یکی از بزرگ
ترین آسیب های اجتماعی کشور که خود عامل بسیاری از آسیب ها و خطرات دیگر نیز هست،
باید به اعتیاد و گسترش روز افزون مصرف مواد مخدر در کشور اشاره کرد. این تهدید
آنقدر خسارت بار و نگران کننده هست که در سطح کلان و ملی بارها برای مقابله با آن
چاره اندیشی شده و هزاران جوان کشور در راه مبارزه با این آسیب به شهادت رسیده
اند.
مواد مخدر و
گرایش گروه های مختلف جامعه به آن روز به روز در حال افزایش است و از سویی نیز
محصولات مخدر موجود در بازار با گذشته تفاوت پیدا کرده است. اگر در سال های نچندان
دور مواد مخدر طبیعی در بازار عرضه و خسارت های آن در بلند مدت پدیدار می شد، در
شرایط کنون مواد مخدر صنعتی نیز به بازار آمده و گروه های مختلف جامعه از جمله
جوانان، زنان و حتی نوجوانان به دام این بلای خانمان برانداز گرفتار می شوند.
برای بررسی
دقیق، ریشه ای و همه جانبه خسارت ها، ضروت های اجرایی _مقابله ای و چیستی این
تهدید ملی «تابناک» به سراغ «دکتر محمد باقر صابری» مدیرگروه مطالعات اعتیاد دانشگاه علوم پزشکی ایران و مدیر کل
سابق درمان و حمایت های اجتماعی دبیرخانه ستاد مبارزه با مواد مخدر رفت و سئوالاتی
چند را در این رابطه با او در میان گذاشت.
آنچه در ادامه
می خوانید مشروح این گفت و گو است:
*آقای دکتر
باسلام و تشکر؛ برای شروع بفرمایید اگر بخواهیم فرایند اعتیاد و چرایی گرایش افراد
به آن را در زمینه های مختلف توصیف کنیم، به چه مسائلی باید اشاره کرد؟
بسیاری از
محققین معتقد هستند که اعتیاد فرایندی است
که ازدوران نوجوانی شروع می شود. از جمله
علت های اعتیاد تغییرات نورونی و زیست
شناختی است که دردوران رشد جنینی آغاز و دردوران رشد و نمو کودکی کامل می شود.
برخی مطالعات بیانگر آن است که تا حدود بیست درصد جمعیت هر جامعه ای از منظر
تغییرات رشدی مستعد ابتلا به یکی از انواع
اعتیاد هستند.
یادآوری می
شود که درکنار اعتیاد به انواع مواد مخدر ما انواع اعتیاد هایی که به اعتیاد
رفتاری معروف هستند را نیز داریم. عوامل روانشناختی و عوامل اجتماعی بیشتر نقش
تسهیل کننده گرایش و ابتلا به اعتیاد به مواد مخدر را بازی می کنند.
اگر از نگاه
به شاخص های اقتصادی، شاخص های سلامت اجتماعی و شاخص های سلامت روانی و سایر شاخص های اجتماعی که تعیین کننده سلامت
هستند بخواهیم به موضوع اعتیاد در کشور
بپردازیم باید گفت که متاسفانه وضعیت در شرایط مناسبی قرار ندارد.
*شما نقش
آفرینی نظام آموزشی کشور را در روند کاهش گرایش گروه های مختلف جامعه به اعتیاد
چگونه ارزیابی می کنید؟
نظام آموزشی خصوصاً آموزش در مدارس، نظام
اقتصادی ، نظام فرهنگی و اجتماعی کشور نیازمند یک تحول اساسی است تا لااقل عوامل اقتصادی و فرهنگی و آموزشی در ایجاد و گسترش آسیب های
اجتماعی که اعتیاد یکی از آن آسیب ها است
و یا علامتی مهم از عمق وجود آسیب های جدی تر اجتماعی می باشد اگر نقش حفاظتی ندارند، حداقل نقش تسهیل کننده
نداشته باشند.
