۰۰ میلی‌متر است و میزان تبخیر سالانه به ترتیب در شمال استان دو هزار و در جنوب ۸۰۰ میلی‌متر برآورد شده است.

رواناب‌های حاصل از بارندگی در رودخانه‌ها و همچنین تغذیه آبخوان‌های زیرزمینی مجموعه پتانسیل آب تجدیدشونده استان را تشکیل می‌دهند و بر اساس آخرین آمار موجود پتانسیل تجدیدشونده سالانه آب استان حدود ۲.۵ میلیارد مترمکعب است که ۱.۹ درصد از پتانسیل تجدیدشونده سالانه آب کشور را دربر می‌گیرد.

۷۵ درصد توان آبی استان قابل بهره‌برداری است

برای آگاهی از آخرین وضعیت منابع آبی استان با معاون حفاظت و بهره‌برداری شرکت آب منطقه‌ای گلستان گفتگو کردیم. سید محسن حسینی به خبرنگار مهر اظهار کرد: از میانگین حدود ۹ میلیارد مترمکعب بارندگی سالانه در استان ۷۰ درصد آن تبخیر شده و حدود ۲.۵ میلیارد مترمکعب آن آب موجود و تجدید پذیر استان را تشکیل می‌دهد.

وی با بیان این‌که از ۲.۵ میلیارد مترمکعب آب تجدید پذیر استان در سال‌های نرمال حدود یک میلیارد و ۲۳۵ میلیون مترمکعب آن آب‌های سطحی است، گفت: میزان آب سفره‌های زیرزمینی استان حدود یک میلیارد و ۲۵۰ میلیون مترمکعب است که بر اساس بخشنامه وزارت نیرو در اواخر سال ۱۳۹۵ حدود ۷۵ درصد این توان، قابل بهره‌برداری است.

معاون حفاظت و بهره‌برداری شرکت آب منطقه‌ای گلستان با یادآوری این‌که در سال ۱۳۸۷ در گلستان به این نتیجه رسیدیم که دیگر آب قابل تخصیص برای بخش کشاورزی نداریم، افزود: در واقع ۹۷ درصد از پتانسیل آبی استان (حدود یک میلیارد و ۲۱۰ میلیون مترمکعب از یک میلیارد و ۲۵۰ میلیون مترمکعب پتانسیل آبی زیرزمینی گلستان) در بخش کشاورزی، صنعت، شرب و همچنین چاه‌های غیرمجاز استحصال می‌شود.

وی ادامه داد: از مجموع آب‌های سطحی و زیرزمینی استان حدود ۸۸ درصد در بخش کشاورزی، آبزی‌پروری و محیط‌زیست، حدود سه درصد در صنعت و ۹ درصد در بخش شرب مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد.

استحصال ۱۳ درصد از منابع آبی استان توسط چاه‌های غیرمجاز

وی اضافه کرد: هرچند چاه‌های غیرمجاز استان عموماً کم‌عمق و با دبی کم هستند اما حدود ۱۳ درصد از منابع آب زیرزمینی استان توسط ۱۵ هزار حلقه چاه غیرمجاز استحصال می‌شود.

حسینی با یادآوری این‌که در سال ۱۳۸۷ به این نتیجه رسیدیم که باید سهم آب کشاورزی استان کاهش یابد، تصریح کرد: کاهش مصرف آب کشاورزی، الزاماً به معنای کاهش سطح کشت نیست بلکه به اعتقاد ما باید با صرفه‌جویی و استفاده از شیوه‌های نوین آبیاری حجم آب استحصالی کاهش یابد.

وی به موضوع نصب کنتور هوشمند برای محاسبه حجم آب مصرفی در بخش کشاورزی اشاره کرد و گفت: از مجموع ۲۰ هزار حلقه چاه مجاز استان حدود چهار هزار چاه برقی است و تنها هزار و ۵۰۰ چاه مجهز به کنتور هوشمند هستند.

