موضوع مذاکرات هسته ای ایران با 1+5 یکی از مهمترین موضوعات مطرح در سیاست بین الملل ظرف چند سال اخیر بوده است. قطعا مهمترین موضوع سیاست خارجی کشورمان هم همین موضوع است. اخبار مربوط به این مذاکرات و تحلیل و بررسی ابعاد مختلف آن مهمترین دغدغه مردم و سیاستمداران کشورمان می باشد، به نحوی که رئیس جمهور کشورمان جناب دکتر روحانی طی چند روز گذشته دو بار از دانشگاهیان و حقوقدانان کشورمان به صراحت درخواست نمود تا با انجام یک کار دقیق علمی فنی و حقوی همه ابعاد برنامه اقدام ژنو را مشخص نمایند. از طرف دیگر طی چند ماه گذشته مطبوعات و سایتهای مختلف با گرایش های مختلف سیاسی، نسبت به انتشار طیف مختلفی از واکنشها نسبت به توافق ژنو اقدام کردند. این واکنشها و رهیافتها گستره وسیعی از طرفداری و حمایت همه جانبه، تا، ایجاد ابهام، انتقاد و تخریب کامل را در بر می گیرد. مردم کشورمان با این سوال روبرو شده اند که اصل ماجرا چیست؟ آیا این امکان هست که دور از رهیافتهای سیاسی مختلف یک بررسی کارشناسی دقیق روی متن صورت پذیرد.
در همین راستا جدی ترین انگیزه دکتر «محمد حسن دریایی» برای نگارش کتاب «مذاکره هسته ای با 1+5، توافق ژنو» بررسی دقیق همه ابعاد فنی حقوقی و سیاسی متن با هدف رفع ابهامات ایجاد شده از روی نا آشنائی و یا عدم اطلاع ازا جزئیات مذاکرات ایران با 1+5، است. وی در گفتگویی با «تابناک» خود به اجمال راجع به انگیزه نگارش کتاب سخن گفته و به معرفی آن پرداخته است.
دکتر محمد حسن دریایی از پزوهشگران و محققین کشور در زمینه خلع سلاح و امنیت بین المللی است که بیش از 20 سال سابقه تحقیق و کار اجرائی در این حوزه دارد و صاحب کتاب و مقالات متعدد در این زمینه است. کسب عنوان پژوهشگر برتر دانشگاه در سال 1387، نائل شدن به عنوان نخبگی و مشارکت در کنفرانسهای بین المللی علمی به عنوان پانلیست و بیش از 65 جلسه مذاکرات بین المللی در سوابق ایشان به چشم می خورد. ایشان علاوه بر اینکه در دانشگاههای کشور تدریس داشته است به صورت عملی هم با مشارکت در مذاکرات متعدد و تدوین اسناد بین المللی، اشراف کاملی به مذاکرات در زمینه موضوعات مرتبط با خلع سلاح و امنیت بین الملل دارد. متن این گفت‌وگو در پی به نظر خوانندگان گرامی می رسد. گفتنی است کتاب «مذاکره هسته ای با 1+5، توافق ژنو» توسط انتشارات اطلاعات از این هفته عرضه شده است.
