خبرنگار تا کجا اجازه افشاء دارد؟

به گزارش «تابناک» به نقل از ایسنا، چندی پیش یک خبرنگار در صفحه توییتر خود اعلام کرد که به سبب افشاگری‌هایش در رابطه با استخدام‌های غیرقانونی در وزارت نفت، این وزارتخانه از او شکایت کرده است. موضوعی که به سرعت در رسانه‌ها منعکس شد و حمایت کتبی و شفاهی چند نماینده مجلس از این خبرنگار را نیز به دنبال داشت. در همین راستا نماینده اهواز در مجلس در توییتر خود نوشت: «نفس عمل شکایت از خبرنگاران آن هم کسانی که پیگیر مطالبه حقوق مردم و امر به‌ معروف هستند، ناپسندیده است. خبرنگاران چشم بینای مردم و مسئولان هستند و ما از این عزیزان حمایت می‌کنیم.»

و البته در ادامه مازیار هوشمند، رییس خانه مطبوعات با انتشار توییتی اعلام کرد وزارت نفت شکایت خود از خبرنگار خوزستانی و سایر شکایت‌ها از رسانه‌ها را پس گرفته است.

برای بررسی ابعاد این قضیه از دریچه علم روزنامه‌نگاری که سال‌هاست در مراکز علمی و آموزشی دنیا تدریس شده و کتاب‌ها و مقالات زیادی را به خود اختصاص داده است، با یکی از اساتید ارتباطات به گفت‌وگو نشستیم و از او خواستیم تا چهارچوب حرفه‌ای که برای یک خبرنگار جهت افشای حقایق و تخلفاتی که درون یک سازمان یا نهاد در جریان است و یا تخلفات فردی مسوولان و متولیان سازمان‌های مختلف کشور، ترسیم می‌شود را برایمان تبیین و تشریح کند.

امیدعلی مسعودی ـ استاد ارتباطات ـ در ابتدا درباره حرفه خبرنگاری و مسوولیت این قشر از جامعه به ایسنا گفت: در دنیای امروز و از خیلی قبل‌تر از زمانی که در اروپا‍ انقلاب‌های رهایی بخش به ویژه انقلاب مشروطه انگلستان و بعد، انقلاب فرانسه اتفاق افتاد، بخش‌هایی از مطالبات مردم آزادی‌هایی بود که در سطح جامعه ایجاد شد. رسانه‌ها رکن چهارم آزادی هستند. ما قوه قضائیه، مقننه و مجریه را داریم معمولا رکن چهارمی هم هست که کارهایی که این سه قوه انجام می‌دهند را گزارش می‌کند یا درخواست‌های مردم را به آن‌ها منتقل می‌کنند. مطبوعات و خبرنگاران، همیشه پل ارتباطی میان مردم و مسوولان هستند؛ از طرفی نظرات مردم را به سمع و نظر مسوولان رسانده و از طرفی اقداماتی که مسوولان می‌خواهند انجام دهند را به گوش مردم می‌رسانند.

این استاد دانشگاه با طرح این پرسش که «حال اگر اقدامات مسوولان ما اشکال داشته باشد آیا رکن چهارم می‌تواند این مشکلات را مطرح کند؟» ادامه داد: قانون اساسی کشور ما گفته است مطبوعات در بیان مطالب آزاد هستند مگر اینکه مخالف حکم شرع و قانون باشد. وقتی که مشکلی در جامعه ایجاد می‌شود و این مشکل تکرار می‌شود، به طور طبیعی خبرنگار این حق را دارد که جلوی این تکرار را بگیرد؛ البته به صورتی که مستنداتش قوی و قابل استناد باشد.

او یکی از مرزبندی‌هایی که برای خبرنگاران در افشای اخبار و اطلاعات وجود دارد را امنیت ملی و نظامی عنوان کرد و گفت: گاهی مواقع بعضی اطلاعات و اخبار به امنیت جامعه مربوط می‌شود؛ هم امنیت فکری هم امنیت نظامی. به جز این، مانع دیگری نداریم و اگر جایی تشخیص دادیم کسی خلاف کرده و اگر این خلاف ادامه پیدا کند و باعث ضرر و زیان به جامعه شود، اینجا دیگر وظیفه خبرنگار است که جلوی ضرر و زیان به جامعه را بگیرد. از طرفی هم باید مطمئن باشد، خبری نیست که اگر منتشر شود خدایی نکرده خطر امنیتی یا اخلاقی داشته باشد. بنابراین با حفظ محدودیت‌های قانونی، نقد و بررسی یا ارائه گزارش درباره اشکالاتی که در سه قوه دیگر هست، توسط خبرنگار، هیچ اشکالی ندارد. حضرت امام خمینی(ره) هم می‌گفتند اگر اشکالی هست به من بگویید؛ مقام معظم رهبری هم همیشه از نقد و انتقاد سازنده دفاع کرده‌اند. هر مطلبی که به آگاهی جامعه و اصلاح امور کمک کند، به نظر من عقلانی است که منتشر شود تا فرد خطاکار خودش را اصلاح کند و اگر مستحق مجازات باشد، مجازات شود. اما در بحث سیاسی و نظامی، باید محدوده‌های حفظ امنیت ملی را حتما مد نظر قرار دهیم.

مسعودی درباره حریم خصوصی و ضرورت رعایت این حریم توسط خبرنگاران توضیح داد: ما حق نداریم وارد حریم خصوصی اشخاص شویم. ولی وقتی شخصی از حریم خصوصی خودش به حریم دیگری تجاوز می‌کند، بحث فرق می‌کند. مثلا در یک اداره درست است که رییس هست، حراست هم هست، ولی میز و کشوی یک کارمند حریم خصوصی‌اش است و کسی به جز با حکم قانون حق ندارد آن را تفتیش کند. عکس‌های خصوصی که افراد در جایی منتشر نکرده و یا به صورت خصوصی منتشر کرده‌اند، بحث ازدواج و فرزند همه مصادیق حریم خصوصی است. اما اگر فرزندان یک شخص کار خلاف قانونی در سطح جامعه انجام دهند، آن دیگر حریم خصوصی نیست.

