به روزگار فرمانروايي قاجاران و با توجه به عواملي چون شكست‌هاي فاحش ايران در عرصه ديپلماسي، وادي سياست و ميدان نبرد، رواج گسترده خرافه پرستي و انواع و اقسام روش‌هاي رمالي، طالع‌بيني، فالگيري، رخ نمودن قحطي‌هاي فراوان و شايع گشتن افزون بيماري‌هاي مسري و... شرايطي فراهم آمد تا برخي دورانديشان و همچنين شماري از سياست ورزان ضرورت ايجاد دگرگوني‌هاي بنيادي را دريابند و با صدايي رسا فرياد تغيير سر دهند.
به گزارش جام جم، از جمله بزرگترين نوگرايان نوانديش كه لزوم تحول را دريافت مي‌توان به، ميرزا محمدتقي‌خان اميركبير، اشاره داشت.
اهميت كار او كه دست پرورده قائم مقام فراهاني، اديب و سياستمدار پرآوازه و يكي از نخستين مناديان تغيير بود، به چند سبب است: نوآوري در راه نشر فرهنگ و صنعت جديد، پاسداري هويت ملي و استقلال سياسي ايران در مقابله با تعرض غربي، اصلاحات سياسي مملكتي و مبارزه با فساد اخلاق مدني.
اين نكته‌اي است كه فريدون آدميت كه ارزنده‌ترين كار تاريخي را درباره اميركبير انجام داده نيز اذعان داشته است.
از گفته‌ها، كرده‌ها و نوشته‌هاي اميركبير به نيكي برمي‌آيد كه او برخلاف ديگر رجال آن زمان كه هيچ‌گونه معرفتي به دنياي نوين و رمز و راز آن نداشتند و تنها با دستورات كافي از سفارت‌هاي انگليس و روسيه در حال تقسيم شكنبه به جا مانده از ايران گرگ دريده بودند، آگاهي كامل از اوضاع جهان داشته است.
اميركبير كه مي‌دانست تنها در سايه شناخت دقيق ويژگي‌هاي غرب و خصوصيات ايران مي‌توان ايران را به جايي رساند و به تعبير درست علي رضاقلي، نويسنده كتاب جامعه شناسي نخبه كشي، جوهر غربزدگي را شناخته بود، اقدامات خود را براي استقلال در زمينه‌هاي مختلف شروع كرد.
او براي كارهاي خود برنامه عملي تدارك ديد، الگوهاي پيشنهادي دول استعمارگر فرنگ براي توسعه اين كهن ديار را نپذيرفت و در مقابل براي رهايي ايران زمين از سرپنجه استعمار و استثمار آنان نقشه راه طرح كرد.
او با فراستي درخور ستايش دريافت كه زمينه اصلي كارزار با غرب ابزار نظامي نيست. آوردگاه راستين عرصه پيكار اقتصادي، اجتماعي، فرهنگي و... است.
توسعه فرهنگيدر مورد امر فرهنگ، همان‌گونه كه علي اصغر شميم، مولف كتاب ايران در دوره سلطنت قاجار نيز اذعان داشته، اميركبير را بايد موسس فرهنگ نوين ايران برشمرد.
انتشار روزنامه وقايع اتفاقيه در سال 1267 هـ . ق از جمله كارهايي بود كه امير به آن دست يازيد. گفتني است، در شماره نخست اين روزنامه يكي از اهداف آن افزايش «دانايي و بينايي اهالي اين دولت عليه» ذكر شده است.
ديگر كار مهم اميركبير بناي مدرسه دارالفنون است. اين سياستمدار وطن‌پرست در نشر رسائل علمي نيز تلاش بسياري پيشه كرد و با تاسيس چاپخانه در دارالفنون موجب شد شمار فراواني از كتب فني، بهداشتي، تاريخي، جغرافيايي و... به زيور طبع درآيد.
انتشار چند نقشه از جغرافياي ايران و جهان، كتاب تاريخ ناپلئون، كتاب نظام ناصري و رسالاتي درباره بيماري آبله و راه‌هاي مبارزه با آن از جمله كتاب‌هايي بود كه به همت و تشويق اميركبير چاپ شد.
اعزام دانشجوياني چند به اروپا نيز ديگر سياست امير در جهت پيشبرد علم و فرهنگ در ايران‌زمين بود.
اصلاحات سياسي و اداريدر زمان قاجار سياست ايران گرفتار بي برنامگي، انفعال، هرج و مرج و در اختيارنداشتن كادر ورزيده و ماهر بود. منابع تاريخي گواهي مي‌دهند كه امير در اين زمينه هم نظم برقرار كرد و هم برنامه ريخت.
به عنوان نمونه، او چون مي‌خواست بيگانه‌پرستي را ريشه‌كن كند، جاسوسي براي خارجيان را بالاترين جرم و گناهي نابخشودني مي‌پنداشت، ماموراني را جهت نظارت بر روابط رجال دولتي با نمايندگان دول خارجي برگماشت.
به تمامي كارمندان دولت (بجز ماموران وزارت خارجه) دستور داد از هرگونه رفت و آمد با ماموران خارجي دوري گزينند.