رهیافت و هدف اصلی شما از نگارش كتاب موجود چيست؟ آیا موسسه یا فردی از شما خواست که این کتاب را بنویسید؟ آیا در قالب یک پروژه دانشگاهی این کتاب تدوین شده است؟ هیچکس از بنده نخواسته است که چنین کتابی را بنویسم و در واقع شاید خیلی ها ترجیح می دادند که من سکوت کنم. بنابراین نگارش کتاب یک کار سفارشی نیست و بیشتر ناشی از انگیزه شخصی است. البته باید به استحضار شما برسانم که بعد از جمع آوری و نگارش بخشهائی از کتاب، بنده دوستان را در جریان قرار دادم و اعلام کردم که قصد انتشار چنین کتابی را دارم که مورد استقبال و تائید بسیاری از دوستان اهل فن قرار گرفت. باید بگویم که مطالعات حقير روي موضوعات مرتبط با مذاكرات هسته‌اي و مباحث تئوريك مرتبط با خلع سلاح و عدم اشاعه سلاح‌هاي هسته‌اي به سالهاي قبل مي‌رسد و بيش از دو دهه است كه در اين زمينه هم از حیث نظري و هم از نقطه نظر عملي فعاليت دارم. بنده همواره تلاش كرده‌ام پس از پايان يك مذاكره، درخصوص همان موضوع مذاكراتي، با نگارش يك مقاله يا گزارش، نقاط قوت و ضعف روند و نتايج آن روند مذاكراتي را تبيين نمايم. اين كار باعث ميشود كه در مذاكرات بعدي تلاش شود نقاط ضعف برطرف و نقاط قوت برجسته‌تر شود. اين يك فرآيند 20 ساله است. در واقع آسيب‌شناسي مذاكرات بین المللی در سالهای گذشته، سبب رشد چشمگير ديپلماسي كشورمان در اين زمينه خاص شده است؛ به نحوي كه بدون اغراق، قدرت ديپلماسي افراد حرفه‌اي كشور در موضوعات امنيت بين‌الملل، يكي از منابع قدرت كشورمان محسوب ميشود. این حرف من نیست، اذعان رسمی و صریح خیلی از کشورهای طرف مذاکره ما بوده است. (اما در کشورمان در دولتهای مختلف در مورد اینکه از این اهرم قدرت، به نفع منافع کشور استفاده شود یا نه، نظرات مختلفی وجود داشته است).
در همين راستا بعد از اتمام مذاكرات مربوط به توافق ژنو در 3 آذر 1392، با توجه به اهميت و حساسيت اين موضوع، مطالعات عميقي را روي بررسي جوانب مختلف برنامه اقدام ژنو آغاز كردم. در ابتدا قصد داشتم يك مقاله ارائه دهم و نظرات خود را روي متن ارائه دهم. اما بعداً با مشاهده نقدهاي متعدد و سؤالات و ابهاماتي كه بعضاً به صورت روزانه در اين زمينه مطرح ميشود، تصميم گرفتم كه عمق بيشتري به مطالعات خود بدهم و در قالب يك مجموعه فراگيرتر، با دقت بيشتري به بررسي جوانب مختلف حقوقی، فنی و سیاسی اين موضوع بپردازم. به همين دليل با جمع‌آوري مطالب و دسته‌بندي آنها به اين نتيجه رسيدم كه جوانب متعددي برنامه اقدام ژنو به حدي است كه جا براي نگارش و تدوين يك كتاب در اين زمينه وجود دارد. لذا تصميم گرفتم كتابي تهيه كنم كه با نگاهي بيطرفانه، تصويري همه جانبه از مذاكرات هسته‌اي با 5+1 ارائه دهد و ابعاد مختلف توافق ژنو را در قالب بررسي نقدهاي موجود در زمينه ساختار و روش مذاكره، واكاوي محتواي هسته‌اي برنامه اقدام و كنكاشي در لغو تحريم‌ها تبيين نمايد. اجازه بدهید صریحا بگویم که هدف كتاب، به هيچ وجه جانبداري يا تخريب برنامه اقدام ژنو نيست، بلكه هدف اصلي كتاب بررسی همه جانبه ابعاد حقوقی، فنی و سیاسی توافق ژنو و جمع‌آوري نظرات مختلف به صورت موضوعي، در يك مجموعه نگارشي و فراهم آوردن زمينه‌اي براي گسترش فرهنگ نقد و نقدپذيري در قالب نگاهي مبتني بر حقايق و نظرات فني و كارشناسي، به دور از غوغا سالاري‌هاي رسانه‌اي در محيطي آرام و علمي است. هدف گسترش همه جانبه نگری درفهم موضوع مربوط به ابعاد حقوقی فنی و سیاسی برنامه اقدام ژنو بر اساس اطلاعات کارشناسی است.
