آیا واکسن آسترازنکا مرگ آور بود؟

به گزارش تابناک به نقل از شرق؛ شــبیه دوران جنگ بود؛ همان روزهای پاندمی که همه به دنبال راهــی برای دفاع از زندگی خود و اطرافیانشــان بودند. هر روز تعداد کشــته های این بیماری بیشتر می شد و کووید با چنبره بر تمامی وجوه زندگی انسان ها چیزی شبیه به فلجی ساخته بود. خیلی زود حرف واکسن به میان آمد و در شرایطی که بســیاری از کشورهای جهان با استفاده از واکســن های فایزر و مدونا به مبارزه با این ویروس برخاسته بودند ایران هنوز امکان اســتفاده از این واکسن ها را نداشت. تا اینکه بعد از مدتی واکسن های اسپوتنیک، آسترازنکا و سینوفارم مجوز ورود به کشور را کسب کردند. آن هم در شرایطی که برخی از نهادهای داخلی مدعی بودند که واکسن های تولید کشور هم می تواند بهترین عملکرد را داشته باشد. در این بین آسترازنکا واکســنی بود که به گواه تحقیقات علمی در برابر سویه اُمیکرون عملکرد بهتری داشت و به همین علت هم اصرار بر تزریق این واکســن به نسبت دیگر واکسن ها از سوی مردم بیشتر بود. اکنون بعد از گذشت دوران پاندمی و روزهای ســخت کرونا، اخباری از مرگ های منتسب به واکسن آسترازنکا به گوش می رسد که به دنبال آن، شرکت آسترازنکا از توقف تولید واکسن های خود خبر داده است. اما آیا آسترازنکا واقعا کشنده است؟

بررســی این پرسش البته به پژوهش های متعدد علمی نیاز دارد و حتــی احتمال می رود کــه نتایج این مقالات هم بــه مرور زمان و براساس خاصیت خوداصالحگر علم تغییر یابد.  یکی از افرادی که در دوران کرونا واکسن آسترازنکا را تزریق کرده است، درباره علت انتخاب این واکسن می گوید: «من با توجه به شغل و شــخصیتی که دارم برای همه چیز تحقیق می کنم اما در دوره کرونا و همه گیری همه چیز فرق داشــت. قدرت انتخاب و تحقیق زیــادی باقی نبود، از طرفی جوی بر جامعه حاکم شــده بود که مردم را به گونه ای مجاب می کرد که هر واکســنی بود بزنند. البته رســانه ها نیز در این زمینه مؤثر بودند چراکه تفحصی به مردم نمی دادند. شرایط زندگی من در آن زمان من را به مراقبت بیشتر وا می داشــت، همسرم مبتلا به ســرطان بود. به همین علت خیلی مراقبت می کردم که بیماری را با خود به بســتری که بیمار سرطانی در آن وجود دارد، نیاورم. دکتر برای همســرم واکســن ســینوفارم را توصیــه کرده بــود. در همین دوره نیز از طرف یکی از دوســتانم که واکسن آسترازنکا تزریق کرده بود، به من پیشنهاد شد برای محافظت و محکم کاری بیشــتر واکسن آسترازنکا بزنم چراکه می گفتند واکسن انگلیسی است و تأثیر بهتری دارد».

او می گوید بیماری همسرش سبب شــده بود که نگرانی اش بیشتر شــود: «در نتیجه من هم برای مقاومت بیشــتر تصمیــم به تزریق این واکســن گرفتم. در آن دوره ترس بر بدنه جامعه غالب شده بود. روزی ۷۰۰ نفــر می مردند. من هــم با هر مکافاتی که بــود دز اول را در مرکز طالقانــی زدم. دور اول خــوب بود اما دز دوم نــه. درد دفعه دوم با دز اول فرق داشــت. نمی دانم تزریق کننده خوب نبود یا بدن من با واکسن مشکلی داشت یا شاید هم واکسن مانده بود. الان حدودا هفت، هشت ماهی هســت که شــانه چپ من باال نمی آید. البته دیابت هم دارم اما نمی دانم این مشکل و درد شانه من از عوارض واکسن است یا دیابت. به پزشک هم مراجعه کردم که گفت چنین عوارضی از لحاظ علمی ثابت نشده اســت. در زمان تزریق واکســن هم دیابت من کنترل نشده بود و احتماال این واکسن پایه درد تن من بود. آن موقع من فقط به فکر خودم نبودم چراکه اولویت ذهنی من همسرم بود. بنابراین فقط دنبال واکسنی بودم که مقاومت بیشتری داشت». هیچ کس نمی تواند ادعا کند واکسن عامل مرگ شد اخبار مرتبط با توقف تولید واکسن کرونا سبب شد که گزاره ای جدی حول محور این ماجرا شکل بگیرد. آن هم این بود که واکسن آسترازنکا عامل مرگ بوده اســت. اما به نظر می رســد این عبارت هیچ تقارنی با واقعیت ندارد.

