رمزگشایی از صندوقخانه پول ایرانیان

تاریخچه تأسیس بانک در ایران

وضعیت سیاسی، زندگی اجتماعی و اقتصادی و استقلال هر سرزمینی ارتباط مستقیمی با اوضاع مالی آن کشور دارد. هر چند با پدید آمدن پول، نهادهای مرتبط مالی بسیار گسترش یافتند ولی قبل از آن نیز به‌دلیل مراودات تجاری و بازرگانی بین جوامع وجود چنین نهادهایی اجتناب‌ناپذیر بود. در ابتدا معابد نقش مهمی در این زمینه داشتند مانند معبدی که در اوروک بود یا معبد پارتنون یا آپولون که هم امانت قبول کرده و هم وام می‌دادند.

بانک در تاریخ

در قانون کشف شده از حمورابی از 1750 قبل از میلاد که در شوش کشف شد و اکنون در موزه لوور فرانسه است در مورد حق‌العمل کاری و میزان آن سخن رفته است. روی خشت‌های بابلی نیز سندی از انتقال پول از بابل به لارسا وجود دارد. در فصل هفت وندیداد از پرداخت پول به پزشکان و دامپزشکان سخن رفته و به جای پول واژه شئته به‌ کار رفته است. گستردگی جغرافیایی و میزان مبادلات تجاری و مالی امپراطوری هخامنشی و استفاده از سکه برای نخستین بار به‌صورت گسترده و نقش آن در اقتصاد دنیای آن روز ساختارهای جدیدی به‌صورت شبه بانک به وجود آورد. بنا به نوشته رومن گیرشمن باستان‌شناس معروف، بانک‌های خصوصی آن زمان به عملیات رهنی و کارگشایی مشغول بودند، سپرده قبول می‌کردند و وام می‌دادند. مشتریان حساب جاری داشتند و از چک استفاده می‌کردند و بانک‌ها سرمایه خود را در مستغلات، مزارع، بردگان، رمه، آبیاری، ماهیگیری و کشتی های تجارتی به‌کار انداخته بودند.

در دوران هخامنشی نشانه‌هایی از وجود مؤسساتی که امروزه بانک نامیده می‌شود در دست است. سازمان «برادران موراشوازنیپ پور» و بانک «اجی بی‌ و پسران» از نخستین بانک‌هایی هستند که در دوران هخامنشیان تأسیس شده است. در دوره ساسانیان مؤسسات اعتباری توسعه بیشتر یافت. داد و ستد توسط سکه رواج بیشتری پیدا کرد و برات که قبلاً قولی برای پرداخت در آینده بود به‌صورت یک دِین قانونی درآمد. اصطلاحات چک و حواله که هنوز در بعضی زبان‌های دنیا متداول است از زبان پهلوی باقی مانده و بازرگانان سوریه استفاده از برات را از ایرانیان آموخته و به غربیان آموختند. پیش از آن نیز در زمان هخامنشیان فنیقی ها که تجارت و دریانوردی گسترده‌ای داشتند، اصول بانکداری را بتدریج از امپراطوری ایران به یونان برده بودند.

با آنکه حرفه بانکداری توسعه یافت ولی دامنه فعالیت‌های بانکی محدود به امور بازرگانی بود و بانک‌ها فقط در صورت بدی وضع محصول یا پرداخت مالیات به مردم اعتبار می‌دادند. دولت در امور بانکی مداخله می‌کرد و بسیاری از مقررات بانکی که آن زمان وضع شد تا عصر جدید باقی ماند. در مصر زمان بطالسه نیز زمانی بانک‌های خصوصی محدود شد و فعالیت‌های بانکی در انحصار دولت قرار گرفت. پس از تصویب قوانین سولون در یونان، اخذ بهره مجاز اعلام شد که باعث رونق بانکداری در این سرزمین شد. رومی‌ها بانکداری را از یونانیان آموختند. یک گروه عمده صرافان در روم باستان صرفاً کارهای تبدیل پول را انجام می‌دادند و گروه دیگر به‌ نام آرژنتاری تقریباً تمام خدمات بانکی را عرضه می‌کردند. با سپری شدن جنگ‌های قرون وسطی شهرهای مستقل فلورانس و لمباردی و ونیز دوباره شروع به رابطه با کشورهای دیگر کردند. بانکداران این شهرها روزهای ویژه‌ای در میادین عمومی پشت نیمکت‌های کوچکی می‌نشستند و خدمات بانکی می‌دادند و به‌دلیل اینکه واژه بانکو در زبان ایتالیایی به معنی نیمکت است احتمالاً همین واژه در زبان‌های دیگر به‌صورت بانک درآمده است. نظریه دیگر این کلمه را دارای ریشه آلمانی می‌داند.