چرا این عنوان را برای کتاب انتخاب کردید؟اين كتاب حول موضوعات مرتبط با مذاكرات هسته‌اي كشورمان با اعضاي دائم شوراي امنيت و آلمان است و محور تمركز آن نيز توافق اخير روي برنامه اقدام ژنو است. بنابر این عنوان كتاب «مذاكرات هسته‌اي با 5+1، توافق ژنو» است. همانطور كه از عنوان مشخص است، محور اصلی بحث مذاکرات هسته ای و نتیجه آن برنامه اقدام ژنو است.
به اعتقاد من، كتاب يك اثر جامع در مورد ارائه يك نگاه همه‌جانبه درخصوص مهمترين موضوع در سياست خارجي كشورمان است. جنبه‌هاي ناگفته و مسكوت فنی مذاكرات را بيان كرده و يك تصوير فراگير با لحاظ نظرات منتقدين و طرفداران ارائه مي‌دهد. بنده اين اطمينان و اميد را دارم كه دانش خواننده بعد از خواندن كتاب، در سطح بالاتر معرفتي و شناختي نسبت به موضوع قرار گيرد. از طرف دیگر سعی بنده این بوده است که با یک نگاه کارشناسی همه ابعاد حقوقی سیاسی و فنی برنامه اقدام ژنو را مورد واکاوی قرار دهم تا خواننده با ملاحظه نظرات منتقدین و سوالات آنها و پاسخ ارائه شده از سوی طرفداران به نوعی جامع نگری در خصوص این موضوع برسد. سعی کرده ام که مطالب ارائه شده در کتاب از عمق لازم فنی، حقوقی و سیاسی به عنوان یک اثر علمی برخوردار باشد تا خواننده بتواند از دام برخی مطالب قشری موجود رها شده و با یک نگاه عمیق با همه ابعاد این موضوع با یک دید و روش علمی تحقیق آشنا شود.
کتاب چند فصل دارد و حول چه موضوعاتی فصل بندی شده است آیا می توانید در مورد محتواي كتاب توضيحات بيشتري ارائه دهيد؟كتاب حاضر مشتمل بر ده فصل است. در فصل اول ضمن ارائه يك مقدمه به طرح موضوع مي‌پردازيم و شرايط كلي و اهداف و سؤالات اصلي كتاب ارائه ميشود. در فصل دوم، از گنجينه بيانات گهربار مقام معظم رهبري در خصوص موضوعات هسته‌اي، به تفكيك موضوعي بهره‌مند مي‌شويم. در این زمینه علاوه بر فتوای ایشان در مورد حرمت سلاح های هسته ای، نظرات معظم له در خصوص سایر موضوعات مرتبط با خلع سلاح، عدم اشاعه، بازدارندگی، استفاده صلح آمیز از انرژی هسته ای و مذاکرات هسته ای در مقاطع مختلف بیان می گردد. در فصل سوم، يك بحث حقوقي در زمينه حقوق بين‌الملل و انرژي هسته‌اي ارائه ميشود. در اين فصل به صورت عميق و آكادميك، مباني حق كشورها براي استفاده صلح‌آميز از انرژي هسته‌اي طبق معاهده NPT ، اساسنامه آژانس، قرارداد پادمان و اسناد بازنگری معاهده مورد بررسی قرار می گیرد. علاوه بر این جنبه‌هاي مختلف حق هسته‌اي كشورها در زمینه استفاده صلح آمیز، رويه‌هاي بين‌المللي كشورها در اين زمينه، رأي مشورتي ديوان بين‌المللي دادگستري در مورد سلاح‌هاي هسته‌اي، تلاش‌هاي غربيها براي محدود كردن حق كشورهاي غيرهسته‌اي عضو «NPT» همچنين مباني حقوقي حق غني‌سازي طبق اين معاهده و اسناد كنفرانس‌هاي بازنگري و قرارداد پادمان مورد بحث وبررسی حقوقي قرار مي‌گيرد. همچنین، يك بحث حقوقي در زمينه جنبه‌هاي مختلف حق ارائه ميشود. موضوع اجراي حق و مسائل مرتبط با آن و ميزان اثرگذاري استیفای حق بر مفهوم تملک حق بررسي میشود. همچنين اين موضوع مورد كنكاش قرار مي‌گيرد كه اعمال محدوديت در اجراي حق، به معنای سلب حق تلقی نمی گردد. در ادامه