هرچند اعتیاد
یک معضل جهانی است و تمامی کشورها به فراخور و اقتضای جغرافیایی ، اقتصادی و
فرهنگی و بومی با آن دست به گریبان هستند
با این حال خیلی از کشورها به مدد مداخلات علمی
و اجماع کارشناسی توانسته اند روند اعتیاد را از مصرف پرخطر به مصرف کم خطر
تر سوق دهند.
شاید فاکتورها
وآموزه های دینی و فرهنگی که در کشور ما
می تواند از عوامل موثر در کاهش و
کنترل مصرف مواد باشد در کشورهای دیگر کم رنگ تر باشد. موضوعی که در کشور ما متاسفانه
به درستی از آن استفاده نمی شود.
*به صورت مشخص
بفرمایید نظام آموزش و پرورش چه مجموعه اقداماتی را برای مبارزه با مواد مخدر باید
در دستور کار قرار دهد؟
به اجمال
اشاره می نمایم که تحول اساسی در نظام آموزش و پرورش و خصوصاً آموزش دوران ابتدایی
یکی از راه کارهای کاهش آسیب های
اجتماعی و از جمله اعتیاد می تواند باشد. جهت گیری آموزشی در مدارس ابتدایی در کشور ما
که بهترین فرصت و زمان را برای پرورش و آموزش سبک زندگی ایرانی و اسلامی در اختیار دارد معطوف به بمباران اطلاعات و مطالبی است که ناکارآمد ترین نوع آموزش و خصوصاً در این سنین است.
مدارس ابتدایی
ما که باید محیطی با نشاط و مملو از تحرک بدنی باشد، محلی برای انتقال مفاهیم و
آموزه های دینی و فرهنگی باشد، فرهنگ مطالعه را نهادینه کند و محیطی پرورشی برای
آموزش سبک زندگی و مهارت های زندگی باشد به مکانی کسل کننده و شبه پادگانی تبدیل
شده است تا بچه ها صرفاً مشغول انجام
تکالیفی تحمیلی باشند و مع الاسف مجبور به تست زدن و قس علی هذا.
* نظر شما در
مورد کاهش یا افزایش سن گرایش به مواد مخدر و نیز تحولات اخیر محصولات مخدر تولیدی
چیست؟
همچنانکه اشاره شد بخشی از کارشناسان معتقد
هستند که روند شروع اعتیاد از دوران نوجوانی آغاز می شود. پروسه شروع مصرف
مواد از یک مصرف ساده است و نهایتاً به
مصرف پر خطر و وابستگی شدید می انجامد. آنچه ما به عنوان معتاد در نگاه مردم می شناسیم افراد معتادی هستند که به
مراحل انتهایی وابستگی خود رسیده اند.
در گذشته به دلیل سبک و سیاق مصرف مواد که
بیشترین مصرف نیز مشتقات تریاک بود فرد مصرف کننده تا به مرحله انتهایی اعتیاد خود
برسد زمان زیادی را سپری می کرد. یعنی از
شروع مصرف تا رسیدن به انتهای اعتیاد که فرد از نظر کار و تولید از
حیظ انتفاع ساقط می شود یک دوره زمانی ده
تا بیست ساله لازم بود.
*منظور شما
این است که در دوران کنونی زمان رسیدن به انتهای اعتیاد کاهش یافته است؟
بله، در گذشته
اعتیاد در سنین بالاتر که معمولاً بین سی تا چهل سال بود نمود واقعی پیدا می کرد. با ورود مواد جدید مثل انواع مواد روان گردان و
یا کراک که ترکیب آن هروئین خالص است
سرعت رسیدن به انتهای اعتیاد بیشتر شده است.
یعنی افراد
مصرف کننده در سنین زیر سی سال به آخر خط می رسند. بنابر این شاید بهتر باشد
بگوییم که سن وابستگی شدید و مصرف پر خطر کاهش یافته است و نه الزاماً سن اعتیاد.