با آنکه در دوره بعد از اسلام مؤسسات بانکی فعالیت رسمی نداشتند ولی عملیات اعتباری توسط افراد، رباخواران و صرافان کماکان ادامه داشت. ناصرخسرو در سفرنامه مشهور خود در سال 1052 میلادی از بازار مخصوص صرافان در اصفهان آن روز صحبت کرده و تعداد آنها را 200 نفر ذکر می‌کند. شبکه‌های صراف ایرانی در واقع کار بانک را انجام می‌دادند و باز به نوشته ناصرخسرو: « و در حال بازار آن چنان بود که آن کسی را که چیزی بود به صراف دادی و از صراف خط بستدی و هرچه بایسته بخریدی و بهای آن بر صراف حواله کردی و چندان که در شهر بودی بیرون از خط صراف چیزی ندادی.» شش قرن بعد جان کارت رایت کشیش انگلیسی از صرافان بازار قزوین که پول خارجی خرید و فروش می‌کردند سخن رانده و ژان شاردن سیاح فرانسوی، نیز هفتاد سال بعد نرخ بهره را برای بازرگانان 12 درصد و برای اشخاص 24درصد نام برده و عنوان کرده که این بهره به اجبار به‌دلیل قانونی نبودن تحت عناوین دیگر دریافت می‌شد.

بانک در ایران مدرن

دکتر جهانشاهی در کتاب تاریخ سی سال بانک ملی ایران می‌نویسد: «در تمام ادوار تاریخ، صرافان کار بانکداری را به مقیاس کوچک انجام می‌دادند.هر تاجر صراف معینی حساب جاری داشت، یعنی صراف برای هر تاجر دفتر مخصوصی که کلیه داد و ستدها، متدرجاً در آن منعکس می‌ساخت، به جای چک از حواله‌های کوچک خطی و عادی استفاده می‌شد. کلیه دریافت‌ها و پرداخت‌ها در شهرهای دور و نزدیک بوسیله صراف و با استفاده از برات انجام می‌گرفت. این حواله‌های کوچک که جانشین چک امروزی بود بیجک نامیده می‌شد.»

تجارتخانه‌های زرتشتیان در زمان قاجار کارهای مالی و صرافی را انجام می‌دادند که از جمله آنها تجارتخانه جمشیدیان بود.این تجارتخانه در سال 1312 هجری قمری، با همراهی میرزا دینیار شهریار و اردشیر زارع با دو شعبه تجاری و ملکی در تهران افتتاح شد؛ بتدریج علاوه بر افتتاح شعبه درشهرهای مختلف ایران در کلکته و بمبئی و بغداد و پاریس نیز شعباتی دایر کرد و کارهای بانکداری نیز انجام می‌داد. با اعتماد مظفرالدین شاه وی عهده دار حواله‌های مالی شاه بود که طبق یک سند مخصوص یک اداره درباری شاه آنها را صادر می‌نمود. در سال 1321 هجری قمری، شاه وی را به لقب رئیس‌التجاری زرتشتیان مفتخر ساخت و بعد‌ها نماینده زرتشتیان در مجلس نیز شد. در نهایت با دسیسه‌های بانک استقراضی روس و طلب به آن بانک و بانک شاهنشاهی این تجارتخانه ورشکسته شد. تجارتخانه جهانیان دیگر تجارتخانه زرتشتیان بود که در سال 1312 هجری قمری، بوسیله پنج برادر در یزد تأسیس گردید و علاوه بر شهر‌هایی در ایران در بمبئی و لندن شعباتی دایر کردند و حتی مظفرالدین شاه برای جبران قرض به دولت روسیه از این تجارتخانه و تجارتخانه جمشیدیان پول گرفت. این تجارتخانه نیز با فعالیت‌های بانک استقراضی روس و دست درازی عمال ایرانی از بین رفت. تجارتخانه یگانکی دیگر تجارتخانه تجاری مهم زرتشتیان بود که شریک تجاری مهمی چون ارباب رستم گیو داشت. تجارتخانه تومانیانس توسط هاراتون تومانیانس ارمنی در تبریز در اواسط قرن نوزدهم ایجاد شد و در کار بانکداری بقدری پیشرفت کرد که رقیب بانک شاهنشاهی شده بود. افتتاح شعبه در شهرهای دیگر و رونق تجارت این تجارتخانه همراه با دادن سود تا سقف شش درصدی به سپرده‌گذاران باعث رونق کار این مؤسسه در ایران و روسیه شده بود.پس از تحولات جنگ جهانی اول و توقیف اموال این مؤسسه در روسیه این تجارتخانه نیز ورشکست شد. تجارتخانه آرامیانس بعدها توسط بیست نفر از کارکنان تجارتخانه تومانیانس تشکیل شد و در رشت و تبریز و باکو و ادسا شعباتی باز کرد.تجارتخانه بدل آرزومانیان نیز با سرمایه سیصد هزار تومان تأسیس گردید و تجارتخانه صفائیه هم در زمان مظفرالدین شاه در شهر ساری تشکیل شد.تجارتخانه‌های روسی در آذربایجان و شمال ایران هم فعالیت داشتند.

