تقریباً همه نگرانند. می‌گویند اگر تالاب خشک شود چه بلایی سر مردم می‌آید و این همه آدمی که از تالاب ارتزاق می‌کنند، چه اتفاقی برایشان می‌افتد؟ آیا واقعاً حال تالاب انزلی تا این اندازه خراب است و عنقریب است که به سرنوشت دریاچه ارومیه دچار شود؟ یکی از محلی‌ها می‌گوید: «مگر کسی فکر می‌کرد روزی دریاچه ارومیه خشک شود، اما این اتفاق افتاد! این همان سرنوشتی است که در انتظار تالاب انزلی است.»
اواخر تعطیلات نوروزی همراه تعدادی از فعالان اجتماعی و زیست محیطی بندرانزلی راهی تالاب می‌شویم تا حال و روزش را از نزدیک ببینیم. همان روزهایی که خبر آتش زدن نیزارها و تصرف اراضی تالاب هم سرخط خبرهاست. این موضوع جمع را کاملاً نگران کرده بود. این بار سه هکتار از اراضی در محدوده «اراگوده» شهرستان انزلی در حاشیه تالاب بر اثر حریق سوخته. این آتش‌سوزی به گفته مسئولان عمدی بوده و به قصد تصرف اراضی تالاب روی داده. هرچند به گفته فعالان اجتماعی این شهر نخستین بار نیست که نیزارها را آتش می‌زنند و زمین سوخته را تصرف می‌کنند.
آرمین صافدل، فعال اجتماعی و مدنی در این شهر می‌گوید: «سال گذشته 17 هکتار از تالاب سوخت. حالا هم که خبر آتش‌سوزی سه هکتار دیگر را داریم. این اتفاق‌ها باز هم می‌افتد. یکسری از اراضی تالاب خشک و تبدیل به نیزار شده و عده‌ای عمداً آنها را آتش می‌زنند و تصاحب می‌کنند.
قطعاً دست مافیایی در کار است. این افراد بعداً زمین‌ها را نهال کاری می‌کنند و از قانونی که اجازه می‌دهد بعد از 15 سال کشت، زمین به نام آن فرد ثبت شود، سوءاستفاده می‌کنند و زمین را به نام خودشان می‌کنند. همین الان در منطقه «چراغ پشتان» تالاب انزلی 3 هزار متر مربع زمین وجود دارد که اداره محیط زیست با ساخت آن به‌عنوان ورزشگاه مخالفت کرده اما با وجود مخالفت سازمان اداره ورزش و جوانان شبانه کار ساخت و ساز آن را آغاز کرد. به خاطر همین ماجرا خس و خاشاکی که محل زندگی قرقاول است و ایستگاه سرشماری قرقاول در انزلی هم محسوب می‌شود کاملاً نابود شد.»
در این روز آفتابی فروردین ماه نسیم ملایمی می‌وزد. مسیر رودخانه به سمت مبارک آباد و پیربازار را پیش می‌رویم. تالاب انزلی از زیباترین تالاب‌های جهان در این فصل زیبا و خیال انگیز است. قایق موتوری آب را می‌شکافد تا از ایستگاه «قلم گوده» راهی بخش‌های مختلف تالاب شویم. صدای بوق چند نفتکش از دور به گوش می‌رسد. تالاب انزلی 20 هزارهکتار وسعت دارد و به گفته محلی‌ها 10 شبانه روز طول می‌کشد که به همه‌جایش سر بزنی.
نیزارهای اطراف‌مان زیباست و با برگ‌های سبز روشن و تیره‌اش انگار دو سوی‌مان را رنگ آمیزی کرده‌اند. درختچه‌های کوتاه زیر آفتاب ملایم می‌درخشند. نمی‌دانم نام این درختچه‌ها چیست اما هرچه هست زیبایی تالاب را دو چندان کرده. عطر گیاهان با نسیم خنک آب روی پوست صورت می‌نشیند اما با این همه فعالان محیط زیستی که همراهی‌ام می‌کنند معتقدند از زیبایی تالاب چیزی باقی نمانده و تنها همین تصویری است که می‌بینم و...
همین طور که قایق دل آب را می‌شکافد و پیش می‌رود، محمدامین معصومی، فعال محیط زیست و مسئول کمیسیون محیط زیست انجمن طرفداران توسعه انزلی برایم از مشکلات تالاب می‌گوید. میانه گفت‌و‌گو قایق به جایی می‌رسد که دیگر چیزی جز زباله دیده نمی‌شود. اینجا و آنجا پر است از پلاستیک و بطری و لاستیک ماشین: «حجم رسوبات کاملاً قابل مشاهده است. همه این زباله‌ها و پلاستیک‌هایی که می‌بینید از رشت و «پیربازار» به اینجا رسیده. رودخانه‌های اصلی که به تالاب می‌ریختند خشک شده و شاهرگ‌های فرعی به اینجا رسیده‌اند. الان در فصلی هستیم که نباید تالاب این طور پایین رفته باشد، اتفاقاً فصل پربارانی هم داشته‌ایم اما اگر کمی جلوتر برویم قایق گیرمی‌کند.»