دلیل این پدیده نیز بخشی برمی گردد به سیاست های مبارزه با اعتیاد و معتاد در
گذشته و بخشی نیز ناشی از ورود مواد خطرناکی مثل شیشه و کراک است.
*اطلاعات و
آمار ارائه شده از سوی مسئولان گویای افزایش تعداد زنان و دختران مصرف کننده مواد
مخدر است، نظر شما در این باره چیست؟
در مطالعات
جدیدی که که همکاران محترم دبیرخانه ستاد مبارزه با مواد مخدر مدعی هستند که انجام
شده است میزان سهم اعتیاد زنان 9 درصد گزارش شده است. البته تاکنون اصل مطالعات که
بشود در مورد صحت آمار و درستی متدولوژی
مطالعه اعلام نظر کرد منتشر نشده است.
بیشتر به صورت قطره چکانی از طریق مصاحبه های مسئولین ذی ربط چنین اطلاعاتی ارائه می شود. با
این حال اگر در مطالعات جدید افزایش شیوع اعتیاد در زنان را داشته باشیم ضمن اینکه
افزایش شیوع الزاماً به معنی افزایش تعداد معتادان زن نسبت به گذشته نیست با این
حال زنگ خطری است که اعتیاد در زنان که از
جمله گروه های آسیب پذیر جامعه هستند وجود
دارد.
*مهم ترین
آسیب هایی که گرایش زنان به مواد مخدر و اعتیاد آنها به همراه دارد، چیست؟
اعتیاد در
زنان هر چند کم باشد ولی به دلایل متعدد بسیار آسیب زا و مشکل آفرین خواهد بود. در
کشور ما زنان محور خانواده و مهمترین نقش را در رشد و تربیت کودکان به عهده دارند.
بنابر این اعتیاد زنان و به تبع آن مادران نتیجه ای به جز فروپاشی خانواده و
افزایش کودکان معتاد و بزه کار نخواهد داشت.
*گفته می شود
برخی آرایشگاه ها و مراکز ورزشی زنانه در معتاد کردن نا آگاهانه زنان نقش دارند،
این موضوع را چگونه ارزیابی می کنید؟
از موارد
دیگری که زنگ خطر جدی برای بروز و مصرف مواد مخدر در بین زنان است همین استفاده
مواد روانگردان به توصیه برخی از آرایشگاه
ها و یا مراکز ورزشی و بدن سازی است.
به غلط و
تحقیقاً با اهداف سود جویانه در این مراکز تبلیغ می شود که مصرف مواد روان گردان
برای تناسب اندام مفید است و یا به نادرست برای افزایش توان و تمایل جنسی توصیه می
شود.
با این اوصاف
موضوع سلامت خانواده و سلامت جنسی که از
موضوعات مغفول مانده در حوزه سلامت و خصوصا در بین دانشگاه ها و آموزش های
دانشگاهی است از مواردی است که باید با جدیت به آن پرداخته شود. موضوع سلامت جنسی
و ارائه آموزش های درست و منطبق با باورهای مذهبی و ملی به آحاد جامعه
از ضرورت های غیر قابل انکار در جامعه ما است.
*شما هماهنگی
میان دستگاه های مختلف برای مبارزه با مواد مخدر را چگونه ارزیابی می کنید؟
در هنگامی که
ستاد مبارزه با مواد مخدر طراحی و شکل گرفته است هدف و فلسفه ایجاد چنین ساختاری
استفاده بهینه و هماهنگ از توان ذاتی همه دستگاه های کشور بوده است. رییس ستاد
مبارزه با مواد مخدر بالاترین مقام اجرایی کشور تعیین شده است.
دبیرخانه ستاد باید نقش هماهنگ کننده فعالیت های سایر دستگاه های عضور را داشته
باشد. دستگاه های عضو بنابر وظایف ذاتی و قانونی خود باید گزارش فعالیت خود را به
دبیرخانه ستاد تقدیم نمایند و در برابر رییس جمهور پاسخگو باشند.
