مشارکت حداکثری مردم درآوردگاه خردادماه 92 بهار دیگری را در تاریخ انقلاب اسلامی به ارمغان آورد و طراوت و شادابی دیگری را به یادگار گذاشت، بویژه حضور پرشور دانشگاهیان، استادان و دانشجویان که خواستار تغییر بودند.
به نوشته ایران، با آغاز به کار دولت تدبیر و امید دکتر روحانی، به مناسبت‌های مختلف در دانشگاه حضور پیدا کردند و بر نقش و حضور فعال دانشگاهیان در عرصه‌های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی تأکید کردند. از سویی نیز یخ فضای سرد دانشگاه‌ها آب شد و با بازگشت استادان و دانشجویان محروم از تحصیل شور و نشاطی در میان تشکل‌ها و فعالان دانشجویی به وجود آمد. طبیعی است این تغییرات برای اندک جریان‌های سیاسی خوشایند نباشد. چنانکه می‌توان ادعا کرد وزارت علوم بیش از هر نهاد دیگری در دولت تدبیر و امید آماج سنگ اندازی‌ها و هجمه‌ها بوده است. گفت‌و‌گو با دکتر رضا فرجی دانا وزیر علوم، تحقیقات و فناوری در این زمینه می‌خوانید.
با آغاز به کار دولت یازدهم برخلاف سال‌های گذشته شاهد حضور مستمر رئیس جمهوری در دانشگاه بوده‌ایم این موضوع را چطور ارزیابی می‌کنید؟اینکه ما شاهد هستیم آقای دکتر روحانی، رئیس جمهوری حضور پررنگی در ماه‌های اخیر در دانشگاه‌ها داشتند به نظر من حکایت از توجه جدی ایشان به توسعه علمی کشور دارد. توجه و حمایت از دانشگاه‌ها، حل و فصل چالش‌ها و مسائلی که دانشگاه‌ها با آن مواجه هستند طبیعتاً از اولویت‌های ایشان است. توجه رئیس جمهوری به دانشگاه‌ها و حضورشان را باید به فال نیک گرفت و این را سرمایه‌ای دانست که به اتکای آن، ان‌شاءالله دانشگاه‌ها در سال‌های آینده با رشد چشمگیرتر از گذشته فعالیتشان را ادامه دهند؛ بخصوص اینکه اخیراً سیاست‌های اقتصاد مقاومتی ابلاغ شده و در واقع، جوهر اصلی این سیاست‌ها بحث اقتصاد و توسعه دانش‌بنیان است که طبیعتاً دانشگاه‌ها نقش اول را در این زمینه خواهند داشت. بنابراین دولت و در رأس آن رئیس‌جمهوری محترم بر نقش اصلی دانشگاه‌ها در تحقق سیاست‌های اقتصاد مقاومتی توجه دارند و این توجه می‌تواند حمایت‌های بیشتر دولت را اعم از مادی و معنوی فراهم کند و شاهد باشیم که دانشگاه‌ها مسیر رشد و ترقی را با سرعت بیشتری ادامه بدهند.
دکتر روحانی در سخنرانی‌های خود مدام بر ایجاد فضای آزاد و پرنشاط در دانشگاه‌ها و همچنین حضور فعال دانشمندان و استادان در عرصه‌های مختلف سیاسی و اجتماعی تأکید داشته‌اند. آیا این فضا اکنون در دانشگاه‌ها مهیا است؟اینکه آقای روحانی در سخنرانی‌های اخیرشان بر ایجاد فضای آزاد و پرنشاط در دانشگاه‌ها و همچنین بر حضور فعال دانشجویان و استادان در عرصه‌های مختلف سیاسی و اجتماعی تأکید داشته‌اند نوید بسیار خوبی است که دانشگاه‌ها و تشکل‌های دانشجویی بتوانند در روزهای آینده و در سیاست‌های پیش رو نقش بیشتری پیدا کنند و اعضای هیأت علمی و دانشجویان بتوانند مشارکت بیشتری در سیاستگذاری‌ها و برنامه‌ریزی‌های آموزش‌عالی داشته باشند.
