امروز در آستانه چهل سالگی انقلاب اسلامی وضعیت بهداشت و درمان در اقصی نقاط کشور به‌گونه‌ای تغییر کرده که می‌توان به آن بالید و از آن حمایت کرد. به‌عبارتی می‌توان گفت ارتقای بهداشت و درمان کشور پس از انقلاب مسیری رو به تکامل داشته است.
مطابق آمارها و گزارش‌های منتشر شده تا قبل از پیروزی انقلاب اسلامی، شهرها و روستاهای زیادی از حضور پزشکان و برخورداری از خدمات بهداشتی درمانی محروم بودند، این درحالی است که بعد از انقلاب توجه به بحث سلامت و سرمایه‌گذاری در بخش بهداشت و درمان بیشتر شده و به جرأت می‌توان گفت که شرایط و امکان دسترسی عادلانه و فراگیر آحاد مختلف جامعه فراهم شده است . البته ناگفته نماند در قانون اساسی جمهوری اسلامی ماده 29 نیز بر این موضوع تأکید شده و آمده است: برخورداری از تأمین اجتماعی از نظر بازنشستگی، بیکاری، پیری، ازکارافتادگی، بی‌سرپرستی، در راهماندگی، حوادث و سوانح، نیاز به خدمات بهداشتی‌درمانی و مراقبت‌های پزشکی به‌صورت بیمه و غیره، حقی است همگانی. دولت موظف است طبق قوانین از محل درآمدهای عمومی و درآمدهای حاصل از مشارکت مردم، خدمات و حمایت‌های مالی فوق را برای یک‌یک افراد کشور تأمین کند. خوشبختانه این اصل در دولت‌های مختلف پس از انقلاب در دستور کار قرار گرفت و شرایط و امکانات لازم برای دستیابی به آن فراهم شد. به همین منظور می‌توان گفت طی 40 سال گذشته شاهد خدمات گسترده و دستاوردهای گوناگونی در حوزه درمان، دارو و تجهیزات پزشکی، رفع وابستگی به پزشکان خارجی، کاهش مرگ و میر و افزایش امید به زندگی بوده‌ایم.
افزایش امید به زندگی
امید به زندگی یکی از شاخص‌های مهم بهداشت و درمان برای سنجش سطح پیشرفت و توسعه یا عقب‌ماندگی یک کشور محسوب می‌شود. امید به‌زندگی همان توقعی است که تک‌تک افراد جامعه از طول عمر و زندگی خود دارند، این درحالی است که آمارها نشان می‌دهد در سال‌های ابتدایی انقلاب سن امید به زندگی 45 تا 50 سال بود. برخی معتقدند پایین بودن امید به زندگی در آن سال‌ها به‌دلیل سطح پایین امکانات بهداشتی و درمانی بوده است اما برخی دیگر نبود امکان دسترسی به خدمات بهداشتی و درمانی برای همه افراد جامعه را دلیل مهم‌تری برای این موضوع می‌دانند. اما با پیشرفت شاخص‌های بهداشتی و درمانی کشور طی سال‌های بعد از انقلاب امید به زندگی به 68 تا 72 سال در زنان و مردان رسیده است. راه‌اندازی نظام شبکه‌های بهداشتی درمانی کشور به‌عنوان الگوی مورد تأیید سازمان جهانی بهداشت در همان سال‌های ابتدایی انقلاب یکی از اقدامات مهم در زمینه تقویت سلامت و بهداشت عمومی است که طی 40 سال گذشته مورد توجه ویژه قرار گرفته و به افزایش امید به زندگی منجر شده است. طی این طرح مناطق محروم و روستاها در تخصیص و توزیع منابع بهداشتی و درمانی در اولویت قرار گرفتند و تلاش شد با تربیت نیروی انسانی بهورز و همچنین استفاده از نیروهای بومی هر منطقه در کنار توجه ویژه به گروه‌های آسیب‌پذیر جامعه مانند کودکان، مادران و سالمندان، اجرای برنامه پزشک خانواده در روستاها و شهرهای زیر 20هزار نفر کشور و افزایش دسترسی مردم به خدمات پزشک عمومی و ماما در اقصی‌نقاط کشور حتی در مناطق مرزی و دور افتاده، شرایط بهداشت و درمان افراد جامعه ارتقا یابد.
همچنین توسعه خدمات بهداشت عمومی با تأکید بر آموزش بهداشت عمومی، تأمین آب سالم و کافی برای همه، بهبود تغذیه جامعه، سلامت مادر و کودک و مبارزه با بیماری‌های واگیر و غیرواگیر و نیز تأمین خدمات پاراکلینیک برای تمامی جمعیت روستایی و شهرهای زیر 20 هزار نفر کشور بخشی دیگر از اقدامات حوزه مدیریت شبکه به شمار می‌آید.