یکی از پرســتارهای بیمارستان درباره تجربه زیسته خود در زمان پاندمی از تزریق واکسن می گوید: «واکسن روسی اسپوتنیک اولین واکسنی بود که وارد شد و بر اساس دستورالعمل ســتاد ملی کرونا فقط بخش های ویژه که شامل اورژانس، آی سی یو و سی سی یو می شدند، قرار بود از این واکسن استفاده کنند. در واقع تزریق این واکســن شامل کادر درمان عادی و مرم عادی نمی شد. در دوره های بعدی واکسن آسترازنکا و سینوفارم، وارد و تزریق شد». او تأکید کرد که در واقع هیچ کس نمی تواند مســتقیم بگوید واکسن آسترازنکا سبب مرگ کسی شــده است. «شخصی که واکسن می زند و هفته بعد از دنیا می رود هم از این قضیه مســتثنا نیست، چراکه ممکن است شخص با عواملی چون اســترس، بیماری های زمینگی یا عوامل ارثی و... در ارتباط بوده و این عوامل در مرگ او تأثیر گذاشته اند. به همین دلیل نمی توان به طور قطع و براســاس نظر شخصی ادعا کرد مرگی به علت تزریق واکســن صورت گرفته اســت. زمانی می توان به این نتیجه رسید که پژوهش گذشــته نگر با جمعیت مناسب، گروه های مناسب و پژوهش استاندارد صورت گرفته باشد. در واقع باید بررسی شود که چه عاملی سبب مرگ افراد شده است».

او همچنیــن درباره عوارض واکســن آســترازنکا می گویــد: «میان همکاران، نزدیکان یا بیماران خود موردی مشــاهده نکرده ام که بتوانم با نظر شــخصی بگویم علت مرگ تزریق واکسن بوده است. از نظر من این دیدگاه عوام اســت. مثال موردی ادعا می کرد بعد از مصرف دز سوم واکســن که دو ســال پیش زده بود، حافظه اش خوب کار نمی کند. نظر عام یک کادر درمان می تواند روی نظر افرادی که تخصصی در پزشکی ندارند نیز تأثیر بگذارد، جریان های خبری نیز در این رویه تأثیر می گذارد». این پرســتار به موضوع اولویت زمان بحران نیز اشــاره می کند: «در تمام این بحث ها و نظرات درباره این واکسن باید در نظر داشت که در آن زمان آیا کار دیگری شدنی بود؟ آیا راه دیگری جز ایمن کردن افراد وجود داشــت؟ یا مگر کشــورهای موفق جز ایجاد ایمنی کار دیگری کردند؟ همچنین برای بررسی عوارض آسترازنکا باید به مقاله های مادر برگشت که در آن زمان منتشــر شــد. در مقاله ها درباره عوارض و درصد ایمنی گفته شــده بود. متأســفانه نتیجه گیری ها و بحث های پیش آمده بدون توجه به این مســائل و تحقیقات استاندارد انجام می شود.

