نظام سیاسی ولایی را در اندیشه امام حسین (ع) می‌توان به دو نوع تبیین کرد:
نخست نظام سیاسی ولایی منصوب و دوم نظام سیاسی ولایی غیرمنصوب. در نوع اول، ولّی منصوب از جانب خدای توانا با معرفی پیامبر اعظم (ص) در رأس نظام جای می‌گیرد و جامعه با رهبری امام معصوم مؤید از جانب خدای تعالی اداره می‌شود.
این نظام از دو واحد عظیم به نام «امام» و «امت» تشکیل شده است. تأکید می‌شود که امت دقیقاً در چارچوب و حوزه نظام جای می‌گیرد و خارج از آن نیست.
دو مقوله «امام» و «امت» از مفاهیم اساسی در سخنان امام حسین (ع) است و بارها از آن یاد فرموده‌اند.
امت به پیروان عقیده‌مند و مؤمن به دین رسول اعظم اسلام محمد مصطفی (ص) اطلاق می‌شود. اینان گروهی هم عقیده‌اند که برای تحقق مقاصد شریعت اسلام می‌کوشند و در جغرافیای سیاسی معهود به سر می‌برند.
امام از جانب خدای تعالی و رسول اعظم (ص) تعیین می‌شود.
امام حسین (ع) در خطبه منی به تفصیل از موقعیت معنوی ولایت سیاسی امام علی بن ابی طالب (ع) سخن فرموده است. امام در این خطبه می‌فرماید: در روز غدیر پیامبر اعظم (ص) ولایت امام علی بن ابی طالب (ع) را اعلام کرده‌اند و فرمودند این خبر را حاضران به غایبان برسانند . یا در نامه به مردم بصره به روشنی بیان می‌فرماید که ما اهل بیت پیامبر اعظم (ص) اوصیای او هستیم و مقام او به ما می‌رسد، لکن گروهی آن را از ما گرفتند و ما برای اجتناب از ایجاد تفرقه، سکوت کردیم. و یا در منزل شراف فرمود: ما اهل بیت محمد (ص) به ولایت سیاسی و سرپرستی امور مردم، از این مدعیان که ولایت حق آنان نیست و به ظلم و جور رفتار می‌کنند، سزاوارتر هستیم.
لکن امام، از دیدگاه امام حسین (ع) از بعد ولایت سیاسی باید از سه ویژگی برخوردار باشد:
- عمل به کتاب خدا
- رعایت قسط
- برگزیده بودن از جانب خدا
نکته بسیار اساسی در نظام سیاسی ولایی از دیدگاه امام حسین (ع) این است که ولایت سیاسی حق امام معصوم است که خداوند به او تفویض کرده و احدی نمی‌تواند آن را از ایشان سلب کند.
امام حسین (ع) بارها فرمودند که ولایت حق الهی من است. در نامه به مردم بصره و در ادامه سخن از حق الهی اهل بیت به ولایت بر امور مردم، به حق خود تصریح می‌کند و از مردم می‌خواهد که به حق او احترام بگذارند.
حق به امری گویند که با لذات برای کسی ثابت است و صاحب حق برای به دست آوردن آن نیاز به تأدیه مابه ازای معادل ندارد.
منشاء حق می‌تواند نیاز فطری انسان و یا جعل خداوند تعالی و یا تناسب معقول میان یک امر و صاحب حق باشد. مهمترین شاخصه در حق ولایت سیاسی برای امام معصوم (ص)، جعل و اعتبار خداوند است و هیچ کس نمی‌تواند آن را از ایشان زایل و یا از احقاق آن امتناع کند.
از این رو مفهوم واژه «بیعت» در نظام سیاسی ولایی از نوع منصوب به معنای اظهار نظر امت در امری جمعی و یا سلب برخی از حقوق فردی از سوی امت و اعطای آن به امام معصوم نیست، بلکه بیعت یعنی معرفت به امام منصوب و عزم بر پیروی و اطاعت از او.
به همین سبب امام حسین (ع) در نامه به مردم کوفه سوگند یا می‌فرماید که «امام» بی تردید کسی است که اوصاف امامت را دارا است و مردم موظف‌اند که او را بپذیرند.