کاهش 80 درصدی مرگ مادر
بهبود وضعیت سلامت مادران در حوزه بهداشت باروری و به‌دنبال آن کاهش نرخ مرگ ومیر مادران ناشی از عوارض بارداری و زایمان در هر 100 هزار تولد زنده، پنجمین آرمان اهداف توسعه هزاره به شمار می‌آید که باید در فاصله سال‌های 19990 تا 2015 به سه‌چهارم کاهش می‌یافت. در این زمینه جمهوری اسلامی ایران با 80 درصد کاهش شاخص مرگ مادر نسبت به سال مبدأ، دستاوردهای درخور توجهی داشته است.
روند کاهش مرگ نوزادان، از تولد تا یک‌ماهگی
آمارها حاکی از این است که در سال 1357 از هر هزار تولد زنده 40 نوزاد جان خود را از دست می‌داد اما با انجام اقداماتی نظیر امکان دسترسی همگانی به خدمات بهداشتی حتی در مناطق محروم و دورافتاده و بهبود تغذیه در حال حاضر مطابق با آخرین آمار سازمان جهانی بهداشت این عدد به 9.1در هزار تولد زنده رسیده است.
ریشه‌کن کردن بیماری‌های واگیر
به استناد آمارهای انتشاریافته از سوی سازمان جهانی بهداشت در سال‌های پس از انقلاب تلاش‌های صورت گرفته در حوزه بهداشت و درمان کشور به بار نشسته و بسیاری از بیماری‌های عفونی و واگیر در کشور ریشه کن شده است. در حقیقت به مدد پوشش 95 درصدی واکسیناسیون در کشور و بهبود دسترسی همگانی به خدمات بهداشتی بسیاری از بیماری‌ها مانند آبله، فلج‌اطفال، کزاز نوزادان، سرخچه مادرزادی، سرخک و جذام ریشه کن شدند و همچنین، بسیاری دیگر از بیماری‌های واگیر، مانند حصبه، سل و عفونت‌های تنفسی تحت کنترل قرار گرفتند.
بیماری‌های غیرواگیر
همواره با ریشه کن شدن بیماری‌های واگیردار، آمار ابتلا به بیماری‌های غیرواگیر و حتی بیماری‌های نادر افزایش می‌یابد و کشور ما نیز از این امر مستثنی نیست. اما برنامه‌ریزی‌ها و اقدامات انجام شده برای کنترل و کاهش این دسته از بیماری‌ها باعث شد جمهوری اسلامی ایران در زمره کشورهای پیشرو در مقابله با بیماری‌های غیرواگیر دنیا قرار گیرد. از میان این اقدامات می‌توان به طراحی و اجرای برنامه غربالگری کم کاری تیروئید نوزادان از سال 1384، اشاره کرد که تاکنون انجام بیش از 13 میلیون غربالگری به درمان حدود 39 هزار بیمار منجر شده است. طرح‌های غربالگری و کنترل دیابت و برنامه تشخیص زودهنگام سرطان نمونه‌های دیگری از این اقدامات است.
بهبود تغذیه جامعه
تدوین ماده قانونی امنیت غذا و تغذیه در برنامه‌های 5 ساله توسعه برای اولین بار در کشور و همچنین تدوین و اجرای سند ملی تغذیه و امنیت غذایی با تأکید بر استان‌های کم برخوردار گام بزرگی در بهبود تغذیه و کاهش سوء تغذیه در کشور بود. در حقیقت تدوین و اجرای طرح‌های مختلف در این زمینه دستاوردهای بزرگی به همراه داشت که از میان آنها می‌توان به کاهش 90 درصدی گواتر به‌عنوان علامت بارز کمبود ید در میان افراد جامعه، کاهش 65درصد کم وزنی و کاهش 70 درصد کوتاه قدی در میان کودکان زیر 5 سال کشور و همچنین کاهش 31 درصد نقایص مادرزادی لوله عصبی جنین و کاهش 50 درصد کم خونی و کمبود آهن در کشور اشاره کرد.
سلامت روان، سلامت اجتماعی و پیشگیری، درمان و کاهش آسیب اعتیاد
در بخش سلامت اجتماعی و پیشگیری از اعتیاد پس از اجرای طرح تحول سلامت با راه‌اندازی ۱۲ مرکز خدمات سلامت روان جامعه‌نگر در بعضی از دانشگاه‌ها و همچنین تعدادی از شهرستان‌ها امکان شناسایی و پوشش خدمات درمانی برای بیش از 2 میلیون و 150 هزار نفر بیمار روانپزشکی فراهم شد.
