سوزن‌دوزی زنان سیستان و بلوچستانی که سال‌ها در سایه فقر و نداری پنهان مانده بود با تلاش و معرفی برخی از فعالان رسانه‌ای و میراث فرهنگی این استان و خبرنگاران و گردشگران به همه کشور معرفی شده است. هنری زیبا و باسابقه که اکنون مجال یافته تا به کشورهای دیگر از جمله کشورهای حوزه خلیج فارس و حتی اروپا راه یابد.
به یکی از کارگاه‌های سوزن دوزی در پارک علم و فناوری زاهدان می‌روم، کارگاه سوزن‌دوزی که برای معرفی محصولات خود دست به ابتکار جدیدی زده است. سمت راست و نخستین کارگاه در سالن اصلی پارک، کارگاه سوزن‌دوزی زنان بلوچ است. ویترینی زیبا از کیف و روسری و شال و رومیزی و کوسن که منقش به سوزن دوزی هستند چنان حواس آدم را به خود جلب می‌کند که نمی‌توانی چیز دیگری را ببینی. نخ‌های رنگی و آیینه‌ای ریز که روی پارچه‌ها طرحی چشم‌نواز را شکل داده‌اند به حدی حیرت‌انگیزند که هوش را از سر می‌پرانند.
کارگاه بزرگ است و بسیار شیک. سمت چپ چند زن با لباس محلی بلوچی نشسته‌اند و غرق کارند. 2 زن جوان هم پشت کامپیوتر مشغول طراحی هستند. فائقه راغی، مسئول بازرگانی کارگاه همان اول کار می‌رود سر وقت معرفی و هدف‌شان از راه‌اندازی کارگاه:
«هدف ما از راه‌اندازی این کارگاه و سفارش کار به چند کارگاه دیگر در روستاهای اطراف زاهدان و سراوان و نیکشهر و ایرانشهر اشتغالزایی و کارآفرینی است. ما سعی می‌کنیم سوزن‌دوزی را به همه معرفی کنیم چه در ایران و چه خارج از کشور. ما برای شناساندن سوزن‌دوزی سیستان و بلوچستان و صادرات در حد قابل قبول، راه زیادی داریم ولی موفقیت‌هایی که بتازگی به دست آورده‌ایم ما را دلگرم‌تر کرده است.
اما برای خلق یک اثر سوزن‌دوزی شده باید بگویم که ما صدها طرح سنتی در سیستم رایانه‌ای‌مان داریم که با توجه به ابعاد و رنگ و نقشی که سفارش می‌گیریم، همکارانم چندین طرح پیشنهاد می‌دهند و بعد از چاپ، آن را با کارشناسان سوزن‌دوز درمیان می‌گذاریم. بعد از تأیید طرح، برای اجرایی شدن در اختیار سوزن‌دوزها قرار می‌گیرد.
کارها بر اساس نوع نقشه، ابعاد، ظرافت و نوع گره بین یک هفته تا چهار ماه زمان می‌برد. به عنوان مثال این رومیزی یک متری که «فنوچی» است یعنی بسیار پرگره است، نزدیک چهار ماه زمان برده است.»
سه زن پشت میز کار نشسته‌اند و مشغول سوزن زدن به پارچه‌ها هستند. یکی‌شان روی پارچه‌ای که نقش یک مثلث بزرگ دارد و چهار لوزی کوچک دارد کار می‌کند. اسم این نقش، کپک است. هر کدام از زن‌ها روی نقشه‌ای خاص که تبحر زیادی به آن دارند کار می‌کنند. آنها باید به اندازه تار و پودهای پارچه و با همان ظرافت و ریزی سوزن بزنند تا نقش‌ها جان بگیرد.
یکی از سوزن‌دوزها توضیح کوتاهی درباره قطعات سوزن‌دوزی در لباس بلوچ‌ها می‌دهد: «سوزن‌دوزی پیراهن زنان بلوچ از چهار قطعه تشکیل می‌شود. یک قطعه پیش سینه است، قطعه سر آستین، زیر پیش سینه که به طور عمودی تا پایین پیراهن دوخته می‌شود و همین طور جیب که در اصطلاح محلی به آن «پندول» می‌گوییم. همچنین پایین لباس یا همان پاچه شلوار را هم سوزن دوزی می‌کنیم.»
سوزن‌دوزهای بلوچ معمولاً از 2 نقش ساده و مرکب برای خلق هنرشان استفاده می‌کنند. در طرح‌های ساده از جوک که از لوزی‌های کوچک تشکیل شده، روچ‌بر که خطوط متقاطع هفت یا هشت ظلعی در دو خط موازی است، چکن، جالار، بتنو، صباصبا، کتارپادک، مرگ پانچ، کپک، پرک و ماه، روچ و... بهره می‌برند. اما در سبک مرکب که بسیار پیچیده و سوزن زدن آن زمان‌بر است طرح‌های سراوانی دوچ، کویته دوچ، گل بادام، تاج پادشاه، کردلک و... پرکاربرد است.
