رضا رحیمی: کار بحران آب کشور از مرز بحران گذشته و به زعم بسیاری از کارشناسان شرایط آبی سال جاری در مقایسه با سال های قبل به مراتب بدتر خواهد بود. کاهش بیش از 60 درصدی بارش ها در بسیاری از نقاط کشور در شرایطی که تغییر محسوسی در نظام مدیریت منابع رخ نداده است در ماه های اوضاع جامعه و محیط زیست کشور را نگران کننده خواهد کرد.
از جمله تهدیدهایی که وضعیت بحرانی منابع آب کشور متوجه بسیاری از نقاط کشور کرده است، موضوع تنش های سیاسی و امنیتی است که بسیاری از مسئولان راهکار مشخصی را برای برخورد با آن در پیش نگرفته اند و بعضاً در مسیرهایی حرکت می کنند که جز تسکین مقطعی مشکل اتفاق مشخص دیگری را رقم نمی زند.
اینکه چرا و چگونه بحران آب وارد مقوله های امنیتی و سیاسی می شود؟ نشانه های این وضعیت نگران کننده چیست و اساساً در برابر چنین شرایطی باید چه سیاست های موثر و کارآمدی در دستور کار قرار بگیرد، از جمله مسائلی است که نیاز به بحث و بررسی زیادی دارد.
این مهم اکنون فرصتی داد تا سئوال های این حوزه را از دکتر مراد کاویانی راد استاد دانشگاه و متخصص مسائل مربوط به امنیت زیست محیطی در میان گذشته شود.
آنچه در ادامه می آید مشروح این گفت وگو است.
-آقای دکتر با سلام و تشکر، لطفا برای شروع بفرمایید تصویر کلی شما از وضعیت کنونی منابع آب ایران چیست و شرایط حاکم را به صورت کلی چگونه ارزیابی می کنید؟
وضعیت منابع آبی و بارشی کشور حقیقتاٌ نگران کننده است به گونه ای که طی پنجاه سال گذشته سال آبی جاری بدترین شرایط را دارد. بر اساس دادهها میانگین بارش 5 دهه اخیر نزدیک به 250 میلیمتر بوده هر چند طی چند سال اخیر این میزان رو به کاهش داشته اما آنچه مایه نگرانی است کاهش بارش به نصف نسبت به سال گذشته و میانگین درازمدت است. سال آبی جاری به جز حوضه دریاچه ارومیه دیگر حوضه ها به شدت کاهش بارش داشته اند که حوضه آبریز مرکزی و شرق کشور بیش از 70 درصد افت بارش داشته اند. این وضعیت در کنار خشکسالی های انباشتی سالهای گذشته و افزایش میزان گرما و تقاضای فزاینده چالش های جدی فرارروی مدیریت منابع کشور قرار می دهد.
-بسیاری از نشانه ها و تحولات اخیر مرتبط با منابع آب کشور نشان داده است که دیگر آب را نیز باید یکی از مقوله های موثر بر موضوع امنیت و نا آرامی های اجتماعی بدانیم، نظر شما در این مورد چیست؟
در ادبیات امنیت پژوهی، مقوله امنیت آبی توجه بسیاری از مراکز پژوهشی و کارشناسان این حوزه را به خود معطوف داشته است طبیعتا کشور ما نیز که بر روی نوار بیابانی جهان قرار دارد و طی سالهای اخیر نیز با کاهش بارش و برداشت بی رویه منابع آب زیر زمینی رو به رو بوده پیامدهای این وضعیت در نواحی که مسئله آب جدی تر بوده به همان نسبت بازتابهای اجتماعی بیشتری داشته است. با اتوجه به اینکه بحث بحران آب در ایران مسئله ای پایدار خواهد بروز این گونه حوادث نیز قابل پیش بینی است
-بفرمایید اساساً چه تغییر و تحولاتی رخ می دهد تا مسائل مرتبط به بحران آب وارد حوزه های امنیتی و سیاسی شود؟
اساسا هر پدیده ای که بقا و حیات اجتماعی و ملی را تهدید کند و مدیریت معمول نتواند راهکاری برای آن بیابد موضوع نمود امنیتی پیدا می کند. مسئله آب هم در کشور ما جدای از این فرایند موجود نیست. بر اساس دادهها نزدیک به 85 درصد کشور درگیر بحران خشکسالی است که بازتابهای اجتماعی و امنیتی آن در نیمه نخست سال جاری که منطبق بر فصول گرم و نیازهای آبی است نمود بیشتری خواهد یافت
-در ماه های گذشته آنچه در شرق اصفهان رخ داد و پیشتر در بسیاری دیگر از مناطق کشور شاهد بودیم از جمله نمونه هایی از نا آرامی در حوزه آب است. عملکرد مسئولان در مقام پاسخ به این نا آرامی ها را چگونه ارزیابی می کنید؟
در کلیت نظام تصمیم گیری برای آب نوعی سردرگمی دیده می شود. هنوز متولیان امر ایمان ندارند که مسئله آب، پایدار است به همین خاطر بسیاری از راهکارهای پیشنهادی ماهیت و کارکرد مسکن و موقت را دارد. حوضه آبریز مرکزی که استان اصفهان را نیز پوشش می دهد طی سال آبی جاری بیش از 70 درصد کاهش بارش داشته است طبیعتا چنین وضعیتی معیشت کشاورزان و روستاییان را به خطر می اندازد این وضعیت زمانی حادتر می شود که بدانیم بخش عمده منابع سفرههای زیرزمینی استان طی چند سال اخیر به پایان رسیده و تغییر اقلیم نیز به کاهش آب وردی زاینده رود انجامیده است که بازتاب اجتماعی آن اعتراض کشاورزان ورزنه و خوراسگان طی چند وقت اخیر بوده است.