کارکرد اصلی «امت» معرفت و بصیرت است، که به اطاعت و پیروی می‌انجامد. از این رو در اندیشه امام حسین (ع) به دومین واحد عظیم در نظام ولایی توجه و تأکید شده است.
از نگاه آن حضرت، امت به دو گروه تقسیم می‌شوند: عالمان و غیرعالمان. عالمان وظیفه آگاه سازی و نیز صیانت امَت از انحراف را برعهده دارند. سایر مردم وظیفه دارند که به مشورت و رایزنی با عالمان اهمیت دهند. بدین ترتیب در ساز و کاری مهم به نام امر به معروف و نهی از منکر، هدایت پذیری امت و ثبات آن بر پیروی از امام و نیز مصونیت آنان از آسیب‌های انحراف از خط امام، تأمین می‌شود.
اما در عصر امام حسین (ع) شوربختانه امت اسلامی در سیری نادرست گام نهادند. نه عالمان به وظیفه خود که آگاه سازی امت درباره‌ی تشخیص امام منصوب بود عمل کردند و نه سایر مردم به وظیفه خود که جستجو و تحقیق برای دستیابی و شناختن امام برحق بود کوشیدند.
بدیهی است حتی وجود امام معصوم (ع) در کنار امتی گمراه و ناآگاه نمی‌تواند ضامن تعالی مرضی الهی برای نظام اسلامی باشد. بدینگونه می‌توان به نقش اساسی امت در کنار امام پی برد.
امام حسین (ع) گاه خود نقش عالم دینی را ایفا می‌کرد و مردم را به امامان ذی حق آشنا می‌کرد. حتی از عالمان دیگر که جایگاه امام منصوب و برحق را می‌شناختند انتقاد می‌کرد که چرا به وظایف خود به خوبی عمل نمی‌کنند. گرچه این انتقاد به سایر افراد امت نیز وارد بود که چرا برای فهم حقیقت امر از عالمان سود نمی‌برند.
امام حسین (ع) در بخش‌های دوم و سوم خطبه خویش در منی به تفصیل به نقد و تحلیل عملکرد دانایان به حق خویش می‌پردازند و از سکوت آنان گله می‌کند.
پس از معرفت و شناختن امام که در ساز و کار بسیار صحیح امر به معروف و نهی از منکر رخ می‌دهد مهمترین وظیفه امت، اطاعت از امام است. امت باید از امام اطاعت کند. این امر عنصر اساسی در مناسبات میان امام و امت در نظام ولایی منصوب است.
لکن این اطاعت، اطاعتی از روی رغبت و نیاز است.
لازم به یادآوری است که امام و امت هر دو در مسیری صعودی به سمت تعالی معنوی در حرکت‌اند. مسیری که در آن امام در پیشاپیش است و امت پشت سر او حرکت می‌کند. امام حسین (ع) از این واقعیت مهم به «اسوه» بودن امام یاد کرده است.
امام، امت را به اطاعت دعوت می‌کند، اما اگر امت به هر سببی از پذیرش آن خودداری کند، امام هرگز از قوه قهریه استفاده نمی‌کند، زیرا ارتباط میان امام و امت، ارتباط میان هادی و مهدی است و این امر با استبداد محقق نمی‌شود. از این رو امام حسین (ع) در منزل زباله فرمود که مطلع شدم مسلم بن عقیل، هانی بن عروه و عبدالله بن یقطر به شهادت رسیده‌اند. هر کدام که می‌خواهید می‌توانید برگردید چیزی از من بر ذمه‌ی شما نیست.
یا در منزل شراف خطاب به کوفیان فرمود: اگر از آمدن من نگران هستید به همان جا که از آن آمده‌ام، برمی‌گردم.
