تابناک ـ محسن حیدری؛ تحلیلگران داخلی و خارجی در تحلیل ریشه های واقعه ۱۳ آبان ۱۳۵۸ و اشغال سفارت امریکا توسط دانشجویان، اغلب با وزن های متفاوت به این نکته اشاره کرده اند که واقعه مذکور در عملکرد دولت امریکا و سازمان سیا در ایران ریشه دارد و نمودی از باور عمومی و خشم انباشته ایرانیان درباره «مداخلات اطلاعاتی و امنیتی امریکا در سال ۱۳۳۲ و سقوط دولت مصدق» و «فراتر رفتن فعالیت اطلاعاتی سفارت امریکا از حد تلاش های متعارف و مرسوم سفارتخانه ها برای گردآوری اخبار و تحلیل ها و حرکت آشکار آن سفارتخانه به سوی مداخله خشونت بار و اخلال در روندهای دموکراتیک رژیم سیاسی ایران» و نیز «همخانگی سیا و ساواک در جنایت و سرکوب حقوق و آزادی های سیاسی مدنی ایرانیان» و بالاخره «همپوشانی یا سنجاق شدن عملکرد سیا و سفارت امریکا در تهران به همدیگر در اذهان ایرانیان» است.
برای بررسی این گزاره، مرور عملکرد سازمان اطلاعاتی امریکا در ایران و نحوه ارتباط آن با ساواک و سفارت امریکا در تهران در سال های ۱۳۳۲ تا ۱۳۵۷ می تواند بخش هایی از واقعیت را شفاف کند؛
محمدرضاشاه پهلوی پس از اوج گرفتن اختلافاتش با محمد مصدق نخست وزیری که نامش با «ملی شدن صنعت نفت» گره خورده بود، به کمک امریکا و انگلیس موفق به اجرای کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ شد. نتیجه این کودتا سقوط دولت مصدق و بازگشت شاه به قدرت بود.
پهلوی پس از آنکه قدرت سازمان های اطلاعاتی قدرتهای جهانی ازجمله CIA امریکا و Mi6 انگلیس در ایجاد هماهنگی بین مخالفان مصدق و هم افزایی در اجرای نقشه حذف محمد مصدق را مشاهده کرد، آرزوی تأسیس یک سازمان اطلاعاتی و امنیتی در ایران را در سر می پروراند.
از سوی دیگر، امریکا در سال های پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ و بازگرداندن محمدرضاشاه به قدرت، جای پای محکمی در سیاست داخلی و بازار نفتی ایران پیدا نموده و تقریبا توانست جای انگلیس را که پس از جنگ جهانی دوم ضعیف شده بود، پر کند.
دولت امریکا برای تقویت نفوذ خود در ایران و منطقه، به فکر تأسیس یک تیم یا شبکه اطلاعاتی ـ امنیتی در ایران بود تا اولا: مرزهای جنوبی اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی (رقیب اصلی امریکا در دوران جنگ سرد) را کنترل کند و تحرکات موشکی و اتمی شوروی را از نزدیکترین فاصله ممکن (در مرز ایران و شوروی در استانهای کنونی گلستان و خراسان شمالی) کنترل و ثانیا: از نفوذ دولت شوروی و عقاید کمونیستی و گرایش های سوسیالیستی در ایران و منطقه جلوگیری کند.
در چنین شرایطی دولت امریکا در سال ۱۳۳۵ طرح تأسیس یک سازمان اطلاعاتی و امنیتی را به شاه داد و با استقبال وی روبه رو شد؛ به این ترتیب سازمان هراس انگیزی به نام «ساواک» راه اندازی شد که به درستی از سوی پژوهشگران داخلی و خارجی به عنوان «سایه سازمان CIA امریکا در ایران» و «شریک CIA در سرقت دموکراسی ایرانی» قلمداد می شود.
ویلیام سولیوان (سفیر امریکا در تهران)، در این باره می گوید: «در سال 1957 سازمان سیا طرح و چارچوب تشکیلاتی یک سازمان جدید اطلاعاتی را به شاه داد و خود در تأسیس و سازمان دادن به آن مشارکت کرد. این تشکیلات که به نام سازمان اطلاعات و امنیت کشور نامیده می‌شد، به زودی به نام مخفف آن یعنی ساواک شهرت یافت».(۱)
محمدرضا پهلوی درباره رابطه سیا و ساواک می گوید: «مسئولیت بنیانگذاری ساواک به سپهبد تیمور بختیار تفویض شد. وی در این کار از سیا کمک خواست. تعداد زیادی از کارمندان ساواک برای طی دوره‌های آموزشی به آمریکا رفتند و در اداره مرکزی سیا به کارآموزی پرداختند».(۲)
ارتشبد حسین فردوست (رئیس دفتر بازرسی شاه) می گوید: «ساواک در راستای توسعه شبکه‌های اطلاعاتی ـ امنیتی و منطقه‌ای سیا تشکیل شد».(۳)
منصور رفیع زاده، نماینده ساواک در امریکا، در این باره می گوید: «دلایل داخلی تشکیل ساواک تابعی از طرح های بلندمدت سیا و آمریکا در ایران بود و این سازمان با از میان برداشتن مخالفان حکومت به مثابه شعبه‌ای از سیا در ایران و خاورمیانه عمل می‌کرد».(۴)
تاج‌الملوک مادر محمدرضا پهلوی، در خاطرات خود می گوید: «محمدرضا خصوصی به من گفت همین رئیس ساواک و معاون او و مدیران ارشد همه‌شان با آمریکایی ها ارتباط دارند و برای حفظ ظاهر می آیند و از من اجازه می خواهند، در حالی که قبل از کسب اجازه، اطلاعات مورد نیاز را به آمریکا و انگلیس رد کرده‌اند».(۵)
نقش آفرینی سیا در ایران به حدی رسید که «ریچارد هلمز» رئیس سازمان مرکزی سیا بعنوان سفیر امریکا راهی ایران شد و از ۱۳۵۱ تا ۱۳۵۶ در پوشش سفارت امریکا در تهران یکی از ارکان تصمیم سازی در ایران بود. حضور ۵ ساله رئیس سازمان مرکزی سیا در سفارتخانه امریکا در تهران، نوعی همپوشانی کامل یا اینهمانی بین سیا و سفارت در اذهان ایرانیان ایجاد کرد.