او دستگاه ديپلماسي ايران را نيز گسترش بخشيد و ضمن تربيت كادر براي وزارت امور خارجه سفارتخانه‌هاي دائمي در لندن، سن‌پطرزبورگ و كنسولگري‌هايي نيز در بمبئي، عثماني و قفقاز ايجاد كرد.
امير همچنين در جهت اصلاح امور اداري و بهبود وضع بوروكراسي درهم ريخته ايران قاجاري هم كمر همت بربست.
تعيين مشاغل و ميزان مقرري و حقوق هر شغل، مبارزه جدي با كاهلي و تنبلي كارمندان دولت، مبارزه با رشوه‌خواري و تاسيس و اصلاح چاپارخانه و پست از جمله اقدامات او در اين جهت است.
توسعه اقتصادي و صنعتياميركبير چون اعتقاد داشت «منافع ايران در رونق صنعت است نه در وارد كردن هر گونه كالاي بنجل خارجي»، عمده تلاش خويش را جهت حمايت از صنايع داخلي و گسترش هر چه بيشتر آنها به كار برد.
در روزنامه وقايع اتفاقيه دراين باره چنين آمده است: «مكنون خاطرات دولت آن است كه عموم ارباب حرفه و صنعت در شغل و كسب خود ترقي داشته باشند و هر يك كه صنايع بديعه كه به كار آيد، احداث كند مورد‌نوازش و التفات قرار مي‌گيرند.»
در اين خصوص، اميركبير كارخانه‌هاي متعددي را در جاي‌جاي ايران بنا نهاد و البته مهم‌تر از همه به تاسيس نمايشگاه كالاهاي صنعتي ايران در پايتخت اقدام كرد.
او همچنين سياست درهاي باز در امر تجارت را كه از زمان انعقاد قرارداد تركمانچاي بر ايران تحميل شده بود ناديده انگاشت و آزادي واردات را محدود كرد.
براي درك اهميت كار امير همان بس كه ميزان واردات ايران از انگلستان از راه طرابوزان در اوايل صدارت امير يك ميليون ليره بود كه در اندك زماني به نصف تقليل يافت.
اصلاحات نظاميدر حوزه نظامي نيز اميركبير با عزم راسخ و سياست خردمندانه در جهت قدرتمند ساختن سپاه ايران برآمد. از جمله اقدامات اصلاحي او مي‌توان به تاسيس پادگان در نواحي مهم و استراتژيك كشور، تعيين جيره و مواجب معين افسران و سربازان، بنيان نهادن كارخانه‌هاي اسلحه‌سازي، تهيه اونيفرم براي سپاهيان به سبك دول اروپايي اما از پارچه‌هاي ساخت وطن، رده‌بندي صفوف ارتش به سبك نظام‌هاي لشكري دول فرنگ، بنيان نهادن نيروي دريايي، تهيه و نشر رسالات و كتاب‌هايي چند درباره فنون نظامي، آموزش سربازان در جهت تهذيب اخلاقي و... اشاره كرد.
اقدامات اميركبير در حوزه نظام موجب شد تا ضمن تقويت بنيه نظامي حكومت، برخي رسوم و عادات مذموم همچون گرفتن سيورسات از مردم، تعدي‌هاي سربازان به اموال عامه و بروز قحطي هنگام عمليات نظامي از ميان برود.
اقدامات مذهبي و اجتماعيعملكرد امير كه شخصا مردي دين‌مدار و مبادي آداب و احكام شرعي بود، در اين زمينه نيز شايان توجه است. وي در اين جهت، سير جريان بابيه را در ايران خاتمه بخشيد، امور شرعي را از امور عرفي تفكيك كرد، لوطي‌بازي و قمه‌كشي را ممنوع اعلام كرد و حمل سلاح سرد و گرم را جرم خواند.
وي همچنين تلاش كرد با حمايت شماري از علما سنت بست‌نشيني را كه گهگاه موجب سوءاستفاده برخي عناصر مجرم مي‌شد، لغو كند.
ممنوعيت قمه‌زني و مبارزه با خرافه‌گويي در مجالس مذهبي نيز از جمله اقداماتي بود كه امير با همراهي شماري از روحانيان بلندپايه به آن دست يازيد.
برآيند سخنكنكاش و كاوش در آثار و اسناد تاريخي به يادگار مانده از آن روزگار و همچنين نگرش نقادانه به عملكرد امير، تاريخ پژوه را به آن باور رهنمون مي‌سازد كه جانمايه انديشه و آرمان امير آن بود كه از سويي دولت ايران را كه دولتي ورشكسته در تمامي امور سياسي، فرهنگي، اقتصادي و... بود پس از سال‌ها ضعف و زبوني، اقتدار و جاني دوباره بخشد و از ديگر سوي، جامعه ايران را از رخوت و سستي برهاند، به طي كردن مسير در شاهراه پيشرفت وادارد و دگربار نقش تاريخي كهن آن يعني، كاروانسالاري قافله فرهنگ و تمدن را احيا كند.
منبع: جام جمگزارش از: امير نعمتي ليمائي 