وی با یادآوری این‌که نصب کنتور هوشمند در مناطق حساس با اعتبارات شرکت آب منطقه‌ای اجرا می‌شود، افزود: سال گذشته اعتبارات این حوزه تخصیص نیافت و امیدواریم امسال این اعتبارات اختصاص یابد تا بتوانیم حداقل در نقاط حساس کنتور هوشمند نصب کنیم.

معاون حفاظت و بهره‌برداری شرکت آب منطقه‌ای گلستان ادامه داد: هم‌اکنون حدود ۷۰ هزار هکتار از اراضی کشاورزی استان در سال‌های نرمال توسط آب‌های سطحی و حدود ۱۸۰ هزار هکتار توسط آب‌های زیرزمینی آبیاری می‌شود.

کاهش ۲۰ درصدی ذخیره آبخوان‌های استان

حسینی با بیان این‌که ذخیره آبخوان‌های استان حدود ۲۵۴ میلیون مترمکعب معادل ۲۰ درصد کاهش را نسبت به آمار دوره بلندمدت نشان می‌دهد، اضافه کرد: مقدار بارندگی تجمعی متوسط در استان از ابتدای سال آبی جاری (ابتدای مهر ۹۶) تا پایان اسفندماه ۳۰۴ میلی‌متر بوده که نسبت به آمار بلندمدت دو درصد افزایش را نشان می‌دهد.

وی با یادآوری این‌که دمای اندازه‌گیری شده در ایستگاه‌های مختلف از افزایش چند درجه‌ای دما در استان حکایت دارد، بیان کرد: رواناب اندازه‌گیری شده در ایستگاه‌های شاخص رودخانه‌های استان بین ۴۸ تا ۸۷ درصد کاهش نسبت به آمار دوره بلندمدت را نشان می‌دهند.

حسینی متذکر شد: بر اساس الگوی کشت گلستان سالانه مجاز به کشت ۱۵ هزار هکتار شالی است اما در سال زراعی گذشته بیش از۸۰ هزار هکتار شالی در استان کشت شد.

وی تأکید کرد: کشاورزان و بهره‌برداران مجاز آب‌های زیرزمینی ضمن خودداری از کشت برنج، لازم است نهایت صرفه‌جویی در استفاده از منابع آبی استان را به عمل آورده و به جهت پیشگیری از خسارت به محصولات حداقل ۲۰ درصد از سطح کشت خود را کاهش دهند.

وی همچنین از کاهش ۳۵ درصدی حجم آب موجود در سدهای چهارده‌گانه استان تا ابتدای فروردین نسبت به مدت مشابه سال قبل خبر داد و بیان کرد: در ابتدای فروردین سد «وشمگیر» ۲۰ درصد، «بوستان» ۲۹ درصد، «گلستان» ۴۰ درصد، «آلماگل» هشت و «آلاگل» هفت درصد دارای آب بود که آمار کاهشی را نسبت به دوره مشابه سال قبل نشان می‌دهد.

بیش از نیاز برای بخش شرب مجوز صادر کرده‌ایم

وی با تأکید بر این‌که با کاهش شدید رواناب رودخانه‌ها، سطح کشت کشاورزان و بهره‌برداری در این بخش لازم است حداقل تا ۵۰ درصد کاهش یابد، به وضعیت منابع آبی استان در بخش شرب هم اشاره و تصریح کرد: مجوزهایی که ما در استان برای آب و فاضلاب صادر کرده‌ایم بیش از نیاز آبی هم استانی‌هاست.

معاون حفاظت و بهره‌برداری شرکت آب منطقه‌ای گلستان افزود: هم‌اکنون نیاز آبی استان در بخش شرب شهری و روستایی حدود ۱۵۰ میلیون مترمکعب است که از حدود ۹۰۰ حلقه چاه و تعدادی چشمه در ارتفاعات تأمین می‌شود.