قبلا همپوشانی بین سیا و ساواک، در اذهان ایران ایجاد شده بود. ساواک، خود نیز به این تصور دامن می زد و آن را مایه ارعاب و کرنش مخالفان شاه می دانست. ساواک در ۲۲ فعالیت خود از سال ۱۳۳۵ تا ۱۳۵۷ و در جریان سرکوب طیف های مختلف منتقدان رژیم پهلوی، به روشنی از ابزار هراس افکنی و بزرگنمایی قدرت خود و نیز نمایش هم پیمانی با سرویس های اطلاعاتی خارجی استفاده می کرد؛ هرچند این سیاست در کوتاه مدت سبب مهار مخالفان شاه و اصطلاحا «استریلیزه شدن» فضای سیاسی کشور شد، در ادامه موجب تنفر و خشم افکارعمومی از سلطنت شاه و دولت امریکا شد.
همپوشانی «سیا و سفارت» و همپوشانی «سیا و ساواک»، در سالهای دهه ۱۳۵۰ جای خود را به مثلث همپوشانی «سیا، ساواک، سفارت» داد. حضور پنج ساله ریچارد هلمز رئیس سازمان مرکزی سیا در سفارتخانه امریکا در تهران نیز تصور این مثلث در اذهان را تصدیق می کرد.
در بهمن ۱۳۵۷ و متعاقب انحلال ساواک و پیروزی انقلاب، این نگرانی در افکارعمومی ایران وجود داشت که اولا: نیروهای ساواک منحله، با ایجاد هماهنگی بین خود بتوانند دولت مردمی جدید را (شبیه کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲) سرکوب کنند. ثانیا: سازمان سیا با تکیه بر امکانات سفارت امریکا در تهران بتواند یک شبکه اطلاعاتی و امنیتی جدید را برای سرنگونی دولت مردمی سازماندهی کند.
عملکرد سازمان های اطلاعاتی و امنیتی امریکا در تمام سال های نیمه دوم قرن بیستم در ایران که در جهان بعنوان نمونه ای از «سرقت دموکراسی یک ملت توسط امریکا» شناخته می شد و چندین کتاب و مقاله در این باره نوشته شده است (نک: بخش شماره ۲ پرونده ۱۳ آبان تابناک درباره با عنوان «منبع شناسی مداخلات سیا در ایران») و نیز حضور ریچارد هلمز در مقام سفیر امریکا در تهران (نک: بخش شماره ۳ پرونده حاضر درباره هلمز در تهران با عنوان جاسوس بزرگ در لباس دیپلمات) باعث شد که بیشترین حساسیت و نگرانی افکارعمومی متوجه تنها ضلع باقی مانده یا راس هرم (مثلث سیا، ساواک، سفارت) یعنی «سفارت» شود.
یک ضرب المثل ایرانی می گوید: «عاقل از یک سوراخ، دو بار گزیده نمی شود». ایرانیها ضرب المثل های مشابه دیگری هم دارند، مثلا: «مارگزیده از ریسمان سیاه و سفید هم می ترسد». با نگاهی به روان شناسی عمومی ایرانیان می توان گفت واقعه ۱۳ آبان و اشغال سفارت امریکا توسط دانشجویان، نتیجه یک نگرانی تاریخی درباره «خطر کودتای امریکایی ها علیه دولت مردمی ایرانیان» و نوعی «دفاع هوشمندانه» برای بی اثر کردن توطئه های ضلع سوم مثلث «سیا، ساواک، سفارت، سه محور جنایت» بود.
منابع:
۱. ویلیام سولیوان، مأموریت در ایران، ترجمه محمود مشرقی، تهران: هفته، ۱۳۶۱, ص ۶۹.
۲. محمدرضا پهلوی، پاسخ به تاریخ، به کوشش شهریار ماکان، چاپ اول، تهران: شهرآب، ۱۳۷۱، ص ۳۷۱.
۳. حسین فردوست، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی: خاطرات ارتشبد سابق حسین فردوست، جلد ۱، تهران: اطلاعات، ۱۳۷۰، ص ۲۸۹.
۴. منصور رفیع‌زاده، شاهد: خاطرات منصور رفیع‌زاده، ترجمه اصغر گرشاسبی، تهران: اهل قلم، ۱۳۷۶، صص ۲۴ - ۲۵.
۵. خاطرات تاج الملوک پهلوی، مصاحبه کنندگان: دکتر ملیحه خسروداد و تورج انصاری، تهران: به آفرین، ۱۳۸۰.