بر این اساس درباره جمع آوری این واکسن هم باید بررسی کرد که شرکت آسترازنکا بر اساس چه شواهدی واکسن را جمع کرد؟ چه مطالعاتی انجام داد؟ آیا همه واکسن ها مشکل داشت؟ کدام دوره از واکسن ها را جمع آوری کرد؟ برای نتیجه گیری و اظهار نظر در این باره باید به مقاالت مادر مراجعه و بررسی کرد. البته در مواردی رسانه ما برای منافع خود از اخبار به صورت تقطیع شده استفاده می کند که در این نتیجه گیری های بی پایه و اساس تأثیر می گذارد». در دوران کرونا خط مقدم دفاع، آسترازنکا بود حســن رودگــری، متخصص ژنتیک پزشــکی، عضــو هیئت علمی دانشــگاه علوم پزشکی شهید بهشــتی و مدیر پژوهشی اسبق سازمان نظام پزشــکی در زمان همه گیری کرونا، معتقد است واکسن آسترازنکا و عوارض آن از ابتدا هم بر کســی پوشــیده نبــود: «عارضه لخته خون همراه با کاهش پلاکت که ربطی به علل رایج اختالالت انعقادی ندارد و احتمال می رود بیشــتر ناشــی از آنتی بادی علیه یکــی از فاکتورهای پلاکتی (۴PF (اســت. میزان بروز این اتفاق هم در افراد زیر ۶۰ سال دو در ۱۰۰ هزار و باالی ۶۰ ســال دو تا ســه در ۱۰۰ هزار مورد واکسیناسیون بوده اســت. این لخته نیز به گونه ای نبود که حتما باعث مرگ شــود و تنها در ۲۰ درصد موارد ابتال خطر جانی می داشــت که می شود حدود یک در میلیون. همچنین نهاد نظارتی پزشــکی انگلستان (MHRA (و نهاد پزشــکی اروپا (EMA (روی این موضوع حســاس بودند و همان موقع این عوارض را اعالم کردند و در واقع چیزی نبود که پنهان باشــد. البته بعضی کشورها نیز استفاده از این واکسن را به دنبال بروز عارضه، متوقف کردند یا فقط برای سن های خاصی می زدند».

او در ادامه تأکید کرد: «بررســی ها در زمان پاندمی نشان می داد که کماکان واکســن فواید بیشتری نســبت به مضرات دارد. به گونه ای که آســترازنکا در برخی کشــورها در خط مقدم دفاع قرار داشــت. زمانی که کووید روزانه هزاران نفر را می کشــت، کشــورهایی که معتقد بودند فواید آن بیشــتر از مضرات است مصرفش را ادامه دادند. لذا از واکسن آســترازنکا سه میلیارد دز در جهان و در ۱۸۳ کشور توزیع شد که نقش بزرگی در پیشگیری از ابتال، کاهش آمار بستری و مرگ داشت. همچنین طبق آمار حدود شش ونیم میلیون نفر را از مرگ قطعی نجات داد. این به غیر از کســانی است که آسترازنکا سبب شد یا به بیماری مبتال نشوند یا اگر بیمار شــدند کارشــان به جای باریک و آی سی یو کشیده نشود. تا االن آمار مرگی که در جهان به آســترازنکا منتســب کرده اند حدود ۵۰ هزار اســت که البته این آمار اثبات نشــد و تنها ادعا شــده. باید به این نکته توجه داشــت که ممکن است مرگی که بر اثر واکسن گزارش شده از عوامل دیگری چون ســن بــاال یا بیماری های زمینــه ای و مرگ های طبیعــی دیگر بوده باشــد و تنها هم زمانی اتفاقی در بســیاری از موارد رخ داده اســت. از این ۵۰ هزار ادعا، حدود ۱۱ هزار مرگ را برای بررسی ثبت کردند اما همچنان علت قطعی مرگ بر اســاس واکسن برای آنها اثبات نشده است مگر در برخی کشــورهای توسعه یافته که مطالعات دقیق صورت گرفته اســت. در انگلستان روی کارت زرد بهداشتی افراد (caed Yellow (اطالعات هویتی و اتفاقات و عالئم بالینی پیش و حین و بعد از واکسن ثبت می کردند که به کمک آن می توان به آمار دقیق تری دست پیدا کرد. مثال در انگلستان ۱۶۴ مرگ را به آسترازنکا منتسب کردند که نهایتا ۹ مورد به تأیید رسید که در اثر لخته خون بوده است. در ایران و سازمان نظام پزشکی هم سعی کردیم این کار را انجام دهیم اما با تغییر مدیریت و نگرش این مهم ادامه نیافت هرچند نتایج اولیه طی مقاله ای که این جانب و همکاران ســازمان و دانشگاه در یک مجله معتبر علمی چاپ شده، انتشار یافت که متأسفانه فرصت بررسی عوارض دیررس تر واکسن ها دست نداد. بنابراین آمار دقیقی از ایران نداریم که به واسطه آن بتوانیم میزان عوارض یا بود و نبود مرگ ناشی از این واکسن را مشخص کنیم.