وی با یادآوری این‌که بخشی از مجوزها برای بهره‌برداری از چاه‌های استان برای شرکت آب و فاضلاب صادرشده اما هنوز تعدادی از آن‌ها حفر نشده‌اند، گفت: ما مجوز بهره‌برداری از حدود ۹۰۰ حلقه چاه به‌منظور تأمین بیش از ۲۰۰ میلیون مترمکعب آب را برای آب و فاضلاب شهری و روستایی صادر کرده‌ایم.

حسینی ادامه داد: در فصل زراعی و پیک مصرف در بخش کشاورزی (خرداد تا شهریور) سطح آبخوان‌ها به‌شدت پایین می‌آید و با توجه به اشکال در شبکه آب‌رسانی و نبود مخازن کافی آب شرب، روند آب‌رسانی به شهرها و روستاها با مشکلاتی مواجه می‌شود.

وی با بیان این‌که برای حل مشکلات موجود در آب شرب شهرها و روستاها هم شرکت آب منطقه‌ای و هم شرکت آب و فاضلاب برنامه‌هایی دارد، تصریح کرد: اجرای خط انتقال آب شهرها و روستاهای نوار مرزی از سد نرماب ازجمله برنامه‌های پیش‌بینی‌شده در این حوزه است که مشکل آب‌رسانی به ۱۳۰ روستای نوار مرزی را حل خواهد کرد.

حسینی با اشاره به این‌که طبق اعلام مسئولان شرکت آب و فاضلاب سرانه مصرف آب شرب در برخی از شهرهای استان مانند گرگان از میانگین کشوری هم بالاتر است، خاطرنشان کرد: متأسفانه یکسری مقررات داریم که با برنامه‌ها و اهداف تعیین‌شده برای بهره‌برداری و استحصال آب همسو نیست و مجریانی داریم که هنوز اعتقادی به کم‌آبی در استان پیدا نکرده‌اند.

۱۱۰ روستا و نقطه جمعیتی گلستان با تانکر آبرسانی می‌شوند

درحالی‌که حدود ۲۰۰ میلیون مترمکعب از پتانسیل آبی استان در بخش شرب مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد و معاون حفاظت و بهره‌برداری شرکت آب منطقه‌ای گلستان این میزان را بیش از نیاز آبی استان می‌داند اما در سال گذشته تعداد زیادی از شهرها و روستاهای استان با معضل بی‌آبی و یا کم‌آبی مواجه بودند و آب‌رسانی به بیش از ۱۰۰ روستا با تانکرهای سیار انجام می‌شد.

برای آگاهی از آخرین وضعیت آب‌رسانی به روستاهای استان با معاون بهره‌برداری آب و فاضلاب روستایی گلستان به گفتگو نشستیم و مسلم محمدی به خبرنگار مهر اظهار کرد: در گلستان هزار و ۱۰ روستا با ۲۵۴هزار و ۱۵۸ خانوار وجود دارد که از این تعداد، ۸۱۳ روستا با ۲۲۲ هزار و ۲۳۷ خانوار تحت پوشش آب و فاضلاب روستایی استان قرار دارند.

وی با بیان‌ این‌که ۱۱۰ روستا و نقطه جمعیتی گلستان با ۱۱ هزار و ۳۵۴ خانوار با تانکر سیار آب‌رسانی می‌شوند، گفت: همچنین ۸۷ روستا با پوشش جمعیتی ۲۰ هزار و ۵۶۷ خانوار به‌صورت خودگردان و شورایی بوده و تحت پوشش آب و فاضلاب روستایی نیستند.

معاون بهره‌برداری آب و فاضلاب روستایی گلستان افزود: ما حاضر هستیم این روستاها را هم تحت پوشش قرار دهیم اما متأسفانه خود این روستاها تمکین نمی‌کند.