برگردیم به صحبت‌های فائقه راغی که از اشتغال 250 زن سرپرست خانوار روستایی در کارگاه‌های سوزن‌دوزی و کمک به دیده شدن کارهای آنها در فروشگاه‌های بزرگ داخلی و خارجی می‌گوید: «ما هیچ خرجی روی دست روستاییان نمی‌گذاریم و نخ و سوزن و هر چیزی که لازم داشته باشند خودمان در اختیارشان می‌گذاریم. اما باید گفت مزد سوزن‌دوزی به نسبت ارزش واقعی آن خیلی پایین است چون صادرات سوزن‌دوزی به حد مناسب نرسیده است.
اما نکته‌ای که در بیشتر صنایع دستی کشور به خصوص استان ما مغفول مانده، بسته‌بندی است. نبود بسته‌بندی مناسب و درخور ارزش هنری که قرار است به دست مشتری برسد، باعث شده سود اصلی صنایع دستی را افراد دیگری ببرند. ما برای رفع این مشکل، بسته‌بندی‌های جدیدی برای محصولات سوزن‌دوزی تهیه کرده‌ایم و روی آنها را با پارچه‌های سوزن‌دوزی تزئین کرده‌ایم که همین کار بر تعداد مشتریان این محصولات افزوده است.
از طرفی سعی کرده‌ایم متناسب با بسته‌بندی محصولات دیگری را باهم تلفیق کنیم تا سوزن‌دوزی سیستان و بلوچستان بیشتر از پیش طرفدار پیدا کند. به عنوان مثال به تازگی روی کیف‌های چرم شتر سوزن‌دوزی کرده‌ایم که در کشورهای دیگر خواهان زیادی پیدا کرده و هم اکنون به 12 کشور خارجی انواع سوزن‌دوزی صادر می‌کنیم که نتیجه زحمات زنان بلوچی است که با کمترین امکانات و در فقر و خشکسالی در کپرهایشان مشغول سوزن‌دوزی هستند.»
قیمت یک شال یا روسری سوزن‌دوزی شده بر اساس نقشه و تعداد سوزن‌هایی که خورده، بین 100 تا 300 هزار تومان است ولی همین شال و روسری وقتی به شهرهای بزرگی همچون تهران و اصفهان و شیراز و... می‌رسد قیمتش 2 تا 3 برابر می‌شود و اگر به کشورهای دیگر برود دست‌کم 10برابر. بنابراین سود اصلی این صنعت و هنر قدیمی سیستان و بلوچستان را واسطه‌ها می‌برند. یکی از مشکلات مردم این منطقه نبود حمایت از سوی مسئولان و حتی مردم سایر مناطق است. بیشترشان آشنایی با فضای اینترنت و شبکه‌های اجتماعی همچون اینستاگرام ندارند که بتوانند صنایع دستی را در معرض نمایش و فروش قرار دهند. برخی از واسطه‌ها دقیقاً از طریق اینستاگرام مشتری پیدا می‌کنند و لباس‌های سوزن دوزی شده را به قیمت بسیار پایین از زنان سیستان و بلوچستانی می‌خرند و به قیمت شوکه‌کننده‌ای می‌فروشند! مردم سیستان و بلوچستان تنها تقاضایشان این است که از سوی بقیه حمایت شوند. از سوی دیگر برخی از فعالان فرهنگی و اجتماعی این خطه از کشورمان نیز برای معرفی این هنر، دقیقاً از شبکه‌های اجتماعی، اینستاگرام و توئیتر نهایت استفاده را برده‌اند. به گونه‌ای که برخی از آنها به دلیل مورد توجه واقع شدن بین کاربران عملاً به سلبریتی‌های این شبکه‌ها تبدیل شده‌اند.
کارشناسان می‌گویند هنر سوزن‌دوزی بیش از آنکه از طبیعت سیستان و بلوچستان الهام گرفته باشد، از رؤیاهای زنان بلوچ جان می‌گیرد و یکی از رؤیاپردازترین زنان این دیار که شهرتی جهانی دارد مهتاب نوروزی است که حالا نام او نشان و جایزه‌ای ملی برای طراحی مد و لباس است. مهتاب نوروزی که در سال 91 از دنیا رفت در 16 سالگی به استادی تمام عیار در زمینه سوزن دوزی تبدیل شد و توانست این هنر مادری را به اروپایی‌ها معرفی کند. او بارها به فرانسه دعوت شد و هنر سوزن دوزی را در مزون‌های مختلف این کشور ارائه کرد.
زنان بلوچ صبح تا شب چشم می‌دوزند به تار و پود پارچه و سوزن می‌زنند برای خلق هنری که پشت به پشت به آنها رسیده است. هنری که به زحمت می‌توانند از آن نانی درآورند. آنها با تمام مشکلاتی که در طول سال‌های گذشته تحمل کرده‌اند چشم امید دارند تا بازار کارشان رونق بگیرد.
گزارش از: حمید حاجی‌پور
این مطلب نخستین بار در روزنامه ایران منتشر شده است.