اولین بانک تأسیس شده در ایران در سال 1888 میلادی بانک شرق جدید بود که مرکز عملیات آن لندن و حوزه عملیاتیش مناطق جنوبی آسیا بود. این بانک در شمال شرقی میدان توپخانه در محل بانک بازرگانی (تجارت فعلی) شروع به فعالیت کرد و با دادن سود به سپرده‌های جاری و ثابت توانست 12 درصد نرخ بهره را در بازارهای پولی کاهش دهد. این بانک بعداً اقدام به انتشار نوعی پول کاغذی به‌صورت حواله عهده خزانه بانک برای مبالغ بیش از پنج قران کرد و یک سال بعد در قبال دریافت 20هزار لیره انگلیسی همه شعبه ها و اثاثیه بانک راتحویل بانک شاهی داد.

بانک شاهنشاهی از سال تأسیس یعنی 1889 میلادی حدود 10 سال بعد از پیشنهاد حاج حسن امین الضرب به موجب امتیازی که به بارون جولیوس دو رویترز داده شده بود به وجود آمد و تا 60 سال بعد که سال پایان قراردادش بود در ایران حضور داشت. مقر اصلی این بانک لندن و تابع قوانین انگلستان بود واولین اسکناس بانکی را در ایران رایج کرد. البته اولین اسکناس در مقیاس محدودتر در زمان ایلخانی مدت کوتاهی در تبریز و چند شهردیگر رایج شده بود و این در واقع دومین رواج رسمی اسکناس در ایران به شمار می‌رفت. این بانک تا سال 1309 هجری شمسی، انتشار انحصاری اسکناس را داشت و با تأسیس بانک ملی ایران در سال 1307 هجری شمسی، امتیاز نشر اسکناس از سوی دولت ایران در سال 1309 هجری شمسی، خریداری و به بانک ملی ایران واگذار شد.در سال 1320 هجری شمسی، بانک شاهنشاهی در کویت و دوبی و عمان شعبه‌هایی دایر کرد و از سال 1331 هجری شمسی، نام خود را به بانک انگلیسی خاورمیانه تغییر داد. هفت سال بعد با خرید این بانک توسط بانک اچ اس بی‌سی هنگ کنگ نامش به بانک اچ اس بی‌سی خاورمیانه تغییر یافت.بنای ارزشمند این ساختمان در میدان توپخانه قدیم واقع است.
بانک استقراضی روس با موافقت پیشنهاد ژاک بولیاکف روسی در سال 1269 هجری شمسی، با نام اولیه انجمن استقراضی ایران به وجود آمد.این قرارداد 75 ساله بود و 10 درصد عواید حاصله به دولت می رسید و البته از پرداخت مالیات نیز معاف بود. حوزه فعالیت این بانک شهرهای شمالی کشور بود و در 22 مرداد 1301 به دولت ایران واگذار شد و در سال 1312 هجری شمسی، در بانک کشاورزی ایران ادغام شد.
از اواسط قرن نوزدهم(1856) یک بانک انگلیسی که حاصل سرمایه‌گذاری مشترک فرانسه و انگلیس بود در ترکیه با نام بانک عثمانی تأسیس شد که در سال 1922 این بانک تصمیم گرفت شعبه هایی را در تهران، همدان و کرمانشاه افتتاح نماید. بانک عثمانی در سال 1956/ 1335 هجری شمسی، به فعالیت در ایران خاتمه داد.گفتنی است این بانک شعبه های فراوانی درعثمانی و شهرهای مختلف جهان داشت و افتتاح شعبه تهران همزمان با بازگشایی شعبه های بیت‌اللحم و رام‌الله و نابلس و همدان صورت گرفت. بانک عثمانی تا سال 2001 میلادی تحت عنوان عثمانلی بانکاسی فعالیت می‌کرد.