افزایش مراکز کاهش آسیب اعتیاد از 69 مرکز در سال 92 به 106 مرکز در سراسر کشور تا نیمه اول سال 97
و همچنین افزایش تیم‌های سیار کاهش آسیب از 102 تیم در سال 92 به تعداد 163 تیم تا نیمه اول سال 97
نمونه دیگری از اقدامات انجام شده در حوزه سلامت اجتماعی و کاهش آسیب‌ها است.
خدمات تشخیصی و درمانی
ارائه خدمات تشخیصی و درمانی بهنگام و استاندارد به متقاضیان، ارجاع ندادن بیمار به خارج از بیمارستان، ارتقای کیفیت خدمات بستری و افزایش رضایت مردم از این خدمات بستری در کنار دسترسی عادلانه به خدمات سلامت با کیفیت اهداف ارزشمندی است که در سایه خدمات‌رسانی حدود 984 بیمارستان سراسر کشور محقق شده است. آمارها نشانگر این واقعیت است که تعداد تخت‌های بیمارستانی از 56 هزار تخت در سال 1356 به 128142 افزایش یافته است. همچنین در 30 سال گذشته، افزایش 100برابری سرمایه‌گذاری در بخش بهداشت و درمان به رشد 400درصدی شاخص‌های بهداشتی و درمانی طی سال‌های پس از پیروزی انقلاب منجــر شده است. تعداد پزشکان نیز در آستانه پیروزی انقلاب اسلامی (سال 1356) تعداد 13428 نفر بوده که حدود 6 هزار نفر این پزشکان پاکستانی بودند. در سال 1357 تعداد پرستاران نیز 7100نفر و نسبت پرستار به هر 10 هزار نفر 1/2 بود که این ارقام هم‌اکنون به حدود 120هزار پرستار در کل کشور افزایش یافته است.
برنامه تحول نظام سلامت
برنامه تحول نظام سلامت که مجموعه‌ای کامل و هماهنگ از اهداف، سیاست‌ها و دستورالعمل‌ها در راستای بهبود سیستم سلامت و بهداشت کشور است توانسته در مسیر اهداف خود گام بردارد و به موفقیت‌های چشمگیر دست یابد.از میان دستاوردهای برنامه تحول سلامت می‌توان به کاهش سهم مردم از هزینه بستری از 37 درصد به 5درصد برای روستاییان و 10 درصد برای شهرنشینان و حمایت مالی از 35500000 بیمار بستری، کاهش 42 درصدی قیمت انواع لوازم و تجهیزات پزشکی مصرفی، کاهش ارجاع مردم برای تهیه دارو و تجهیزات پزشکی به بیرون از بیمارستان، نوسازی کامل 45هزار تخت بیمارستانی کشور با استفاده از تولیدات داخلی و تأمین 75000 قلم تجهیزات پزشکی سرمایه‌ای برای بیمارستان‌های موجود و جدیدالاحداث، اشاره کرد.
افزایش تعداد مراکز درمان ناباروری
یکی از مشکلات جوامع بشری و همچنین کشور ما ناباروری است. پدیده‌ای که می‌تواند خانواده‌ها را به مرز فروپاشی رسانده و جامعه را در معرض آسیب‌های فراوان قرار دهد. در سه سال اخیر با برنامه‌ریزی‌های انجام شده و همچنین کاهش پرداخت از جیب مردم حدود 3میلیون زوج نابارور تحت پوشش قرار گرفته‌اند. ایجاد ۱۷ مرکز جدید درمان ناباروری با تمرکز بر مناطق محروم بویژه در استان‌های کهگیلویه و بویراحمد ،سیستان و بلوچستان ،هرمزگان، چهار محال بختیاری ، گلستان و لرستان که فاقد مرکز درمان ناباروری بودند و همچنین پوشش ۸۵ درصدی هزینه‌های درمان ناباروری با تعرفه دولتی برای زوج‌های نابارور اقدامات چشمگیری است که در راستای سیاست‌های جمعیتی و انسجام خانواده‌ها شکل گرفته است.
اهتمام ویژه در ارائه خدمات به بیماران خاص و صعب‌العلاج و سرطان
درمان و مراقبت بیماران خاص و صعب‌العلاج یکی از پرهزینه‌ترین خدمات نظام سلامت کشور محسوب می‌شود. در واقع درمان‌ناپذیر بودن بیماری نیاز بیمار به استفاده مداوم از دارو و خدماتی را که معمولاً هزینه‌های کمرشکنی دارند افزایش می‌دهد، به طوری که سرانه درمان این بیماران نسبت به سایر افراد جامعه چندین برابر است. در چنین شرایطی نظام سلامت جمهوری اسلامی ایران برای کاهش مشکلات این دسته از بیماران تلاش کرده که اغلب هزینه خدمات مورد نیاز آنها یا به‌صورت کاملاً رایگان یا در حد بسیار ناچیز باشد.