این فصل با یک دید حقوقی وضعيت برنامه اقدام ژنو از نظر حق غنی سازی ایران مورد بررسی قرار می گیرد و به واکاوی میزان تعهدات پذيرفته شده و اثرات آن روي حق غني‌سازي كشورمان پرداخته خواهد شد. در فصل چهارم، مباني نياز ايران به انرژي هسته‌اي مطرح و نشان داده ميشود كه برنامه هسته‌اي ايران يك برنامه انرژي بنيان، ناشي از نيازهاي عيني كشور است كه توسط دولت‌هاي مختلف به عنوان يک ضرورت ملی پيگيري شده است و حتي نوع حكومت نيز در اين موضوع تأثيري نداشته است، به نحوي كه برنامه انرژي هسته‌اي ايران در بسياري از موارد، از قبل از انقلاب آغاز گرديده است. سپس، تاريخچه مختصري از تلاش‌هاي كشورمان قبل و بعد از انقلاب اسلامي براي دستيابي به انرژي هسته‌اي ارائه ميشود. در فصل پنجم، روند انجام مذاكرات و نتيجه برنامه اقدام ژنو ارائه ميشود و به دور از جنجال‌هاي رسانه‌اي، با درج اسناد ياد شده، نگاهي دقيق به ماهيت اصلي مذاكرات و برنامه اقدام ژنو، انداخته ميشود. در فصل ششم سؤالات و ابهامات موجود در مورد ساختار و روش انجام مذاكره در برنامه اقدام ژنو، با ارائه نظرات موافقين و منتقدين، مطرح و مورد بحث قرار خواهدگرفت. در فصل هفتم، با یک نگاه حقوقی و فنی، واكاوي برنامه اقدام ژنو در زمينه محتواي هسته‌اي اين توافق صورت خواهد گرفت و نظرات مختلف منتقدين و طرفداران در مورد اثرات برنامه اقدام ژنو روی زیرساختهای هسته ای کشور مطرح و مورد بحث و بررسي قرار مي‌گيرد. در فصل هشتم، كنكاشي در باب چگونگي لغو تحريم‌ها و امتیازات ارائه شده از سوی غرب طبق اين توافق، انجام خواهد شد. در اين فصل نيز ضمن بيان نظرات منتقدين و طرفداران، سعي شده است بدور از پیش داوری و جانبداری بایک نگاه دقیق حقوقی و بر پایه اسناد موجود، زمينه‌اي براي تسهيل قضاوت از سوي خواننده فراهم شود. در فصل نهم هم با ديدي مبتنی بر واقعیات سیاسی در صحنه بین المللی به صورت بيطرفانه، اثرات بين‌المللي و منطقه‌اي توافق ژنو مورد بررسي قرار مي‌گيرد. فصل دهم نيز به ضمائم مرتبط با برنامه اقدام ژنو اختصاص خواهد يافت.
در روزهای اخیر رئیس جمهور از سکوت دانشگاهیان نسبت به توافق ژنو انتقاد کردند آيا ارتباطي بين انتشار اين كتاب و گلايه آقاي رئيس جمهور از اهل قلم وجود دارد؟ببينيد، صادقانه بگويم من اگر اين كتاب به چاپ نمي‌رسيد، انتقاد رئيس محترم جمهور را نسبت به خودم كاملاً وارد مي‌دانستم و شخصاً احساس بد بي‌تفاوتي نسبت به موضوعات مهم مملكتي، آزارم مي‌داد. هرچند مراحل تدوين اين كتاب، ماه‌ها قبل از اين انتقاد شروع شده بود، اما خوشحالم كه از قبل كارهاي مقدماتي را انجام داده بودم و به عنوان يك عضو بسیاركوچك اهل قلم، بخش بسيار كوچكي از دين خودم را با يك كار محتوايي نسبت به مملكتم، ادا كرده‌ام و شرمنده مردم و رئيس جمهور محترم نيستم. هرچند ممكن است ايشان محتواي كار حقير را نپسندند، بنده معتقدم به وظيفه خودم كه همانا عدم سكوت در اين خصوص و منصف بودن نسبت به برنامه اقدام ژنو به عنوان يك دستاورد ملي است، پايبند بوده‌ام. البته امیدوارم همه خوانندگان کتاب در نهایت از رهیافت حقوقی،فنی کتاب که مبتنی بر اطلاعات کارشناسی است راضی باشند.
