چرا خزر در حال کوچک شدن است؟

به گزارش «تابناک» به نقل از ایرنا دفتر تحلیلی سابار اسیا(cabar.asia)، در مقاله ای نوشت: قزاقستان که طولانی‌ترین خط ساحلی با خزر را دارد از کوچک و کم عمق شدن سال به سال خزر بیشتر نگران شده است، کوچک شدن شدید دریای خزر توسط ساکنان آکتائو قزاقستان در سال ۲۰۱۶ مشاهده شده است. «تا آن زمان همه می‌دانستند که دریا عقب‌نشینی کرده است. اما آنچه اکنون اتفاق می افتد قبلاً دیده نشده بود. اکنون می‌بینیم که در برخی نقاط دریا چندین متر عقب‌نشینی کرده است.»

دریای خزر مرزهای جمهوری اسلامی ایران، قزاقستان، روسیه، جمهوری آذربایجان و ترکمنستان را شستشو می دهد، اما طولانی ترین خط ساحلی در قزاقستان است. شهرهای آکتائو و آتیراو در قسمت غربی قزاقستان در ساحل دریای خزر واقع شده اند.

دریای خزر بزرگترین توده آبی محصور روی زمین است که به دلیل بزرگی و همچنین به دلیل اینکه بستر آن توسط پوسته اقیانوسی تشکیل شده است، می توان آن را به عنوان بزرگترین دریاچه بسته یا دریا طبقه بندی کرد.

طبق مشاهدات سارسنبایف یکی از محققان دریای خزر، جزایر جدیدی به دلیل کاهش سطح آب در این دریاچه ظاهر شده اند. دریا ده ها متر از شهر دور شده و کیلومترها از ساحل شمالی فاصله گرفته است.

کاهش بیش از یک متری سطح دریا به تغییرات سواحل دریای خزر به ویژه در بخش قزاقستان کمک کرده است. می توان با این واقعیت توضیح داد که منطقه مورد نظر دریا دارای شیب ملایمی از بستر دریا و خط ساحلی مجاور است و حتی تغییرات جزئی در سطح دریا باعث سیل یا کوچک شدن قابل توجه ساحل می شود. به گفته وزارت محیط زیست قزاقستان، در این دوره، مساحت آب بیش از ۲۲ هزار کیلومتر مربع کاهش یافته است و بیش از نیمی از آن متعلق به بخش قزاقستان از شمال دریای خزر است.

به گفته عظمت سارسنبایف، کوچک شدن دریای خزر با تخریب دو رودخانه اصلی تغذیه کننده دریا مرتبط است: «ژایک(اورال) و ولگا. به نظر من دلیل اصلی بهره برداری بیش از حد از این دو رودخانه است. پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، سدهای زیادی بر روی این رودخانه ها ساخته شده است، از آب آنها برای کشاورزی استفاده می شود، شهرها در امتداد ژایک و ولگا قرار دارند که آنها را تغذیه می کند.»

ژایک رودخانه ای است که از روسیه و قزاقستان در مرز قاره اروپا و آسیا می گذرد. از کوه های اورال جنوبی سرچشمه می گیرد و به دریای خزر می ریزد. ولگا واقع در روسیه نیز طولانی ترین رودخانه اروپا است. که از طریق روسیه مرکزی به روسیه جنوبی و به دریای خزر می ریزد.

کریل اوسین، بوم شناس و مدیر موسسه غیردولتی «اکومانگیستاو» یکی از دلایل وضعیت اسفناک دریای خزر را کوچک شدن رودخانه ها دانست.

این (کوچک شدن رودخانه ها) تحت تأثیر تغییرات آب و هوایی است. کریل اوسین گفت: رودخانه‌ها به روش طبیعی آب کمتری دریافت می‌کنند، به علاوه عاملی برای استفاده غیرمنطقی از آب وجود دارد، «لجن‌زدایی بستر رودخانه‌ها».

وزارت محیط زیست و منابع طبیعی جمهوری قزاقستان نظر فعالان عمومی را در مورد کاهش رودخانه های تغذیه کننده دریای خزر به اشتراک می گذارد. به گفته آنها، ولگا بیش از ۹۰ درصد آب را به دریای خزر می رساند و در قلمرو فدراسیون روسیه جریان دارد. ژاییک بیش از ۲ درصد تغذیه نمی کند. با این حال، ژایک نقش مهمی در تکثیر منابع ماهی دریای خزر دارد. به دلیل دوره کم آب، جریان رودخانه ۵۰ تا ۶۰ درصد کاهش یافته است که منجر به تخریب مکان های تخم ریزی و وضعیت اکولوژیکی رودخانه شده است.

برای بهبود وضعیت، قزاقستان و روسیه "نقشه راه یکپارچه برای همکاری فعال در مطالعات حوضه های رودخانه ها (ژایک، یرتس و ...) " را امضا کردند. به گفته وزارت محیط زیست جمهوری قزاقستان، آنها در حال جمع آوری و تجزیه و تحلیل داده ها هستند و مهلت پایان سال ۲۰۲۳ است.