در جایی که قایق توقف کرده بوی بدی به مشام می‌رسد. همراهانم برایم توضیح می‌دهند که مانداب باعث به وجود آمدن این بو شده. حجم پلاستیک، شیرابه‌ها و ایستا بودن آب این بوی بد را ایجاد کرده و چون رودخانه‌های بالادستی را نبسته‌اند رسوبات با سرعت وارد تالاب می‌شود.
در قسمت دیگر تالاب مقابل دشت وسیعی توقف می‌کنیم. دشت یکپارچه سبز رنگ است و اسب‌های وحشی و گاومیش‌ها در آن مشغول چرا. یکی از جاذبه‌های تالاب همین است. درحالی که مسافت زیادی را با قایق طی می‌کنی و اطرافت را سراسر آب فرا گرفته ناگهان به دشت وسیع و سرسبزی می‌رسی. قبل از اینکه از قایق پیاده شویم و به این دشت زیبا پای بگذاریم، حباب‌های روی آب نظرم را جلب می‌کند. دربخش‌هایی این حباب‌ها کاملاً می‌جوشند و جلب توجه می‌کنند. فعالان محیط زیست توضیح می‌دهند: «این حباب‌ها به خاطر آلودگی آب ایجاد شده. به خاطر همین آلودگی در روزهای بارانی ماهی‌ها روی آب می‌آیند و می‌میرند. در روزهای بارندگی به خاطر نبود اکسیژن این اتفاق بیشتر رخ می‌دهد و خیلی ازصیادها از این وضعیت سوءاستفاده می‌کنند و همین ماهی‌های مرده را که کاملاً آلوده است جمع می‌کنند و می‌فروشند.»
آنها می‌گویند قسمت غربی تالاب هم که به روستای «آبکنار» بزرگ‌ترین روستای استان گیلان می‌رسد، آسیب جدی دیده.
حالا در یکی از دشت‌های تالاب انزلی به نام «نخاله» هستیم. جایی پر از اسب وحشی و گاومیش. اینجا موزه حیات وحش تالاب انزلی است. شهرهایی که دور تا دور دشت واقع شده‌اند از همین جا پیدا هستند. این دشت به روستاهای صومعه‌سرا، رشت و خمام منتهی می‌شود. آرمین صافدل که فعال اجتماعی است، می‌گوید: «همین دشت می‌تواند یکی از جاذبه‌های اصلی گردشگری تالاب باشد. تا مردم انزلی متوجه نشوند چقدر این تالاب در زندگی‌شان اهمیت دارد، شاهد همین اتفاقات تلخ زیست محیطی و ورود پسماندها و زباله‌ها به آن خواهیم بود. هنوز افرادی که در حاشیه تالاب زندگی می‌کنند، بدرستی نمی‌دانند تالاب چه سودی به آنها می‌رساند. مثلاً همین توریسم پرنده‌نگری که مهم‌ترین مکان آن همین جاست بسیار پر سود است اماهنوزجدی گرفته نشده. مردم فکر می‌کنند فقط قایق سواری روی تالاب سود ده است. نتیجه این می‌شود که دو تا سه هزار قایق موتوری غیرمجاز در تالاب رفت و آمد کنند و آرامش آن را هم برهم بزنند.»
دوباره سوار بر قایق به مسیرمان ادامه می‌دهیم. حالا در مسیری هستیم که قایق‌های موتوری توریستی مسافران را جابه جا می‌کنند. اغلب با سر و صدای زیاد و موسیقی با صدای بلند. همان صدایی که برای آرامش تالاب و پرندگان آن بسیار پر خطر است. قسمت‌هایی از تالاب آنقدر خشک شده و حجم آبش پایین رفته که با قایق براحتی نمی‌توان واردش شد. خط کش‌های محیط زیست پایین رفتن عمق آب را نمایش می‌دهند.
معصومی درباره ورود زباله‌های بندرانزلی به تالاب می‌گوید: «ورود مستقیم چندین هزار تن زباله و شیرابه در روز به تالاب، حیات آن را تهدید می‌کند. به‌عنوان مثال در انزلی روزانه و به‌طور میانگین بالای ۱۵۰ تن زباله تولید و دفع می‌شود که طبق آمارهای کارشناسی هر تن زباله ۴۰۰ تا ۶۰۰ لیتر شیرابه دارد و با حساب و کتاب سرانگشتی روزانه فقط 90 هزار لیتر شیرابه با غلظت بالا فقط و فقط از انزلی وارد آبهای زیر زمینی و تالاب می‌شود. این مقدار شیرابه بدون در نظر گرفتن روزهای بارانی است که میزان شیرابه را چندین برابر می‌کند. حفر چاه‌های نیمه عمیق در اطراف و حاشیه تالاب برای استفاده در مزارع کشاورزی هم هست. حاشیه نشینان تالاب، قسمت‌هایی از آن را با عنوان حقآبه اجاره می‌کنند و این یعنی مکیدن آب تالاب. با اینکه بارها این موضوع را پیگیری کرده‌ایم اما نبود مدیریت متمرکز شهری موجب شده به این موضوع توجه نشود.