*یعنی شما
معتقدید ستاد مبارزه با مواد مخدر باید بیشتر نقش هماهنگ کننده داشته باشد تا
اجرایی، درست است؟
بله، از زمانی
که دبیرخانه ستاد نقش ستادی خود را وانهاد و به عرصه اجرا ورود پیدا کرد ناهماهنگی
ها و تزاحم وظایف و مسوولیت ها شروع شده است. تحقیقاً تشکیل ستاد در کشور ما به مراتب کارایی بیشتری از تشکیل
سازمان مستقل برای مبارزه با مواد مخدر دارد.
اگر دبیرخانه
ستاد به جای اینکه وظیفه هماهنگی و ستادی خود را انجام دهد در جایگاه و نقش
سازمانی ظاهر شود باید شاهد ناهماهنگی های
موجود باشیم. خیلی از کارهای مثبتی که در کشور صورت گرفته است و نمونه آن در
کشورهای دیگر و خصوصاً کشورهای همسایه ما وجود ندارد به دلیل وجود ستاد مبارزه با
مواد مخدر بوده است.
*پیشنهاد شما
برای افزایش کارایی ستاد مبارزه با مواد مخدر چیست؟
باید این ستاد
با کارکرد و وظیفه ستادی حفظ شود تا شاهد اقدامات مهمتر و موثرتری باشیم. به عنوان
مثال مسئول سلامت در کشور وزارت بهداشت است. در حوزه پیشگیری اولیه و درمان اعتیاد نیز باید وزارت بهداشت به عنوان رییس کمیته درمان دبیرخانه ستاد نقش
فعال و همه جانبه ای داشته باشد.
*شما در گفته
های خودتان به وزارت بهداشت اشاره کردید، نقش این نهاد دولتی را در فرایند درمان و
پیشگیری از مواد مخدر چگونه ارزیابی می کنید؟
نقش وزارت
بهداشت در حوزه درمان اعتیاد مدتی به دلایل نامشخص و بعضاً مشخص کاملاً حاشیه ای و
کم رنگ شده بود. به همین دلیل آسیب های جدی به روند درمان اعتیاد در کشور وارد شد.
در سال های گذشته تلاش های فراوانی صورت گرفت تا جایگاه وزارت بهداشت در سیاست گذاری و نظارت بر درمان اعتیاد
بازسازی شود.
نقش وزیر وقت
بهداشت و معاونین سلامت در بازتولید این
جایگاه قابل توجه بود. طبیعی است که با ورود نظام سلامت شاهد استاندارد سازی مراکز
و ارائه خدمات درست و علمی به نیازمندان بوده باشیم. متأسفانه به دلیل ضعف ساختاری
و انگیزه ای در سال های اخیر آنچنان که
انتظار می رفت وزارت بهداشت به وظایف خود در این زمینه عمل نکرد.
*مثلاً کدام
یک از وظایفش را به خوبی انجام نداده است؟
مثال روشن آن
رها شدن مراکز درمان موضوع ماده 16 قانون
که برخلاف رویه و مصوبات قانونی که نحوه اداره و نحوه درمان دراین مراکز را به
تفکیک دستگاهی مشخص کرده است، موضوع به
سازمان بهزیستی واگذار شده است که تجربه ورود این سازمان به مقوله درمان و مراقبت در
این مراکز در سالهای گذشته دارای اشکالاتی بوده و به همین دلیل در آیین نامه و پروتکل های درمان درمراکز
قانونی و مراکز موضوع ماده 16 قانون که ابلاغ شده و جنبه قانونی دارد وظایف این
سازمان به مراقبت و حمایت های اجتماعی و ارائه خدمات مددکاری محدود شده است.