چرا تصمیم گرفتید که موضوع برنامه اقدام ژنومحور اصلی مباحث کتاب باشد؟
بنده پرونده هسته ای کشور را مهمترین موضوع ملی کشور می دانم. به تبع آن مذاکرات هسته ای را نیز یک موضوعی ملی می دانم. خوشبختانه اجماع ملی در این خصوص همواره وجود داشته است و باید این اجماع ملی را به عنوان مهمترین نقطه قوت کشور حفظ نمائیم. در همین راستا از نظر اصولي برنامه اقدام ژنو نیز يك دستاورد ملي است و به نظر من، همه افراد ايراني بايد نسبت به آن احساس وظيفه نمايند. معتقدم اگر کماکان به صورت ملي به اين موضوع نگاه كنيم بسياري از مشكلات حل ميشود. چون چنانچه بر اين اعتقاديم كه برنامه اقدام ژنو داراي محاسني است، بايد آنرا در قالب خدمت به منافع ملي بيان كنيم. چنانچه نقدي بر برنامه اقدام ژنو داريم هم بايد آنرا در اين قالب مطرح نمائيم. به هر حال نقد و طرفداري از برنامه اقدام ژنو بايد در راستاي تقويت منافع ملي و فرآيند مذاكرات باشد. چون آنچه اصالت دارد، حفظ منافع ملي كشور در فرآيند مذاكرات است. اينجا اين سؤال مطرح ميشود كه من اگر نقدي دارم، چگونه بايد آنرا ارائه كنم كه نهايتا بازخورد آن در راستاي منافع ملي باشد. اگر هم مي‌خواهم طرفداري نمايم، باز بايد ببينم بيان طرفداري من در مسيري هست كه منافع ملي را تقويت كند يا نه؟ به هر صورت در رهیافت مبتنی بر منافع ملی، خیلی از منافع ،اغراض و اهداف شخصی، سازمانی و یا گروهی باید فدای منافع ملی گردد و این موضوعی است که باید به عنوان یک اولویت مد نظر همه قرار گیرد.
دیدگاه كتاب در مورد مذاكره با 1 +5 چيست؟
نظام جمهوري اسلامي ايران بارها اعلام نموده است كه براي اينكه حقانيت خود را در زمينه موضوعات هسته‌اي نشان دهد، حاضر است وارد روند جدي مذاكرات با 1+5 شود و بيش از يك دهه است كه با حسن نيت در اين خصوص تلاش نموده است. بنابراين ما هيچ‌گاه مشكلي با مذاكره نداشته‌ايم، بلكه زياده خواهي‌‌ها و كارشكني‌هاي طرف مقابل و مخصوصاً غربيها، همواره سبب شده است كه در روند مذاكرات خلل وارد شود. افتخار ما این است که در مذاکرات با توجه به جمیع عناصر قدرت ملی، دست بالا را داریم. من بر این اعتقادم که باعث افتخار هر ايراني است كه بالاخره مقاومت ملت شريف ايران نتيجه داد و غرب با شناخت و اذعان به تسليم ناپذير بودن ملت بزرگ ايران، مجبور شد خواستهاي حداكثري خود در قالب اقدامات غيرقانوني در قطعنامه‌هاي شوراي امنيت را كنار گذاشته و پاي ميز مذاكره با جمهوري اسلامي ايران بنشيند تا راه حلي با رضايت دو طرف تهيه شود. به نظر نگارنده كتاب، تبلور عيني مقاومت ملت ايران در تدوين برنامه اقدام ژنو بود. بنابراين فرآيند مذاكرات داراي اهميت ویژه ای است. اين فرآيند مذاكراتي، امري دنباله‌دار است و بايد به آن به صورت يك موضوع بلند مدت نگاه كرد. بر همين اساس كتاب، نگاهي حرفه‌اي و مبتني بر اطلاعات كارشناسي نسبت به توافق ژنو دارد. از اغراق، هم در نقد و هم در طرفداري در اين زمينه، پرهيز دارد. هم سوالات و ابهامات منتقدين را بيان داشته است و هم نظر طرفداران را مطرح نموده است. سعي كتاب اين بوده است كه نگاهي چند بعدي و فارغ از قضاوت به خواننده ارائه دهد. قضاوت در مورد موضوعات مطرح شده به عهده خواننده محترم كتاب است.