یقیناً فضای آزاد و پرنشاط در دانشگاه‌ها به رشد، توسعه تفکر، اندیشه‌ورزی و آزادی‌بیان کمک می‌کند و ما شاهد پذیرش تنوع در فضای سیاسی و فرهنگی دانشگاه‌ها خواهیم بود که این سیاست در رشد و توسعه دانشگاه‌ها و دانشگاهیان بسیار مفید خواهد بود.
مسئولان وزارت علوم نهایت تلاششان را خواهند کرد که این فضا در دانشگاه‌ها بیش از پیش مهیا شود و تشکل‌های دانشجویی فعالیت خودشان را ارتقا دهند تا سلایق مختلف بتوانند در فعالیت‌های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی مشارکت کنند. البته هنوز در مراحل اولیه این‌کار هستیم و نمی‌توانیم ادعا کنیم که به‌طور مطلوب این فضای بانشاط در دانشگاه‌ها ایجاد شده است ولی خوشبختانه بعد از انتخابات ریاست‌جمهوری، مقدمات برقراری این فضای آزاد و پرنشاط در دانشگاه‌ها فراهم شده است و ان‌شاءالله با مشارکت تمامی تشکل‌های دانشجویی شاهد خواهیم بود که این فضا با وسعت و عمق بیشتری مستقر شود.
یکی از دغدغه‌ها و خواست‌های مهم دانشگاهیان «استقلال دانشگاه‌ها» است، به‌طوری که اقدام‌ها و فعالیت دانشگاه‌ها از جمله انتخاب رؤسا در اختیار خود هیأت امنای دانشگاه‌ها باشد. آیا جنابعالی برنامه‌ای برای تحقق این امر دارید و این طرح چه الزاماتی دارد؟استقلال دانشگاه‌ها خواست دیرینه دانشگاهیان است و نظام جمهوری اسلامی با تصویب بند الف ماده 49 قانون برنامه چهارم و بند ب ماده 20 قانون برنامه پنجم، مهمترین گام را در بحث استقلال دانشگاه‌ها برداشته است. بنابراین مهمترین قدم که اقدام قانونی است برداشته شده و ان‌شاءالله وزارت علوم برنامه عملیاتی بسیار جدی در دست دارد که بتواند قانون برنامه چهارم و پنجم و همچنین قانون خود وزارت علوم را که در مرداد 83 به تصویب مجلس شورای اسلامی رسیده، در این جهت عملیاتی کند.
از مهمترین اقدام‌هایی که وزارت علوم برای تحقق این قانون در دست دارد بازنگری در قانون هیأت‌های امنا است که امیدواریم با کمک شورای انقلاب فرهنگی این امر تحقق یابد و قانون هیأت‌امنا متناسب با قانون برنامه چهارم و پنجم بازبینی شود تا دانشگاه‌ها بتوانند با سهولت بیشتر و چابکی بهتری مسائل مدیریتی مانند امور اداری، مالی و استخدامی خودشان را انجام دهند.
یکی از تصمیم‌های جدی وزارت علوم مشارکت دانشگاهیان در انتخاب رؤسای دانشگاه‌ها است. اینکه این مشارکت با چه مکانیزمی باشد در دست بررسی است. امیدواریم در آینده وزارت علوم برای مشارکت دانشگاهیان در انتخاب مدیران دانشگاه‌ها که با توجه به شرایط و بزرگی آن‌ها می‌تواند، متفاوت نیز باشد یک دستورالعمل مدون و مشخص تدوین خواهد کرد.