مدیر پژوهشــی اسبق سازمان نظام پزشکی می گوید جان هایی که با واکســن نجات پیدا کردند بسیار قابل توجه تر از عوارض آنهاست: «باید گفت، انگلستان که خود تولیدکننده و توزیع کننده آسترازنکا بوده و یکی از اصلی ترین واکســن هایی که در این کشــور اســتفاده شده نیز واکسن آســترازنکا بوده اســت، تا این لحظه مرگی که ناشــی از لخته یا همان فاکتور پالکتی باشــد را همان ۹ مورد گزارش کرده که این آمار در مقابل جان های که این واکسن نجات داده، آمار پایینی است. باید بدانیم که هیچ تولید دست بشر بدون عارضه نیست اما در طب ما همیشه سود را در مقابل ضرر قرار داده و می سنجیم. مثال در بیماری سرطان به فرد بیمار، شیمی درمانی پیشنهاد می کنیم و در شیمی درمانی به بدن بیمار داروهایی که ســم محسوب می شــوند و به سلول سالم هم آســیب می رســانند، وارد می کنیم. چرا؟ چون فوایدش بیشــتر از ضررش است؛ بنابراین در دوران پاندمی که هیچ چیزی از ویروس جدید نمی دانستیم و این ویروس ناشناخته در حال گسترش بود و آمار مرگ هر روز فزونی داشت، واکسن تنها چیزی بود که می توانست جلوی گسترش آن را بگیرد. واکسن ها می توانند از ابتال پیشگیری کنند، از شدت بیماری در صورت ابتال کم کنند، جلوی بستری های جدی را بگیرند و در نهایت از مرگ های زیادی جلوگیری کنند».

ایــن متخصص ژنتیک پزشــکی واکســن ها را کم خطرترین تولید طبی بشر می داند: «از بین محصولاتی که بشر در طب تولید کرده، تا این لحظه، واکســن ها کم خطرترین محصول بودند و ازجمله واکسن کووید. ما هیچ محصول تولید بشــر بدون عارضــه نداریم. حتی در طب سنتی و گیاهی هم بدون مضرات نیست. در پاندمی ها که نوعی جنگ جهانی محســوب می شوند، اکثر واکسن ها به اجبار مجوزهای اضطراری از نهادهای نظارتی می گرفتند، چون وضع اورژانســی بود و فرصــت صبر برای پایان کامل کارآزمایی هــای بالینی نبود. پس از فرازونشــیب های حقوقی، شرکت آســترازنکا تصمیم به جمع آوری واکســن ها کرد اما هم زمان در بیانیه اش می گوید به عملکرد واکسن خود افتخار می کند، چون توانست جان های بسیاری را نجات دهد و از درد مردم کم کند. دلیل جمع آوری واکســن را پیدایش سویه های جدید کووید و کم اثر شدن انواع قدیمی واکسن گفته و اینکه به لحاظ تجاری به صرفه نیست که انواع جدید بســازد، هرچند فایزر و مدرنا ادامه می دهند بنابراین شــرکت آسترازنکا به جای گسترش و هزینه برای مطالعه روی واکســن تصمیم به جمــع آوری ورژن قدیمی آن کرد».

او ادامه داد: «منصفانه باید گفت که این واکسن در کنار واکسن های دیگر بســیار پرکاربرد بوده و به بشــریت کمک کرده اســت. در کل ۵۱ شکایت حقوقی از آن صورت گرفته است که شرکت با پذیرش احتمال لخته خون غرامت شــان را خواهد پرداخت؛ یعنی ۵۱ نفر از کسانی که مرگ های منتسب به آســترازنکا داشتند، به دادگاه عالی شکایت کردند تا غرامت بگیرند. در دادگاه با مســتندات علمی ثابت شــد که واکســن می تواند عارضه لخته خون بدهد و لخته هم در مواردی می تواند منجر به مرگ شــود. البته این موضوع از قبل مطرح و مشــخص بود اما االن شــکل حقوقی یافت و درصورتی که اثبات شــود مرگی در نتیجه لخته خون اتفاق افتاده، شرکت آسترازنکا موظف به پرداخت غرامت به افراد است». او می گویــد همین الان برای بهترین واکســن کرونا که فایزر بود هم ۶۳ پرونده تشــکیل شده است: «در مجموع منصفانه باید گفت واکسن آسترازنکا بســیار مؤثر بوده، هرچند طبق آمار در این بین بهترین واکسن بــا کمترین عارضه فایزر و مدرنا بودند که به دلیل اشــتباهات حاکم بر تصمیم گیری هــای کالن و احتماال مشــاوره های غیرعلمــی و ناقص، در ایران در دســترس قرار نگرفتند یا هــر دلیل دیگری که ما نمی دانیم ولی حتما مسئوالن وقت پاسخی دارند. البته این واکسن ها نیز عوارض دارند و تاکنون ۶۳ پرونده برای فایزر گزارش شــده است. در نتیجه هیچ محصول ساخت دست بشر بدون عوارض نیست. اما زمانی که این ارقام را با میلیاردها جمعیت جهان مقایســه کنیم و شرایط اضطراری شبیه جنگ را در نظر بگیریم، آن وقت چندان به چشم نمی آیند، هرچند همه جان ها عزیزند ولی جنگ همیشــه تلفات دارد. پاندمی یک جنگ بود و آســترازنکا و دیگر واکسن ها جان میلیون ها نفر را از مرگ قطعی نجات دادند».

