«حادثه منا» یکی از حوادث مبهم و بحث برانگیز طی سال های اخیر به حساب می آید و جدای از تعداد قربانیان و حادثه دیدگان، سوالات بسیاری را در افکار عمومی مطرح کرده که پاسخ آن چندان روشن نیست. به عقیده بسیاری از تحلیل گران و کارشناسان رخداد پرتلفات اخیر یک اتفاق سهوی و طبیعی نیست و چه بسا برگزار کنندگان مناسک حج با در نظرگرفتن اصول و به کارگیری تجارب سال های گذشته، می توانستند از وقوع آن جلوگیری کنند.
در این میان، چند سوال ویژه و مهم وجود دارد که با کمی تامل می توان به پاسخ آنها نزدیک شد؛ وقوع رخداد منا و حادثه تلخ مشابه در مسجد الحرام به چه عواملی باز می گردد؟ چرا حکومت عربستان سعودی به راحتی از پذیرش مسئولیت حوادث اخیر شانه خالی می کند؟ وظیفه مردم ایران و دولت جمهوری اسلامی ایران در شرایط فعلی چیست؟ چگونه می توان از عدم وقوع رخداد مشابه در سال های آتی اطمینان حاصل کرد؟
آنچه در میان تحلیل گران به عقیده ای مشترک تبدیل شده «سوء مدیریت» برگزار کنندگان مراسم حج است که در ارزیابی اولیه قابل تشخیص می باشد. بر اساس گزارش ها، سوء مدیریت در سه حوزه زمانی یعنی پیش از حادثه، در حین حادثه و پس از واقعه منا نمود یافته و همین امر به افزایش تلفات دامن زده است. اشتباه مبنایی در مسدود کردن دو خیابان بدون هماهنگی و اطلاع قبلی، عدم توانایی در مدیریت بحران و خودسری و بی تجربگی نیروهای میدانی سعودی و همچنین نادیده انگاشتن نیروهای حاضر در منا به ویژه نیروهای ایرانی که ظرفیت بالایی برای کمک به آسیب دیدگان داشتند، همه و همه سوء مدیریت دولت سعودی را به اوج خود رسانید.
نکته دیگری که می توان به عنوان یک عامل بنیادی در نظر گرفت، «رقابت سیاسی» در عربستان است که نمی توان و نباید از نظر دور داشت. به قدرت رسیدن ملک سلمان و ناتوانی وی در اداره حکومت و افزایش رقابت بر سر مناصب سیاسی در نسل دوم آل سعود، به شکل مشخصی باعث تفرقه و بحران مشروعیت در میان نظام سیاسی حاکم شده و همین أمر بر سوء مدیریت و بی تدبیری در برگزاری مراسم حج دامن زده است.
البته غیر قابل تصور نیست که مخالفین رژیم فعلی آل سعود با یک اقدام برنامه ریزی شده اولاً از رقبای داخلی خود انتقام گرفته و بر دامنه نارضایتی عمومی و بحران مشروعیت و کارآیی پادشاه فعلی افزودند و ثانیاً با رقم زدن فاجعه انسانی برای زائرین، تلاش کردند که این حادثه را به عنوان سندی بر بی کفایتی دولت فعلی عربستان مطرح کنند.
نگارنده معتقد است که همین رقابت داخلی در خاندان آل سعود باعث شد، حکومت عربستان برای سرپوش گذاشتن بر بحران مشروعیت و ناکارآمدی داخلی به جنگ خارجی متوسل شود و با استفاده از دیپلماسی دلار، برخی از کشورهای منطقه را با خود همراه و به کشور یمن حمله نماید. اینجاست که عامل دیگر واقعه منا یعنی «جنگ یمن» و «عدم تمرکز در مدیریت امور داخلی» خودنمایی می کند. واقعیت این است که حمله ائتلاف به یمن به رهبری عربستان سعودی که ماه ها است تداوم دارد، بخش اعظمی از قدرت مدیریت و توان تدبیر در امر حج را از حکومت سعودی گرفت و همین مساله در وقوع رخداد منا تاثیرگذار بود.
عوامل فوق در شرایط فعلی به یک نتیجه تامل برانگیز و غیر قابل پذیرش منجر شده که نگارنده از آن با عنوان «مسئولیت ناپذیری» و «عدم تعهد» دولت عربستان یاد می کند. آن زمان که حکومت عربستان در قبال ملت های منطقه به ویژه ملت یمن احساس مسئولیت نمی کند و آنچنان که مردم عربستان را قربانی سیاست استبدادی خود و منافع آنها را متاثر از رقابت داخلی کرده است، بدیهی است که تعهدی نیز در قبال زائران بیت الله الحرام ندارد و حاضر به پذیرش مسئولیت حوادث مکه و منا نیست.
به عبارت دیگر، در شرایطی که هیچ یک از نهادهای بین المللی همچون سازمان ملل و حتی کشورهای مدعی همچون آمریکا، به دلایل سیاسی حاضر به ایستادگی و مقابله با عملکرد تهاجمی و خشونت بار عربستان در منطقه (همچون یمن، سوریه، عراق و ...) نیستند، نتیجه طبیعی آن نیز تداوم مسئولیت ناپذیری و بی تعهدی این کشور نسبت به رخدادهای مشابه است.
اما در شرایطی که ده ها نفر از زائرین ایرانی در حادثه منا و بیت الله الحرام جان خود را از دست دادند و قربانی سوء مدیریت و بی تدبیری مسئولان سعودی شدند، وظیفه مردم حفظ آرامش و خونسردی، همدردی با هموطنان داغدیده و مهمتر از همه مطالبه هوشمندانه از مسئولان جهت پیگیری حقوقی مساله است. واقعیت این است که واکنش های احساسی نسبت به اعراب و سرزنش حجاج در خصوص ادای حج واجب که در فضای مجازی به وفور یافت می شود، در شرایط فعلی منطقی به نظر نمی رسد.
دولت جمهوری اسلامی نیز وظیفه دارد در وهله اول نسبت به پیگیری دلایل حادثه منا، انتقال اجساد قربانیان و درمان حادثه دیدگان اقدام نماید و در مرحله بعد پیگیری حقوقی این حادثه را در اولویت قرار دهد. حضور وزیر امور خارجه و رییس جمهور ایران در نیویورک و مقر سازمان ملل فرصت مناسبی برای تحت فشار قرار دادن حکومت عربستان برای پاسخگویی و همچنین پیگیری حقوقی مساله می باشد.
اما چگونه می توان از عدم وقوع حوادث مشابه اطمینان حاصل کرد؟ به نظر می رسد جمهوری اسلامی ایران و کشورهای متضرر، قابلیت اتخاذ رویکردی را دارند که معطوف به ایجاد ساختار جدید در مدیریت حج باشد. تنها در این صورت است که می توان از وقوع حوادث ناگوار مشابه جلوگیری کرد. در این راستا، سازمان همکاری اسلامی به عنوان یک نهاد اسلامی می تواند نقشی تاثیرگذار ایفا کند که بدون شک با پیگیری و دیپلماسی فعال جمهوری اسلامی و با رویکرد مستدل و منطقی مردم و مسئولان قابل حصول خواهد بود.
1