بحث عدالت آموزشی نیز از مطالبات مهم دانشجویان است. در چند سال اخیر با ایجاد دانشگاه‌های پولی و پردیس‌های بین‌المللی، به عدالت آموزشی دانشگاه‌ها آسیب وارد شده است، آیا شاهد تحولی در این زمینه خواهیم بود؟بحث عدالت آموزشی یکی از مطالبات و سیاست‌های جدید وزارت علوم است. پس از انقلاب و توسعه کمّی که آموزش‌عالی در تمام مقاطع تحصیلی، در رشته‌های مختلف، تعداد دانشگاه‌ها و تعداد رشته‌ها پیدا کرده است، همه حکایت از این دارد که نظام آموزش عالی کشور به سمت عدالت آموزشی حرکت کرده است؛ منتها اینکه ما تصور کنیم دانشگاه‌های پولی و پردیس‌های بین‌المللی با عدالت آموزشی مغایرت دارند این‌طور نیست، در عدالت آموزشی بحث افزایش دسترسی مردم به آموزش عالی مطرح است که خوشبختانه ما امروز از نظر دسترسی جمعیت 18 تا 24 سال به آموزش عالی شاخص بسیار خوبی داشته و بیش از 50 درصد پوشش تحصیلی در این مقطع داریم.
اینکه مردم با پرداخت شهریه در توسعه آموزش عالی مشارکت کنند تجربه‌ای است که در همه جای دنیا مطرح است، اینکه دانشگاه‌های غیر دولتی و غیرانتفاعی به کمک ما بیایند برای تحقق عدالت آموزشی تجربه‌ای است که هم در دنیا بوده و هم در کشور ما؛ منتها نکته مهم این است که دانشجویان و استعدادهای کشور ما نباید به خاطر شهریه، از تحصیل محروم شوند.
به نظر من پرداخت شهریه برای تحصیل البته در بخشی از آموزش عالی کشور امری اجتناب ناپذیر است، ولی این نکته مهم که وزارت علوم باید با تقویت صندوق‌های رفاه دانشجویی تمهیداتی بیندیشد ضمن اینکه دانشجویان در پرداخت شهریه مشارکت می‌کنند، برای تأمین شهریه زیر فشار نباشند، یک ضرورت جدی است. صندوق رفاه در حال حاضر کمک قابل توجهی به دانشجویان برای پرداخت شهریه می‌کند. یکی از سیاست‌های جدی وزارت علوم این است که این صندوق از نظر منابع مالی تقویت و فشار مالی به دانشگاه‌ها کمتر شود.
در چند سال اخیر شاهد رشد علمی ایران در منطقه و جهان بوده‌ایم که بیشتر براساس ارسال مقالات ISI بوده، موضوعی که البته مورد انتقاد هم قرار گرفته. جنابعالی برای تحقق ایده تا تولید و ارتباط صنعت و دانشگاه چه برنامه‌هایی در دست اقدام دارید؟یکی از افتخارات نظام علمی کشور رشد علمی ایران در سال‌های اخیر است و ما در بسیاری از زمینه‌ها عقب‌ماندگی‌های آموزشی و پژوهشی خودمان را جبران کرده‌ایم و به نظر من دهه چهارم انقلاب فرصت مغتنمی است برای اینکه ما در بحث تجاری‌سازی علم و در جهت تحقق ایده تکمیل زنجیره تولید علم تا تبدیل آن به ثروت تلاش کنیم.