با این حال، واقعیت این است که بحران آب مقیاس و کارکردی ملی دارد و پاسخ امنیتی نمی طلبد مسئولان در مقیاس استانی و ملی ناگزیر از پذیرش مسئله کم آب در مدیریت استانی و ملی هستند. ایجاد محدودیت برای گسترش کشاورزی و محصولات آب بر، مقابله جدی با چاههای غیر مجاز این در حالی است که مجوز بسیاری از چاههای مجاز هم جای شک و نقد جدی دارد، بازچرخانی پسابها، بالا بردن سواد زیست محیطی جامعه و مقابله با هدر رفت آب در شبکه های فرسوده شهری، کاهش مصرف آب بخش کشاورزی و کاهش بارگذاری های محیطی در مقیاس استانی و ملی می تواند به مدیریت شرایط موجود کمک کند
-واکنش مناسب در چنین حالتی چیست؟
تا منظور واکنش از سوی چه کسی باشد. به نظرم بهترین واکنش گفتگو بر اساس پذیرش اصل مسئله کمبود است. گفتگو میان معترضان عمدتاً کشاورز و مسئولان استانی. کشاورزان نیر باید بپذیرند که دیگر کشاورزی مانند گذشته ناممکن است. مسئولان نیز باید جبران خسارت کنند به هر حال، کشاورزی بنیاد معیشت جمعیت قابل توجهی از استان است.
-گفته می شود به دلیل برخی مسائل مثل تغییر اقلیم، وضعیت آبی کشور در سال های آینده شرایط به مراتب سخت تری نیز خواهد داشت. آیا این مهم هشداری برای تشدی بحران های امنیتی نیست؟
مسائل اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و زیست محیطی جزایر پراکنده از هم نیستند بلکه این مسائل کلیت در هم پیچیده ای هستند که ماهیت کاملا هم افزایانه دارند. افزایش نیازهای آبی، تغییر الگوی بارش کاهش حجم و نوع بارش و تهی شدن سفره های آب زیرزمینی با توجه به پیامدهای یاد شده چنانچه درست هدایت نشوند به سمت امنیتی شدن خواهند رفت. که در این حالت هزینه های مدیریتی کشور را بالا خواهند برد.
-به نظر شما مسائلی مثل کشت فراسرزمینی، انتقال آب از خارج و... تا چه میزان در کاهش این بحران موثر است؟
درباره مسئله کمبود آب راهکارهای مختلفی مانند آنچه شما فرمودید وجود دارد اما هر کدام پیامدها و بایستههای خاص خود را دارند. کشت فراسرزمینی خوب است اما انتقال آب خارج از کشور یعنی پیوند زدن امنیت آبی کشور به خواست و اراده کشور خارجی. آن هم در منطقه ای هستیم که رقابت های منطقه ای و فشارهای روز افزون بر کشورمان وارد می شود.
-باتشکر از وقتی که در اختیار ما قرار دادید. اگر در پایان سخنی مانده که در سئوال ها به آن اشاره نشد بفرمایید.
متولیان بخش آب باید ضمن پذیرش اصل پایدار کمبود آب در پی راهکارهای جایگزینی باشند که پایدار و ماندگار باشند. بازنگری در قوانین مؤثر در مدیریت تقاضا و مصرف، افزایش تبلیغات هشدارگونه درباره کاهش بارش، اجبار نهادهای دست اندرکار امر آب به تغییر فناورهای قدیمی به نو که در چارچوب آنها از پرت و هدررفت آب جلوگیری شود به ویژه در بخش کشاورزی. مقابله حفر چاههای غیر قانونی، بستن چاههایی که حتی مجوز قانونی دارند که ادامه فعلیت آن امنیت آبی و زیست محیطی کشور را تهدید می کنند می توانند در مدیریت منابع آب موجود مؤثر باشند.
در پایان از اینکه مسئله کمبود آب در کانون توجه این سایت قرار گرفته است سپاسگزارم.