او نکته‌ای دیگری را هم به خبرنگاران گوشزد کرد و افزود: مسئله دیگری که خیلی مهم است این است که ما باید تفاوت میان متهم و مجرم را بشناسیم. متاسفانه بعضی از مطبوعات این فاصله را خیلی کم کرده‌اند. متهمِ پرونده ای که هنوز به آن رسیدگی نشده را نمی‌توانیم مجرم بنامیم.

مسعودی در ادامه با اشاره به افشاگری خبرنگار خوزستانی و اینکه خبرنگاران تا چه اندازه مجاز به افشاگری هایی از این دست هستند، توضیح داد: گاهی مسوولی خطایی می‌کند و آن خطا، خطای راهبردی و خلاف فرهنگ اسلامی و عرف جاری است. در مورد افشاگری خبرنگار خوزستانی، در شرایطی که مردم در تنگنا هستند و بسیاری از جوانان ما داوطلب هستند تا شغلی پیدا بکنند، ما می بینیم که به راحتی و بدون رعایت ضوابط و معیارها افرادی استخدام می‌شوند؛ در اینجا حق الناس از بین رفته است. البته خبرهایی که خبرنگار می‌دهد باید مستند باشد و درج اخبار کذب خودش خلاف قانون است. هر جایی خبرنگار اسناد و مدارکی از تخلفاتی را می بیند مجاز به افشاگری است اما محدودیت دیگری هم وجود دارد و آن محدودیت اخلاقی و محدودیت امنیتی است. گاهی نیز خلافی صورت می گیرد اما قبل از رفتن به دادگاه خبرنگار نباید آبروی شخص را ببرد و باید از طریق مراجع قضایی اقدام کند.

این استاد ارتباطات درباره شکایت احتمالی سازمان ها از خبرنگاران افشاگر، عنوان کرد: اشکالی ندارد می‌توانند شکایت کنند. وقتی دادگاه تشکیل می‌شود دادگاه هیئت منصفه دارد و مثل دادگاه‌های معمولی نیست. هیئت منصفه مدارک و مستندات خبرنگار را می‌بینند. باید به دو سوال جواب بدهند یکی اینکه آیا خبرنگار مجرم است؟ که اگر مستندات کامل باشد مجرم شناخته نمی‌شود؛ دوم اینکه اگر مجرم است آیا مستحق تخفیف است؟ اگر ببینند دفعه اولش است و مستنداتش کافی نبوده مستحق کاهش جرائم هم می‌شود و در نهایت جرائم سبکی برایش در نظر گرفته می‌شود.

او دلیل بروز چنین اتفاقاتی را ارتباط ضعیف روابط عمومی‌ها با خبرنگاران دانست و در این زمینه توضیح داد: خبرنگاران به جامعه آگاهی می‌دهند. ما نباید حرمت خبرنگار را بشکنیم. این مسایل باید میان روابط عمومی و رسانه ها حل شود. متاسفانه رابطه روابط عمومی ها با خبرنگاران ضعیف است و هر دو طرف به یکدیگر اعتماد ندارند. اگر این فضا را درست کنیم به طوری که روابط عمومی ها خبرنگاران را از خودشان بدانند و خبرنگاران هم به روابط عمومی ها به عنوان منابعی موثق اعتماد داشته باشند، ما دچار این مشکلات نمی شویم. مثلا خبرنگار خوزستانی می‌توانست به خود وزیر این مساله را اطلاع دهد تا وزیر بلافاصله مساله را اصلاح کند. البته ما الان نمی دانیم آیا در این مورد خاص، این مسیر طی شده است یا نه. ولی در کل خبرنگار، به عنوان یک شهروند مشکل را به اطلاع آن سازمان یا نهاد می‌رساند و بعد به عنوان یک خبرنگار تعقیب و پیگیری می‌کند. ما گزارش های پیگیرانه هم داریم. خبرنگار خورستانی می‌توانست به روابط عمومی وزارت نفت مراجعه کند اگر جواب نمی دادند هم مستنداتش بیشتر می‌شد.

مسعودی پس گرفتن شکایت وزارت نفت از خبرنگار را اقدامی عاقلانه عنوان کرده و افزود: اینکه شکایت را پس گرفتند دو حالت دارد؛ یا شأن و جایگاه رسانه را محترم شمرده اند و یا اینکه فکر کرده اند که ممکن است خودشان محکوم و خبرنگار تبرئه شود. در هر صورت همین که شکایتشان را پس گرفته اند به نظرم آن اعتمادی که از دست داده بودند را می توانند به دست بیاورند.

او در پایان عنوان کرد: خبرنگاران مثل پزشکان، معلمان و حقوقدانان کار فکری می‌کنند؛ کارشان اطلاع رسانی است. باید شأن خبرنگار را حفظ کنیم بسیاری از خبرنگاران ما در جبهه های دفاع مقدس یا حین انجام وظیفه به شهادت رسیدند؛ بنابراین شأن و جایگاه بالایی در جامعه ما دارند و اهل قلم هستند. من امیدوارم که ارتباط بین رسانه‌ها و مسوولان نظام آنقدر قوی باشد که به یکدیگر کمک کنند. مطبوعات هم مشکلات خودشان را دارند و ان شاءالله که با همکاری یکدیگر مشکلات را حل کنند.