۴۱ حلقه چاه استان مشکل کیفی دارند

وی با بیان این‌که هم‌اکنون نیاز آبی روستاهای استان با ۴۰۲ حلقه چاه و ۱۸۴ دهنه چشمه تأمین می‌شود، ادامه داد: در حال حاضر ۳۴ حلقه چاه استان مخروبه است و ۴۱ چاه مشکل کیفی (ماسه دهی، آهن و ...) دارند.

وی با بیان این‌که بحث کیفیت خط قرمز ماست و تلاش داریم با آب‌شیرین‌کن و راه‌های دیگر مشکل این چاه‌ها را حل کنیم، اضافه کرد: در سال گذشته ۵۴ میلیون مترمکعب تولید آب داشته‌ایم که ۹۱ درصد آن از چاه‌ها و ۹ درصد آن از چشمه‌ها تأمین شد.

محمدی تصریح کرد: در حوزه آب‌رسانی روستایی در گلستان چهار هزار و ۶۲۷ کیلومتر شبکه و ۶ هزار و ۹۰۸ کیلومتر خط انتقال داریم که هم‌اکنون ۲۰ درصد از شبکه و ۳۰ درصد از خطوط انتقال فرسوده است.

وی با یادآوری این‌که در سنوات گذشته برنامه «مواجهه مطلوب با نیاز آبی» را اجرا و بر اساس این برنامه اولویت‌هایی را برای رفع فرسودگی شبکه و خطوط انتقال مشخص کرده‌ایم، گفت: در سال ۱۳۹۲ حدود ۲۷ درصد فرسودگی شبکه داشتیم که با اجرای این برنامه آن را به ۲۰ درصد رسانده‌ایم.

۱۴۸ هزار مترمکعب کمبود مخزن داریم

وی با بیان این‌که برای تأمین نیاز آبی روستاهای استان باید ۲۲۰ هزار مترمکعب مخزن داشته باشیم که برای پیک مصرف آب ذخیره‌سازی کنیم، گفت: هم‌اکنون ۷۱ هزار و ۶۱۰ مترمکعب مخزن داریم و با ۳۳ درصد از نیاز در این حوزه خدمات‌رسانی می‌کنیم.

معاون بهره‌برداری آب و فاضلاب روستایی گلستان با یادآوری این‌که برای آب‌رسانی به این ۱۱۰ روستا باید حداقل ۳۲ تانکر داشته باشیم، افزود: در سال ۹۵ و ۹۶ در آب‌رسانی سیار به روستاهای استان با مشکل مواجه بودیم و هم‌اکنون ۲۳ تانکر سیار در استان داریم که متوسط سن آن‌ها ۱۲ سال است.

متاسفانه مقرراتی داریم که با برنامه‌ها و اهداف تعیین شده برای بهره برداری و استحصال آب همسو نیست و مجریانی داریم که هنوز اعتقادی به کم آبی در استان پیدا نکرده‌اند

وی با بیان این‌که در تابستان و با شروع فصل کشت محصولات کشاورزی و برداشت بی‌رویه از چاه‌ها، با افت شدید دبی در روند آب‌رسانی به روستاها با چالش مواجه می‌شویم، ادامه داد: ما با چالش تغییرات کمی و کیفی مواجه هستیم و ۵۸۳ لیتر بر ثانیه کمبود آب داریم و در تابستان گذشته ۲۸۰ روستا با ۶۸ هزار و ۶۴۰ خانوار با مشکل کم‌آبی در استان مواجه بودند.

وی با بیان این‌که هم‌اکنون با کاهش ۳۴ درصدی دبی منابع تأمین چاه‌ها و ۵۶ درصدی دبی چشمه‌ها در استان مواجه هستیم، گفت: هم‌اکنون دبی چشمه‌های استان از نصف کمتر است و در بعضی از جاها دبی چشمه‌ها به صفر رسیده و نگران تأمین آب روستاها در بهار و تابستان هستیم چراکه در بعضی از این روستاها مجتمع وجود ندارد و امکان حفر چاه هم نیست.