پسماندها، شیرابه‌ها و فاضلاب‌های شهری وارد تالاب می‌شود و روز به روز حال تالاب را بدتر می‌کند. ورود مستقیم فاضلاب‌های شهری از چندین شهرستان استان اطراف تالاب باعث آلودگی شدید شده و تهدید بزرگی برای آبزیان و حیات وحش منطقه است. قطع درختان جنگل‌های هیرکانی در بالادست هم روی تالاب اثر گذاشته. تالاب مثل یک کاسه آب است که اگر داخل آن دائماً رسوب و ماسه بریزیم بالاخره آبش سر می‌رود و تمام می‌شود.»
به گفته او رعایت نکردن حریم رودخانه‌ها و احداث کومه‌ها به بهانه‌های مختلف، باعث رودخانه خواری شده اما با توجه به پیگیریهای اداره محیط زیست هنوز کمتر اداره دولتی برای اجرای قانون همراهی می‌کند. همچنین 6 هزار متر مربع رودخانه «شنبه بازار روگا» توسط شهرداری بندر انزلی خشک شده.
وارد منطقه «سرخانکل» تالاب می‌شویم. مسیر اصلی ورودی سرخانکل کاملاً خشک شده. جایی که به گفته محلی‌ها در گذشته‌ای نه چندان دور پر از آب بود. طوری که آب سه مترعمق داشت اما الان به زحمت عمقش به نیم متر می‌رسد. دور تا دورمان را نیزارها احاطه کرده و دیگر کمتر قایقی در آن رفت و آمد می‌کند. همراهانم برایم توضیح می‌دهند که این منطقه و دیگر نقاط تالاب در گذشته پر از درختچه‌های توسکا بوده که نقش پالایش تالاب را بر عهده داشته‌اند اما اکنون این توسکاها هم نابود شده‌اند. فعالان محیط زیست انزلی 500 نهال توسکا در اطراف تالاب کاشته‌اند و امیدوارند دوباره این نهال‌ها در گوشه و کنار تالاب جانی دوباره به آن بدهند.قایقران که سال‌هاست تالاب را بالا و پایین کرده می‌گوید: «قبلاً این همه قایق موتوری در تالاب نداشتیم و قایق‌ها اغلب پارویی بودند و پرندگان احساس امنیت و آرامش می‌کردند. اما الان قایق‌ها با این آلودگی صوتی همه پرندگان را فراری می‌دهند و به نقطه‌ای پناه می‌برند که کمتر انسانی را ببینند. بحث‌هایی مثل اشتغال‌زایی و گردشگری موجب شده که عده‌ای در قالب صیاد و قایقران از تالاب سوء استفاده کنند و به آن آسیب برسانند.»
همراهانم تأکید می‌کنند که تالاب انزلی به مرحله‌ای از فاجعه و بحران رسیده که دیگر نجات آن یک انتخاب نیست، بلکه اجبار است.
آنها تأکید می‌کنند تالاب به‌عنوان حوضچه‌ای آرام نقش سرعت گیر را در هنگام بارش و سیل رودخانه‌ها دارد و اگر تالاب خشک شود کل مناطق حاشیه تالاب به‌دلیل پایین بودن سطح آبهای آزاد، شاهد مخاطرات طبیعی زیادی از جمله سیل و خسارت‌های غیرقابل جبران می‌شوند.
به‌گفته فعالان محیط زیست انزلی تنها تشکیل اداره تالاب انزلی زیر نظر سازمان حفاظت محیط زیست برای مدیریت متمرکز نجات تالاب و بهره‌گیری از متخصصان و فعالان انجمن‌های غیردولتی برای آموزش و فرهنگ‌سازی به همه مردم و محلی‌ها می‌تواند برای نجات آن راهگشا باشد.
مرغ‌های دریایی یا در گویش محلی «کاکایی‌ها» بر فراز سرمان در آسمان پرواز می‌کنند. گاه پایین می‌آیند و به زباله‌ها نوک می‌زنند و دوباره پر می‌گیرند. در تالاب زیبای انزلی کاکایی‌ها هم تبدیل به مرغان آشغالخواری شده‌اند که بزودی می‌میرند... نفس تالاب و پرندگان و گیاهانش به شماره افتاده آیا راه نجاتی هست؟
گزارش از: ترانه بنی یعقوب
این گزارش نخستین بار در روزنامه ایران منتشر شده است.