بارندگی کم، تبخیر زیاد

در قرن گذشته، دانشمندان گزارش دادند که سطح دریای خزر برای چندین دهه یا کاهش یافته یا افزایش یافته است.

کریل اوسین بر این واقعیت تمرکز دارد که دلیل اصلی کوچک شدن دریای خزر امروزه تغییرات آب و هوایی است که بر افزایش تبخیر بدنه آبی تأثیر می گذارد و آب از طریق بارش به صورت طبیعی باز نمی گردد.

به گفته متخصصان وزارت اکولوژی قزاقستان، نوسانات سطح دریای خزر پیچیده است و عوامل اقلیمی عمدتاً بر بدنه آب تأثیر می گذارد: تغییر اقلیم، افزایش میانگین دمای سالانه هوا، بارش سریعتر و کاهش دبی رودخانه. که بر تعادل آبی دریای خزر تأثیر می گذارد.

وزارت اکولوژی قزاقستان وی ادامه داد: از سال ۲۰۰۶ تا ۲۰۲۲ کمترین میزان بارش در منطقه دریای خزر بوده در حالی که میزان تبخیر آن بالا بوده است. متوسط نرخ جریان به دلیل چندین سال خشک در حوضه رودخانه ولگا کم بود. در سال ۲۰۲۱، سطح دریای محیط به ۲۸.۴۳- متر BHS (سیستم ارتفاع نرمال بالتیک) رسید و در سال ۲۰۲۲ این سطح با کاهش ۲۷ سانتی متری به سطح ۲۸.۷- متر BHS رسید.

بنابراین، میزان افت سطح دریا در سال ۲۰۲۲ نسبت به سال ۲۰۲۱ که میانگین ۲۰ سانتی متر در سال بود، افزایش یافت. دلیل اصلی کاهش دبی رودخانه ولگا در سال ۲۰۲۲ بود، یعنی ۲۱۲ کیلومتر مکعب، که به طور قابل ملاحظه ای کمتر از حد نرمال بود که ۲۳۸ کیلومتر مکعب است و با دبی در سال ۲۰۲۱ (۲۰۸ کیلومتر مکعب) قابل مقایسه است.

به گفته این آژانس، سطح فعلی دریا به سطح -۲۸.۷ متر BHS رسیده است که ۲۰ سانتی متر زیر سطح بحرانی است.

به گفته وزارت اکولوژی جمهوری قزاقستان، «افت سطح دریا به سطح ۲۸.۵- متری، با توجه به تاریخچه دریای خزر، هم برای اکوسیستم و هم برای بخش دریایی آن حیاتی است».

نیاز به اقدامات خاص

به گفته کریل اوسین، سطح کنونی کوچک شدن دریای خزر را نمی توان بحرانی نامید، با این حال باید در جریان تحولات، یعنی نظارت بر سطح دریا، انجام عملیات مشترک فرامرزی برای احیای رودخانه ها، رسیدگی به مسائل مربوط به حفظ آب باشیم. با این حال، او اقدامات خاصی را نمی بیند.

من امروز نمی بینم که اقدامات قابل توجهی انجام شود. تنها سخنان رؤسای جمهور و دولت وجود دارد، اما هیچ دستورالعمل یا تصمیمی دنبال نمی شود. با این حال، "دیپلماسی آب" باید از مدت ها قبل کار خود را با بخش روسی رودخانه ولگا آغاز می کرد. اوسین گفت: دریای خزر رفتار چرخه‌ای دارد، اما باید مراقب آن باشیم.

وزارت محیط زیست به پیش‌بینی بلندمدت سطح دریای خزر که توسط شرکت دولتی «کازگیدرومت» تهیه شده است، استناد می‌کند. بنابراین، طبق سناریوهای اقلیمی «متوسط شدید» و «شدید»، سطح دریا می‌تواند تا سال ۲۰۳۰ به ترتیب به ۲۹.۲۳- و ۲۹.۶۳- متر BHS برسد. به گفته اوسین، پیش‌بینی‌های مختلفی تا سال ۲۱۰۰ وجود دارد که پیش‌بینی می‌کنند که سطح کاهش می یابد و پیش بینی های مثبتی وجود دارد که سطح دریا به میزان قابل توجهی افزایش یابد.

کریل اوسین گفت: «چنین مدل‌هایی از عوامل مختلفی استفاده می‌کنند و پیش‌بینی‌ها نیز متفاوت است. اما ما باید هر چه زودتر کارهایی را برای انطباق با تغییرات آب و هوایی آغاز کنیم.

در نوامبر ۲۰۲۲، توکایف، رئیس جمهور قزاقستان دستور تأسیس یک مؤسسه تحقیقاتی دولتی برای انجام تحقیقات دریای خزر را صادر کرد، اما تاکنون تأسیس نشده است. قرار است در پایان سال ۲۰۲۳ افتتاح شود.