كتاب چه موضعی در مورد تخريب روند مذاكره و مذاكره‌كنندگان دارد؟
به اعتقاد حقير دو انتخاب برای کشورمان وجود داشته است و می توانسته است از اساس وارد روند مذاکراتی نشود. اما همانطور که قبلا هم عرض کردم نظام همواره برای اثبات حقانیت خود از مذاکره استقبال کرده است. در دوره های قبلی مذاکراتی هم همیشه کشور به صورت یکپارچه از مذاکره کنندگان حمایت می کرده است. بنابراین يا نبايد مذاكره كنيم، يا در صورتي كه نظام تصميم گرفته است مذاكره نمائيم، بيان نقدهايمان بايد به نحوي باشد كه سبب تخريب مذاكره كنندگان و تضعيف آنها نگردد. چون تضعيف مذاكره كنندگان در يك روند مذاكراتي، به معناي بي‌اعتباري كشور است و منافع بلند مدت كشور را به شدت به خطر مي‌اندازد. نبايد فراموش كنيم كه اتحاد مردم و اجماع داخلي براي اعلام يكپارچه مواضع كشور براي حصول به حقوق حقه خود، بزرگترين برگ برنده مذاكره‌كنندگان در مذاكرات آتي است. بنابراين طرفداري يا نقد، بايد به گونه‌اي ارائه شود كه نهايتاً ظهور و بروز يكپارچگي ملي براي كسب منافع ملي را در مذاكرات به دنبال داشته باشد.
نظر كتاب در مورد نقد و دیدگاههای انتقادی در مورد برنامه اقدام ژنو چيست؟به عنوان یک محقق در علوم سیاسی عرض می کنم که به خاطر ماهیت ویژه پدیده های اجتماعی و سیاسی که مستقیما با موضوعات انسانی مرتبط است، نمی توان منكر وجود نقد يا منافع عظيم آن در موضوعات مرتبط با علوم اجتماعي و سياسي شد. برنامه اقدام ژنو هم از اين قاعده مستثني نيست. نقد مانند الماسي است كه انديشه‌‌ها را حول يك موضوع خاص صيقل مي‌دهد و باعث رشد و ارتقاي كيفي دانش و بينش جامعه بشري در خصوص آن موضوع ميشود. يقيناً نقد كردن برنامه اقدام ژنو از الزمات سياست خارجي است و همه بايد اصل نياز به نقد در اين خصوص را بپذيرند. اما نقد بايد در چارچوب و قالب‌هاي پذيرفته شده و براساس مباني اصولي خود صورت پذيرد كه نهايتاً منجر به تقويت اصل موضوع شود. فرق نقد و تخريب اين است كه نقد، اصل موضوع را مي‌پذيرد، اما خواهان تقويت نقاط قوت آن و برطرف كردن نقاط ضعف آن است اما تخريب از اساس خواهان نابودي كل موضوع است. كتاب حاضر تلاش دارد زمينه‌اي فراهم آورد كه تمريني در خصوص گسترش فرهنگ نقد و نقدپذيري باشد. منتقدین در کنار نظرات خود بتوانند نظر مخالف را هم ببینند و با احترام و تواضع نسبت به همدیگر، قضاوت را به عهده خواننده هر دو مطلب بسپارند.