اساساً محور و فلسفه اصلی اقتصاد دانش‌بنیان هم در این است که فاصله بین تولید علم و تبدیل علم به ثروت و ارزش افزوده ناشی از آن کاهش یابد. اصولاً محور اصلی اقتصاد مقاومتی و اقتصاد دانش بنیان کوتاه کردن فاصله تولید علم و مصرف علم است که در این خصوص وزارت علوم برای توسعه فناوری، تجاری‌سازی فناوری و برای توسعه شرکت‌های دانش بنیان برنامه‌های گسترده‌ای دارد که خوشبختانه همکاری‌هایی با معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری در این ارتباط صورت گرفته است که این دو نهاد به کمک هم بتوانند چرخه ایده تا تولید و یا تجاری‌سازی دستاوردهای علمی و تبدیل آن‌ها به کالا و خدمات با ارزش برای جامعه را تکمیل کنند. در بسیاری از زمینه‌ها، صنعت به دانشگاه‌ها اطمینان کرده و نتایج مثبت این اطمینان را هم دیده است و ما امروز همکاری‌های خوبی بین صنعت و دانشگاه داریم ولی باتوجه به ماهیت و عمق مسأله، باید بیش از این تلاش شود.
یکی از موانع ارتباط صنعت با دانشگاه، این است که معمولاً صنعت در استفاده از دستاوردهای دانشگاه با احتیاط و محافظه کارانه برخورد می‌کند که البته تا حدی هم طبیعی است و نقش دولت در این میان اطمینان بخشی به صنعت است که در واقع بتوانند از یافته‌ها و دستاوردهای علمی دانشگاه استفاده کنند.
به این منظور تمهیداتی هم در برنامه چهارم و پنجم توسعه دیده شده بود از جمله اینکه دولت قراردادهای پژوهشی بین دانشگاه و صنعت را بیمه کند و صنعت قدرت ریسک پذیری بالایی داشته باشد و این فرصت را به دانشگاه بدهد که دستاورهای علمی و فناوری دانشگاه در صنعت استفاده شود تا این تجربه در کشور ما هم انباشته شود و به مرور دستاوردهای دانشگاه‌ها از نظر علمی و فناوری اطمینان بیشتری به صنعت بدهد. صنعت هم با اطمینان بیشتری بتواند از این دستاورها استفاده کند.
در چند سال اخیر با رشد کمی دانشگاه‌ها و پذیرش دانشجویان، آیا این رشد جمعیت دانشجویی باعث معضل مدرک‌گرایی در کشور نشده است؟ این موضوع را چطور ارزیابی می‌کنید؟اساساً رشد کمی دانشگاه‌ها و دانشجوها یکی از سیاست‌های مهم نظام بوده و با توجه به جمعیت جوان ما و استعدادهای برتری که ما در کشور داریم، توسعه کمی آموزش‌عالی اجتناب ناپذیر بوده و این مهم را باید مثبت ارزیابی کنیم.
اما نکته‌ای که باید توجه کنیم بحث کیفیت آموزش عالی است، یعنی ما باید سیاست‌های ارتقای کیفیت را پیش بگیریم و توسعه کمی را با سیاست ارتقای کیفیت، جلو ببریم. برخورداری از جوانان تحصیلکرده با تحصیلات با کیفیت و برخورداری از استعدادها و مهارت‌های بالا، بزرگترین مزیت و سرمایه اجتماعی کشور است. بنابراین به نظر من نباید این مسأله را به مدرک‌گرایی ارجاع دهیم. بالاخره توسعه آموزش‌عالی در همه جای دنیا جزو سیاست‌های درجه اول کشورهاست بخصوص کشورهای پیشرفته که هنوز توسعه آموزش‌عالی را دنبال می‌کنند.
بحث اسلامی کردن علوم انسانی آیا ادامه خواهد داشت؟
در بحث اسلامی کردن، تمام رشته‌های تحصیلی ما باید تحول پیدا کنند و از نظر محتوا و عناوین باید متناسب با نیازهای روز، تحولات جهانی و نیازهای آینده، بازنگری شوند. بنابراین تحول در رشته‌ها خاص علوم انسانی نیست. وزارت علوم، تحقیقات و فناوری برنامه‌هایی دارد برای اینکه در تمام رشته‌ها بازنگری و در واقع تحول ایجاد کند، در این میان اهمیت علوم انسانی با توجه به اینکه جنبه زیربنایی در بین همه علوم دارد، برای کشورما، فرهنگ ما و اعتقادات ما، دارای اولویت است.