در اینگونه موارد که امت از رفتاری اصولی فاصله می‌گیرد چند راه در نظام ولایی منصوب در اندیشه سیاسی امام حسین (ع) برای نجات امت از انحراف از خط امام معصوم و منصوب پیش‌بینی شده است:
الف) امر به معروف در میان مردم عادی نسبت به یکدیگر
ب) مراجعه افراد عادی به عالمان امت
ج) تلاش عالمان برای راهنمایی و ارشاد دیگر آحاد امت
د) راهنمایی و هدایت امام معصوم به عالمان در زمینه اهمیت وظایف آنان و ارشاد و هدایت افراد عادی برای مراجعه و گسیل به عالمان و نیز در مورد اینکه یکی از اهداف امام حسین (ع) در کنار اصلاح حاکمیت اصلاح امت به عنوان رکن اساسی در ساختار نظام سیاسی ولایی بوده است مراجعه کنید به الارشاد ج ۲ ص ۳۵ و تاریخ الامم و الملوک ج ۴ ص ۲۵۴.
نظام ولایی منصوب با حضور امامان معصوم و همراهی آگاهانه امت محقق می‌شود. والا اسلام و امت اسلامی از فیوضات نظام ولایی منصوب محروم خواهند ماند. چنانکه در تاریخ سیاسی اسلام به جز برهه‌ای از دو امام معصوم علی بن ابیطالب (ع) و فرزند بزرگوارش حسن بن علی (ع)، از حاکمیت نظام بر حق سیاسی ولایی محروم بوده‌اند. امید است در آخر الزمان پس از ظهور حضرت صاحب الزمان (عج) نظام سیاسی ولایی منصوب به بهترین وجه تحقق یابد و در پرتو آن جوامع انسانی به اوج تعالی معنوی برسند.
اما اکنون در دوره‌ی غیبت معصوم (ع) گرچه از نعمت نظام ولایی منصوب محروم هستیم، لکن این بدین معنی نیست که به کل از نظام ولایی دست بکشیم، بلکه باید بکوشیم تا با ایجاد شبیه‌ترین نظام سیاسی به نظام ولایی منصوب، زمینه‌های تعالی معنوی امت برای استقبال از عصر حضور را فراهم آوریم.
به همین سبب، امام حسین (ع) نظام سیاسی غیرمنصوب (انتخابی) را به منزله مناسب‌ترین جایگزین مطرح می‌کنند. در نظام ولایی غیرمنصوب (به نصب خاص)، امام از سوی امت انتخاب می‌شود و مستقیم از جانب خدای تعالی نصب نمی‌شود.
در این نظام سیاسی، رأی مردم یا بیعت نقش اساسی در تعیین امام ایفا می‌کند. به دیگر سخن، بیعت در نظام سیاسی غیرمنصوب به نصب خاص، به معنای اظهار نظر در امری جمعی و یا سلب برخی حقوق فردی و اعطای آن به امام است. از این رو امت باید در انتخاب امام، بسیار آگاهانه عمل کند یعنی انتخاب کسی که از اوصاف سه گانه امام نسبت به دیگران آشکارا بهره‌مندتر باشد و نباید کسی مانند یزید را که هیچ نسبتی با اوصاف لازم در امام ندارد به امامت برگزینند.
امام حسین (ع) فرمود: ما اهل بیت نبوت معدن رسالت و محل آمد و شد فرشتگان رحمت هستیم. خداوند به ما آغاز کرد و به ما پایان خواهد بخشید. از آن سو، یزید، مردی شراب‌خوار، قاتل و متظاهر به فسق است. کدام ما به بیعت سزاوارتر هستیم.
در این بیان، امام حسین (ع) در واقع از مقام والای خود و از نصب الهی چشم می‌پوشد و می‌فرماید که اگر امام به انتخاب امت نیز باشد من از دیگران سزاوارتر هستم چه رسد به کسی چون یزید!
و در سخنی دیگر می‌فرمایند: اگر در مدینه بودید جای پای جبرئیل را در منزل خودم به شما نشان می‌دادم، آیا آنان می‌دانند و من نمی‌دانم.
از دیدگاه امام حسین (ع) امت در نظام ولایی غیرمنصوب به نصب خاص وظیفه دارد که افزون بر اطاعت از امام بر اعمال او نیز نظارت کند. خلاف نظام ولایی منصوب که در آن امت فقط موظف به اطاعت هستند.
امام حسین (ع) فرمود: مگر نمی‌بینید که به حق عمل نمی‌شود و از باطل پرهیز نمی‌گردد.