*در مورد آمار
دقیق و به روز جامعه معتاد کشور به نظر می رسد یا مسئولان به این آمار دسترسی
ندارند یا از اعلام علنی آن امتناع می کنند، نظر شما در این باره چیست و شما
دسترسی به اطلاعات دقیق را برای مبارزه جدی و موثر چقدر موثر می دانید؟
بعید می دانم
که مسئولین ذی ربط آمار اعتیاد در کشور را نداشته باشند. چندین مطالعه پرهزینه و
پشت سر هم و با متدولوژی های متفاوت که
برخی با حمایت مالی دبیرخانه ستاد انجام
شده است تحقیقاً برآوردی هر چند متفاوت از تعداد معتادان و روند مصرف را به دست
داده است. بااین حال بنده نیز معتقد هستم که رسانه ای کردن آمار اعتیاد و خصوصاً زمانی که احتمال بهره برداری سیاسی و
غیر علمی ازآن می رود نه مفید است و نه ضرورتی برای آن وجود دارد.
*شما قوانین
کنونی را برای مبارزه و برخورد با متخلفان حوزه مواد مخدر چقدر موثر می دانید؟
کشور ما از
نظر تعدد قانون در حوزه مواد مخدر که درمقاطع مختلف تاریخی تصویب شده است شاید کشوری منحصر به فرد
باشد. ازآسیب شناسی های قانون گذاری در کشور ما می توان به این نکته اشاره کرد که
قوانین عموماً به صورت انفعالی و در پاسخ به یک بحران وضع شده اند.
به همین دلیل کاربرد قوانین مقطعی بوده و به
مرور به فراموشی سپرده شده است. به صورتی که پیشنهاد دهندگان قوانین جدید نیز
احتمالاً علاقه و یا فرصت مرور مصوبات قانونی در سنوات گذشته را نداشته اند. به
همین دلیل شاهد هستیم که بعضاً قوانینی مشابه و یا کاملاً متناقض مصوب شده است.
نکته بعدی عدم وجود نظارت و ارزشیابی اجرای
قانون است تا از قبال یافته های علمی و پژوهشی نسبت به اصلاح قانون اقدام شود. به
عنوان نمونه می توان به قانون اشد مجازات و اعدام برای فروشندگان مواد مخدر اشاره
کرد.
*مسئولان امر
در فرایند قانون گذاری چه مواردی را باید مد نظر قرار دهند که نمی دهند؟
در تاریخ
قانون گذاری کشور چندین بار شاهد تصویب قانون برای اشد مجازات و اعدام برای
قاچاقچیان بوده ایم که آخرین مورد آن اصلاح قانون مبارزه با مواد مخدر در سال 89
است. اخیراً نیز برای اصلاح و تعدیل اعدام قاچاقچیان طرحی در مجلس شورای اسلامی در
دست بررسی است.
نکته مغفول در روند قانون گذاری عدم توجه به دلایل و چرایی
و ضرورت تشدید و یا تعدیل است. حتی در اقداماتی که در حوزه مقابله شده است نیز هنوز اقدامات و فعالیت های انجام شده مورد مطالعه
علمی و قابل استناد قرار نگرفته است تا براساس اثر بخشی و یا هزینه فایده نسبت به
بازنگری قوانین اقدام شود.
از جمله موارد غیرقابل دفاع دیگر که
همچنان در این حوزه مثل خیلی از حوزه های دیگر شاهد آن هستیم این است که صرفاً با تغییر مدیر ارشد، بخش عمده ای از سیاست
ها نیز تغییر می کند. یعنی وابسته به
اشخاص بودن و عمل به فرموده از جمله آسیب شناسی ها در این زمینه است.
*با تشکر از
همکاری شما لطفاً به عنوان سئوال آخر بفرمایید، اقدامات لازم و ضروری که باید توسط
دستگاه هایی مثل وزارت علوم، وزارت بهداشت و آموزش و پرورش در دستور کار قرار
بگیرد چه باید باشد؟
شاید عمل به
وظایف ذاتی و در چارچوب اهداف و ساختار تشکیلاتی بهترین و موثر ترین اقدام باشد.