دکتــر رودگری از نبــود آمار دقیق عوارض واکســن در کشــور هم انتقــاد می کند: «متأســفانه ما آمار دقیقی از عوارض واکســن هایی که در کشور تولید شــده، نداریم. در حال حاضر کووید شرایط ثابتی دارد اما کســانی هستند که به علت بیماری به واکســن نیاز دارند یا می خواهند واکسیناســیون خود را به روزرسانی کنند. این افراد در خارج از کشور باید فایزر یا مدرنا تزریق کنند که ما از این واکسن ها در داخل نداریم. از طرفی درباره عوارض واکسن های داخلی نیز آمار مشخصی از نظر علمی و در مطالعــات بزرگ و انبوه نداریم. البته باید گفت واکســن های ایرانی هم قطعا مؤثر بودند اما آیا اثر و عوارض شان با دقتی مثل آسترازنکا بررسی شــده یا شکایتی از آنها در دادگاه صورت گرفته که بررسی علمی شده؟ حداقل من نمی دانم و در رسانه ها هم ندیدم. در نبرد مرگ های منتسب به واکسن ها، باید توجه داشت اکثر قریب به اتفاق آنها مرتبط تشخیص داده نشــد و در برخی موارد ناشــایع نیز به طور مستقیم ناشی از خود واکسن نیست و بیمار ممکن اســت درگیر بیماری های زمینه ای باشد و بعد از تزریق واکسن عوارض ساده آن مثل تب و... را تحمل نکرده باشد؛ بنابراین اکثر این انتساب ها یا اشتباه است یا مستقیما ناشی از خود واکسن نبوده است». او با اشــاره به عارضه لخته خون در آسترازنکا اضافه می کند: «این را هم بدانیم که عارضه نادر لخته خون در واکســن آسترازنکا اگر پیش آیــد، معموال بین چهار روز تا ســه هفته پس از تزریــق و آن هم در دوز اول اســت. اگر در دوز اول اتفاقــی نیفتاده، دیگر الان بعد از ماه ها یا دو سال دیگر جای بحث ندارد. تزریق جدید هم که نداریم چون این واکسن جمع شده و دیگر موجود نیست. درباره عوارض جدی یا دیررس واکسن ایرانی آمار متقنی نداریم، اما می توان گفت که ایران در ســاخت واکسن سابقه ای قدیمی و نسبتا قوی دارد. و از طرفی نبودن آمار الزاما دلیل بر ناتوان بودن ایران در ساخت واکسن نیست».

دکتر رودگری با اشــاره به کارکرد واکســن ها نیــز می گوید: «باید به ایــن نکته هم توجه کرد واکســنی که تزریق می کنید، از شــما در برابر چه خطری محافظت می کند. اگر این خطر بزرگ اســت، عوارض آن را باید نادیده گرفت. واکسن به کســانی که بیماری زمینه ای دارند، کمک بزرگ تری می کنــد، چرا که از بیماری جلوگیری می کند، عوارض بیماری را کاهش می دهد و جلوی بســیاری از مرگ ها را می گیرد. به طور کلی واکسن کووید یا هر واکسن دیگری خطر مرگ را کاهش می دهد هر چند خطر عوارض یا ندرتا مرگ همیشه در هر تولید انسانی وجود دارد. حتی غذایی که می خوریم، ســانحه ای که با بیرون رفتن از خانه منتطر ماست یا هوای آلوده ای که استنشــاق می کنیم، خطر مرگ بســیار بیشــتری از واکسن ها برای ما دارد». این متخصص معتقد است نیاز به واکسن همیشه باقی خواهد ماند: «تاریخ طب و آمارها نشان می دهد که واکسن ها مؤثرترین و بی خطرترین تولید بشر بوده اند، اما چرا در برابر واکسن برخی مقاومت ها وجود دارد؟ در این زمینه باید تفکرات تحجرآمیز را مســئول دانست که بر پایه هیچ پژوهش و آمار علمی نیستند و عمدتا افراد فاقد دانش و تخصص به آن دامن می زنند یا اکثر سودجویان در پس پرده آن هستند. البته نه تنها در ایران، بلکه در خارج از کشور نیز این افراد یافت می شوند. نیاز به واکسن همیشه باقی خواهد بود و جالب است بدانید که مثال آنفلوانزا در آمریکا جان حدود ۴۰ هزار نفر را ساالنه می گیرد و حتی در ایران هم خطر مرگ مشابه اثر آنفلوانزا وجود دارد که اگر واکسن آن مصرف شود، خطر مرگ و عوارض آن کاهش می یابد. کووید هم به جمع ویروس های موجود و فصلی پیوست و همیشه خطر ابتال دارد و به ویژه برای گروه آسیب پذیر واکسیناسیون آن الزم است. البته در کل هرگونه درمان یا پیشگیری یک تصمیم شخصی است و نمی توان دیگران را مجبور کرد مگر زمانی که رعایت نکــردن، جان دیگران را به خطر بیندازد. عالوه بر این واکســن ها برنامه واکسیناسیون کودکان که همیشه برقرار است».