اینکه با تحول در علوم انسانی سایر رشته‌ها تحول پیدا کنند و به سمت استقلال فکری و همراهی با ارزش‌های فرهنگی، تاریخی، دینی خودمان برویم، قطعاً بحثی است که با حساسیت وزارت علوم و شورای عالی انقلاب فرهنگی دنبال می‌شود و وزارت علوم هم نهایت همکاری را در این ارتباط خواهد کرد که با بهره‌گیری از نظرات صاحبنظران در حوزه و دانشگاه مکانیزمی برای تحول پویا در علوم‌انسانی اندیشیده و مستقر شود تا با تکیه بر آن در رشته‌های علوم انسانی جزو برترین‌ها در دنیا باشیم.
مهمترین نیاز و اولویت دانشگاه‌های ما چیست؟در درجه اول احترام به جایگاه، منزلت، شخصیت و کرامت و حرمت دانشگاهیان یکی از مهمترین نیازهای دانشگاهیان است و اینکه اساساً دانشگاه‌ها در چنین فضایی می‌توانند به کارکرد اصلی خودشان که نو اندیشی، آزاد اندیشی و تولید فکر و اندیشه است اهتمام کنند. بنابراین فضای باز همراه با مسئولیت پذیری، ارزش‌های اخلاقی، احترام و حفظ حرمت دانشگاهیان مهمترین نیاز است. در کنار ایجاد فضایی که دانشگاه‌ها بتوانند به کارکرد‌های خود و توسعه علمی کشور بپردازند تأمین زیر ساخت‌های آموزشی-پژوهشی و کمک به تجاری‌سازی دستاوردهای علمی هم ضرورت دارند و دولت نیز باید حمایت کند. لذا با توجه به مشکلاتی که دانشگاه‌ها از نظر مالی در سال 92 داشتند، امیدواریم در بودجه سال 93 برای رفع این مشکلات تدابیر جدی تری اندیشیده شود.
جنابعالی چه برنامه‌ای برای تعامل با نخبگان ایرانی خارج از کشور دارید و چگونه می‌توان از مهاجرت نخبگان به خارج از کشور فرصت ایجاد کرد؟
بدون تردید یکی از راهبردهای اساسی کشور و وزارت علوم جلوگیری از مهاجرت مغزها و نگهداری آن‌ها در داخل و نیز تعامل حداکثری با نخبگان ایرانی خارج از کشور است.
در شرایط فعلی بیشترین دلیل مهاجرت نخبگان کمبود فرصت‌های کاری در داخل کشور بخصوص در حوزه علوم و فناوری است. شاید امروز به ندرت بشود مهاجرت نخبگان را به مسائل سیاسی و فرهنگی ارتباط داد. در حالی که امروز بیشتر مهاجرت نخبگان متأثر از کمبود فرصت‌های شغلی بخصوص در زمینه‌های علمی و فناوری برای نخبگان است.
بنابراین باید فرصت‌های کاری را برای نخبگان در داخل کشور ایجاد کنیم اعم از فرصت‌های علمی، فناوری، اقتصادی و ... بدین ترتیب می‌توان اطمینان یافت که با کاهش مهاجرت نخبگان مواجه شویم. همچنین برای جذب نخبگان ایرانی خارج از کشور، ما امروز سرمایه‌ها و ظرفیت‌های علمی عظیمی در خارج از کشور داریم که تجربه نشان می‌دهد به محض اینکه فرصت خدمت، کار و تلاش در داخل کشور پیدا کنند به راحتی ارتباط خودشان را حفظ می‌کنند و در مواردی همکاری‌هایشان را ادامه می‌دهند و حتی در مواردی به کشور باز می‌گردند که در این ارتباط هم وزارت علوم از هیچ کوششی مضایقه نخواهد کرد.