در واقع طبق برنامه تحول نظام سلامت، خدمات شیمی درمانی و رادیوتراپی به‌صورت رایگان انجام می‌شود و بیماران تنها ١٥ تا ٢٠ درصد هزینه داروهای شیمی درمانی را پرداخت می‌کنند.
حوزه غذا و دارو
ایجاد زیرساخت‌های مورد نیاز برای تولید دارو درکشور توانسته باعث پیشرفت‌های چشمگیر صنعت دارویی شود به گونه‌ای که هم‌اکنون حدود 97درصد از داروهای مورد نیاز بیماران در داخل کشور تولید می‌شود. همچنین به‌کارگیری فناوری‌های نوین باعث افزایش تولید داخلی فرآورده‌های طبیعی و داروهای طب سنتی ایران با کیفیت مطلوب شده است. البته هنوز درصدی از داروهای مورد نیاز بیماران از خارج از کشور تهیه می‌شود که این موضوع در همه کشورهای جهان وجود دارد چراکه همه کشورها امکان دسترسی به تکنولوژی تهیه همه داروها را ندارند.
استقرار سیستم فارماکوویژیلانس در کشور ایران برای شناسایی بموقع عوارض و تداخلات دارویی و همچنین اشتباهات داروپزشکی، راه‌اندازی 43 مرکز اطلاع‌رسانی داروها و سموم دانشگاهی و 7 مرکز اطلاع‌رسانی دارویی در بیمارستان‌های کل کشور به منظور دسترسی سریع و گسترده مردم و گروه پزشکی به اطلاعات دارویی و دریافت مشاوره تخصصی در خصوص مسمومیت‌ها و از طریق تلفن 190، افزوده شدن فهرست داروهای طبیعی ایران به فرهنگنامه دارویی سازمان جهانی بهداشت (WHO)، الحاق به سازمان‌های بین‌المللی نظارت و بازرسی PIC/s، افزایش موارد کنترل کیفی نظارت بر تولید و توزیع فرآورده‌های طبیعی، مکمل تغذیه‌ای، رژیمی و ورزشی و پرداخت یارانه شیرخشک از دیگر اقداماتی است که در حوزه غذا و دارو صورت گرفته است.
حوزه انستیتو پاستور ایران
تهیه واکسن یکی از مهم‌ترین شاخص‌های کنترل بیماری‌های عفونی و واگیردار است. خوشبختانه در سال‌های پس از انقلاب با انجام واکسیناسیون بسیاری از بیماری‌ها کنترل و حتی ریشه‌کن شد. آمارها نشان می‌دهد حوزه تحقیقات و تولید واکسن نیز یکی دیگر از حوزه‌هایی است که پس از انقلاب با رشد 63 درصدی، جایگاه قابل توجهی را به خود اختصاص داده است. محققین انستیتو پاستور ایران موفق به قرار گرفتن در نظام رتبه‌بندی بین‌المللی ESI در میان دانشمندان برتر علوم پزشکی شدند.
اجرای برنامه پزشک خانواده و نظام ارجاع
اجرای برنامه پزشک خانواده می‌تواند با حذف پرداخت هزینه‌های اضافی توسط بیماران امکان دسترسی سریع و آسان بیماران به خدمات سطح اول نظام سلامت را فراهم می‌کند.در برنامه پزشک خانواده هر یک از افراد جامعه دارای پرونده سلامت الکترونیک خواهد بود. نظام ارجاع سلامت نیز تلاش می‌کند از مراجعه مکرر بیمار به پزشکان مختلف و تکرار خدمات تشخیصی درمانی پیشگیری کند. این سیستم با هدف کاهش هزینه‌های بهداشت و درمان، کاهش مصرف داروهای غیرضروری و استفاده بی‌دلیل از خدمات آزمایشگاهی و همچنین توزیع عادلانه خدمات بهداشتی و درمانی راه‌اندازی شد.
آمارها نشان می‌دهد در سال 1396 کاهش هزینه‌های درمانی مردم در سرفصل فرانشیز پزشک عمومی 680میلیارد ریال، در سرفصل داروهای تجویزی پزشکان عمومی که به‌صورت رایگان ارائه می‌شود حدود 185 میلیارد ریال و در سرفصل ویزیت متخصص (پزشکان طرف قرارداد) حدود 400میلیارد ریال از پرداختی بیمه‌شدگان کاسته شده است.
گزارش از: پرستو رفیعی
این مطلب نخستین بار در روزنامه ایران منتشر شده است.