او بــه طور خلاصه درباره آمار کلی آســترازنکا نیز توضیح می دهد: «کل واکسن آسترازنکا در دادگاه با ۵۱ مورد شکایت حقوقی روبه رو بوده که دو ســال طول کشید تا قاضی حکم صادر کند. آماری که این شرکت بین ســال های ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۲ منتشر کرد، نشــان می دهد که سه هزارو ۳۸۵ لخته به شرکت گزارش شده و ۲۴۷ مرگ به آسترازنکا منتسب شد اما اکثرا اثبات نشد که مرگ به طور مستقیم ناشی از واکسن بوده است. برای واکســنی که میلیاردها دوز از آن توزیع شده و صدها میلیون نفر از آن استفاده کرده اند، این آمار و ارقام کوچکی است. در حقیقت پاندمی جنگی بود که بشر در راه دفاع از خود، تلفاتی هم داده است». دکتر رودگری در پایان با نقد به شبه علم عنوان کرد: «برخی سخنان غلط انداز در حقیقت شبه علم هستند یعنی حرف شان یا اساسا به لحاظ علمی نادرســت بوده یا منتسب به آمار غلط اســت، اما چون با شیوه علمــی این را بیان می کنند، ظاهر غلط انــداز علمی دارد یعنی در واقع حرف های آنها شکل و شیوه علمی دارند اما پایه و اساس علمی ندارند. بعد از شبه علم ها که تشخیص آنها حتی برای همکاران و پزشکان هم گاهی سخت است، خرافات قرار دارد که نمی تواند اهل علم را گول بزند اما عوام را فریب داده و بیچاره می کند». شرکت آسترازنکا: به عملکرد واکسنم افتخار می کنم در این میان البته شرکت آســترازنکا کماکان به عملکرد خود مفتخر اســت. اگرچه شرکت آسترازنکا تصمیم به توقف تولید واکسن ها گرفته اما هم زمان می گوید به عملکرد واکسنم افتخار می کنم چرا که توانستم جان های بســیاری را نجــات دهم و از درد مردم کــم کنم. دلیل توقف تولید شــرکت این است که واکسن روی ســویه های جدید کووید جواب نمی دهد، اگر هم جواب دهنده باشد، سطح پاسخ پایین آمده است. نه از نظر تجاری و از نظر طبی سودی ندارد، مگر اینکه به روزرسانی هایی روی این واکســن انجام شود، مانند فایزر و مدرنا. شرکت آسترازنکا تشخیص داد که این به روزرســانی برایش به صرفه نیســت، کما اینکه کووید هم کاهش پیدا کرده، بنابراین این شــرکت به جای گســترش و هزینه برای مطالعه روی واکسن تصمیم به جمع آوری آن گرفت. آسترازنکایی وجود ندارد که جمع شود. در تماس با روابط عمومی برای رســیدن به پاسخ این پرســش درباره آخرین آمار این واکسن در کشــور و البته گزینه های جایگزین، روابط عمومی وزارت بهداشــت تنهــا به ارائه این پاســخ بســنده کرد: «اصلا نیازی نیســت در این باره صحبت شــود، چرا که دیگر واکسن آسترازنکایی وجود ندارد که جمع آوری شود».