سیری در مقتل نویسی و تاریخ نگاری عاشورا

اشاره: «سیری در مقتل نویسی و تاریخ نگاری عاشورا» نوشته «محسن رنجبر» درسه قسمت، در شماره های 14-15-16 از فصل نامه «تاریخ در آیینه پژوهش» منتشر شده است که در ادامه قسمتی از آن همراه با تلخیص می آید.

مقاتل و آثاری که از قرن دوم تا هفتم نگاشته شده اند، از نظر قدمت، اعتبار و اتقان گزارش، از ارزش و اعتبار برخوردار هستند، این امر از آن روست که مورخان اولیه تاریخ عاشورا، همانند ابومخنف، هشام کلبی و ... واقعه عاشورا را در قالب روایت و با ذکر اسناد گزارش کرده اند.

پژوهش حاضر در دو مقطع کلی به شناسایی و معرفی مقاتل و نگاشته های مربوط به تاریخ عاشورا از آغاز تا عصر حاضر می پردازد. اثر در مقطع نخست در دو بخش سامان یافته که در بخش اول آن به شناسایی و معرفی فهرستوار مقاتل از آغاز تا قرن هفتم پرداخته و در بخش دوم، آثار موجود در تاریخ عاشورا تا قرن هفتم به صورت توصیفی معرفی شده است.

اما مقطع دوم که درباره مقاتل و نگاشته های قرن هشتم تا چهاردهم است، نیز شامل دو بخش است. در بخش نخست، پس از بیان یک مقدمه، به شناسایی و معرفی چند اثر مهم از قرن هشتم تا عصر حاضر پرداخته و در بخش دوم مهم ترین آثار قرن های اخیر که نقش بسزایی در تحریف و ارائه گزارش نادرست و جعلی در برخی موارد، افسانه ای درباره قیام عاشورا داشته اند، شناسایی و معرفی شده است.

به زعم نویسنده، از بررسی آثار مربوط به واقعه عاشورا که در این مقطع نگاشته شده، این نتیجه به دست می آید که مقاتل و آثاری که از قرن دوم تا هفتم نگاشته شده از نظر قدمت، اعتبار و اتقان گزارش، از ارزش و اعتبار برخوردار هستند، این امر از آن روست که مورخان اولیه تاریخ عاشورا، همانند ابومخنف، هشام کلبی و ... واقعه عاشورا را در قالب روایت و با ذکر اسناد گزارش کرده اند.

رنجبر معتقد است که به تدریج مورخانی همانند بلاذری، دینوری، یعقوبی و شیخ مفید پای به عرصه وجود گذاشته اند که به سبب رعایت اختصار، ضمن مطالعه و بررسی در اخبار متعدد و مفصل و گاه ناهمخوان و متناقض در تاریخ عاشورا، ضمن گزینش، تلفیق و ترکیب و حذف تفاصیل و اسناد آن ها گزارش های مربوط به این واقعه را به اختصار روایت کردند.

وی تأکید می کند که با مقایسه گزارش های این دسته از مورخان با اخبار مورخان و مقتل نویسان اولیه، هم گونی و هم سویی میان این دو نوع روایت در بیشتر موارد دیده می شود. در این میان، برخی از مورخان همانند ابن اعثم کوفی به سبب استعداد و ذوق خاص خویش در داستان سرایی و قصه پردازی برخی اخبار را به این حادثه افزوده است که در گزارش های کهن یا اساسا وجود ندارند و یا با آن تفصیل و در قالب قصه پردازی نمی توان یافت.

رنجبر تصریح می کند که از این رو بایستی در بهره گیری از این گونه روایات، با احتیاط رفتار کرد. اما به هر تقدیر، عمده منابع تاریخ عاشورا تا قرن هفتم از اعتبار و ارزش قابل توجهی برخوردارند. اما از قرن هشتم به بعد، به سبب استیلای ویرانگر و فرهنگ سوز مغولان بر قلمرو حکومت اسلامی و نابودی بخش بزرگی از میراث علمی مسلمانان و به ویژه شیعیان از جمله، برخی از منابع معتبر تاریخ عاشورا و بهره گیری بسیاری از مورخان این مقطع از منابع ضعیف و غیر قابل اعتماد، در کنار رو آوردن به نقل داستان ها و افسانه های جعلی و غیرقابل اعتماد، آثار مقطع یاد شده، از اعتبار چندانی برخوردار نیست و تنها اخبار و گزارش های نقل شده از منابع کهن و معتبر در آثار یاد شده قابل اعتنا و اعتماد است.

لازم به ذکر است فصل نامه «تاریخ در آیینه پژوهش»، به صاحب امتیازی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) و مدیرمسئولی «محمدرضا جباری» منتشر می شود.

مقاتل و آثاری که از قرن دوم تا هفتم نگاشته شده از نظر قدمت، اعتبار و اتقان گزارش، از ارزش و اعتبار برخوردار هستند، این امر از آن روست که مورخان اولیه تاریخ عاشورا، همانند ابومخنف، هشام کلبی و ... واقعه عاشورا را در قالب روایت و با ذکر اسناد گزارش کرده اند