یعنی اگر دیدید که امام از مسیر درست منحرف شده است به او هشدار بدهید یا او را عزل کنید و کسی شایسته تر را به جای او برگزینید. آن حضرت در منزل «بیضه» این حدیث را از رسول اعظم (ص) نقل فرموده است که جدش فرمود: اگر کسی سلطان جابری را دید که حرام خدا را حلال کرده و عهد خود با امت را شکسته، مخالف سنت رسول خدا (ص) است و در میان بندگان خدا به گناه و تعدی رفتار می‌کند و به کردار و گفتار او اعتراض نکند سزاوار است که خداوند او را با همان جابر محشور گرداند. سپس خطاب به مردم چنین ادامه می‌دهد:
امامان کنونی شما از شیطان اطاعت می‌کنند و پیروی از رحمان را وانهاده‌اند، فساد را ظاهر می‌سازند و حدود را اجرا نمی‌کنند، حرام خدا را حلال می‌کنند و حلال او را حرام، و من به این امر سزاوارتر هستم.
نموداری از ساختار نظام سیاسی از دیدگاه امام حسین علیه السلام در نظام ولایی منصوب
نموداری از ساختار نظام سیاسی از دیدگاه امام حسین علیه السلام در نظام ولایی غیرمنصوب
---------------------------------
منابع:
۱- ابن جریر طبری، تحقیق نخبه من العلماء الاجلاء، تاریخ الامم و الملوک، بیروت، مؤسسه الاعلمی
۲- ابن شعبه الحرانی (قرن چهارم)، تحقیق علی اکبر غفاری، تحف العقول عن آل الرسول صلی اله علیه و آله، قم، مؤسسه النشر الاسلامی التابعه لحماعه المدرسین، ۱۴۰۴ ق
۳- ابن شهرآشوب، ۵۸۸ ق، مناقب آل ابی طالب، تحقیق لجنه من اسانده النجف الاشرف، نجف، مطبعه الحیدریه، ۱۳۷۶، ق ۱۹۵۶ م.
۴- ابن طاووس (علی بن موسی بن الطاووس الحسنی) متوفی ۶۶۴ ق، اللهوف فی قتلی الطفوف، قم، المطبعه مهر (مناقب و ارشاد)
۵- ابن کثیر الحافظ ابی الفداء اسماعیل بن کثیر الدمشقی، متوفی ۷۷۴ ق، تحقیق علی شیری، البدایه و النهایه، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۴۰۸ ق
۶- ابن مخنف لوط بن یحیی بن سعید بن مخنف بن مسلم الازدی العامدی متوفی 157 ق، تحقیق الحاج میرزا حسین غفاری، مقتل الحسین علیه السلام، قم، مکتبه العلامه لسید شهاب الدین المرعشی النجفی، ۱۳۹۸ ق.
۷- ابن نماحلّی متوفی ۶۴۵ ق، مثیر الاحزان، النجف الاشرف المطبعه الحیدریه، ۱۳۶۹ ق، ۱۹۵۰ م.
۸- البحرانی، الشیخ عبداله، متوفی ۱۱۳۰، تحقیق مدرسه الامام المهدی عج، العوالم، قم، المطبعه الامیر، ۱۴۰۷ ق
۹- سلیم بن قیس (ابوصادق سلیم بن قیس الهلالی العامری الکوفی) متوفی قرن نخست قمری، تحقیق شیخ محمد باقر الانصاری الزنجانی
۱۰- الشیخ الصدوق متوفی 318 ق، تحقیق قسم الدراسات الاسلامیه موسسه البعثه، الأمالی، قم، مؤسسه البعثه، ۱۴۱۷ ق
۱۱- الشیخ الکلینی متوفی 329 ق، تحقیق علی اکبر غفاری، الکافی، دارالکتب الاسلامیه، 1388 ق
۱۲- المجلسی، محمدباقر متوفی 1111 ق، بحارالانوار، بیروت، مؤسسه الوفاء، ۱۴۰۳ ق، ۱۹۸۳ م
۱۳- الشیخ المفید متوفی 413 ق، تحقیق مؤسسه آل البیت للتحقیق و التراث، الأرشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، قم، دارالمفید.