به‌دنبال وقوع انقلاب اکتبر 1917 در روسیه روابط تجاری ایران با این کشور دچار بحران شد و تا چهار سال بعد که گشایشی در روابط به وجود آمد مذاکرات جدیدی برای عقد قراردادهای جدید تجاری میان دو کشور صورت گرفت که منجر به تأسیس بانک روس و ایران در شهریور 1302 هجری شمسی شد. روس‌ها هدف از ایجاد این بانک را سهولت مبادلات تجاری با ایران عنوان می‌کردند ولی رقابت با بانک شاهنشاهی انگلیس نیز منظور دیگر آنها بود. عمارت بانک روس و ایران در خیابان بهشت نبش پارک شهر بود و تا سال 1359 هجری شمسی، در ایران فعالیت داشت تا با خرید همه سهام و دارایی‌های این بانک از طرف دولت جمهوری اسلامی ایران و ادغام با چند بانک دیگر بانک تجارت تشکیل شد.

اولین بانک ایرانی «بانک پهلوی قشون» بود که با خریداری چند مغازه در خیابان سپه در سال 1304 هجری شمسی، تشکیل شد و بعداً به‌نام بانک سپه شناخته شد.سرمایه اولیه بانک از محل موجودی صندوق بازنشستگی درجه داران قشون بود و فعالیت یک سال اول این بانک نیز اختصاص به افسران ارتش داشت. بعدها محل بانک به ابنیه قورخانه در اول باب همایون انتقال یافت و در سال 1331 هجری شمسی، نام آن از بانک تعاونی سپه مجدداً به بانک سپه تغییر یافت.لازم به ذکر است با اطلاعیه 11 اسفند 1397همه بانک‌های نظامی در بانک سپه ادغام خواهند شد.

تشکیل بانک ملی ایران در سال 1296 هجری قمری/ هجری شمسی، از سوی حاج محمد حسن امین دارالضرب و همراهی 100 نفر از تاجران به ناصرالدین شاه پیشنهاد شد و سال‌ها بعد در سال 1285 هجری شمسی و پس از پیروزی مشروطه حاج حسن امین الضرب طرح را به مجلس برد ولی به‌دلیل نبود سرمایه و کارشکنی صاحبان بانک شاهنشاهی و بانک استقراضی روس عملی نشد. با انتشار اوراق سهام در سال 1306 هجری شمسی و استخدام اتباع سوئیس و آلمان برای اداره امور سرانجام در 19 اردیبهشت 1306 قانون تأسیس بانک ملی ایران از مجلس گذشت و اساسنامه بانک در 14 تیرماه 1307 به تصویب رسید. عملاً از 20 شهریور ماه 1307این بانک با مدیریت کورت لیندن بلات آلمانی شروع به فعالیت کرد تا پایانی بر استیلای بیگانگان بر سیستم بانکی و اقتصادی کشور ایران باشد و آرزوی دیرینه ایرانی‌ها جامه عمل بپوشد. در 22 اسفند 1310 مجلس شورای ملی حق چاپ اسکناس را به این بانک واگذار کرد و در سال 1339 هجری شمسی، بانک مرکزی با انتقال بخشی از کارکنان این بانک به وجود آمد.

* پژوهشگر تاریخ و سکه شناسی

این مطلب نخستین بار در روزنامه ایران منتشر شده است.