محمدی با یادآوری این‌که به‌غیراز ۱۱۰ روستای گلستان که با تانکر آب‌رسانی می‌شوند، ۲۸۰ روستای دیگر استان هم با مشکل کم‌آبی مواجه هستند، اضافه کرد: هم‌اکنون شاهد افت دینامیکی چاه‌های استان از ۱۲ تا ۲۴ متر هستیم تا جایی که با افزایش مصارف غیر شرب در استان این وضعیت (افت دینامیکی) تشدید می‌شود تا جایی که برای نخستین بار در سال گذشته در بندرگز با مشکل کمبود آب مواجه بودیم درحالی‌که چنین شرایطی را حداقل در دو دهه گذشته تجربه نکرده بودیم.

چالش آب در گلستان را جدی بگیریم

وی با بیان این‌که در نیمه نخست سال گذشته ۹ حلقه چاه استان را لایروبی و لوله‌گذاری کردیم، تصریح کرد: تا سال گذشته سالانه ۶ تا هفت حلقه چاه استان مهندسی مجدد می‌شد اما هم‌اکنون عمر مفید چاه‌های استان به‌شدت کاهش‌یافته و ۴۴ حلقه چاه نیاز به مهندسی مجدد دارد.

وی با تأکید بر این‌که همه این مباحث نشان می‌دهد در بحث آب در گلستان مشکل داریم و باید چالش آب در استان را خیلی جدی بگیریم، بیان کرد: از سال ۹۳ تاکنون سیل، یخبندان، طوفان و زلزله ۱۲ میلیارد تومان به خطوط و شبکه‌های آب‌رسانی استان خسارت وارد کرده که تاکنون یک ریال آن جبران نشده است و بسیاری از این خطوط به‌طور مقطعی وصل شده و باید تعویض شوند.

معاون بهره‌برداری آب و فاضلاب روستایی گلستان با بیان این‌که برای تکمیل مجتمع‌های آب‌رسانی و تأمین نیازهای آبی بخش روستایی استان به هزار میلیارد تومان اعتبار نیاز داریم، گفت: تأمین چنین اعتباری در توان دولت نیست ازاین‌رو برنامه‌های کوتاه، میان و بلندمدت تدوین کرده‌ایم که حل مشکل آب ۲۸۰ روستا که با کمبود آب مواجه هستند از برنامه‌های کوتاه‌مدت ما در این حوزه است.

وی یادآور شد: هم‌اکنون هشت شهر با ۱۵ هزار مشترک پس از چندین سال که از شهر شدن آن‌ها می‌گذرد همچنان تحت پوشش آب و فاضلاب روستایی هستند و در بیشتر آن‌ها با چالش آبی مواجه بودیم که با اعتبارات تخصیصی مشکل آن‌ها را حل کرده‌ایم و یا رفع مشکل در مراحل پایانی است و باید به آب و فاضلاب شهری تحویل شوند.

تلاش‌های خبرنگار مهر برای دریافت پاسخ از وضعیت آب‌رسانی به شهرهای استان بی‌نتیجه ماند و به‌رغم ارسال سؤال به‌طور مکتوب و پیگیری‌های مکرر، پاسخی از روابط عمومی آب و فاضلاب شهری گلستان برای تکمیل این گزارش، دریافت نشد.

اما آنچه مشخص است گلستان برخلاف قرار گرفتن در نوار سبز شمالی با چالش کم‌آبی مواجه است و از گفته مسئولان به‌راحتی می‌توان دریافت اگر الگوی مناسبی برای کشت محصولات کشاورزی در نظر گرفته نشود، سطح کشت محصول شالی در استان کاهش نیابد و مشترکان صرفه‌جویی نکنند با کاهش دبی آب چاه‌ها و ذخیره آب سدها و آبخوان‌ها، گلستان در آستانه بحران بی‌آبی قرارگرفته و تا پایان فصل بهار گلستانی‌ها با چالش بی‌آبی مواجه می‌شوند.